Жақында үй кітапханамдағы материал­дарды ақтарып отырғанымда Қобызшы Қорқыттың «Абай (1845-1904)» деген 1944 ж. «Милли Түркістан» (Берлин) журналында жарық көрген көлемді мақаласы көзіме ілікті. «Қобызшы Қорқыт» Мәжит Айтбаев деген ақынның бүркеншік есімі екендігі оқырманға Қазақстанның Тәуелсіздікке қолы жеткеннен кейінгі уақытта ғана белгілі бола бастады.

Мәжит 1914 жылы Қызылорда облысының Қар­мақ­шы ауданында туған. Қазақ педагогикалық инс­ти­тутын бітіріп, 1937-1939 жылдары Қызылорда пе­­да­гогикалық институтында істеген. 1939 жылы әс­керге алынып, 1941 жылы немістерге тұтқынға тү­седі. Осы жылы соғыс тұтқындарының тізімін алу­ға байланысты құрылған комиссия құрамындағы М.Шо­қайдың тікелей ықпалымен мыңдаған түр­кіс­тан­дық (қазақ, өзбек, қырғыз, түрікмен, т.б.) соғыс тұт­қындары өлім аузынан құтылып, түрлі жұмысқа ор­наласуға мүмкіндік алады. Біразы Түркістан ұлт­тық комитеті, Түркістан ұлттық кеңесі және олардың жа­нындағы «Милли Түркістан», «Милли әдебиет» де­ген журналдарда жұмыс істейді. Қазақ пе­да­го­гикалық институтының әдебиет факультетін бітірген Мәжиттің «Милли әдебиет» альманағының бас редакторы болып тағайындалуы өзінен-өзі түсінікті болатын. Өкі­ніш­ке орай талантты жас 1945 жылы амери­ка­лық­тар­дың әуе шабуылы кезінде Дрезденде қаза тап­­ты.

Бізге Мәжит Айтбаевтың есімі «Абылай» дастаны арқылы жетті. Оның «Абылай хан (дастан) және басқа өлең­дер» деген кітабы 1943 жылы латын әрпімен Бер­линде жарық көрді. Ол 1971 жылы Мюнхенде қай­та басылып шықты.
1998 жылы «Қазақстан» ұлттық энцик­ло­пе­диясының 1-томында М.Айтбаевтың өмірі мен қыз­меті туралы У. Қыдырханұлы тұңғыш қысқаша мәлімет берді.

2004 жылы (24 қараша) «Егемен Қазақстанда» М.Айт­баевтың бір топ өлеңдері Сауытбек Абдрахма­нов­тың алғы сөзімен жарияланды.
2005 жылы У.Қыдырханұлының құрастыруымен жә­не көлемді алғы сөзімен «Жазушы» баспасынан М. Айтбаевтың «Шер» деген өлеңдер жинағы жарық көр­ді.
Алайда, бұлардың бір де бірінде Мәжиттің жоға­ры­да аталған еңбегі туралы ештеңе айтылмайды. «Абай» энциклопедиясынан (1995 ж.), «Қазақстан» ұлт­тық энциклопедиясынан, М.Мырзахметовтың «Абай­тану» (1988) және басқа да библиографиялық көр­­сеткіштерден бұл туынды туралы ешбір мәлімет ұшырастыра алмадық.

Әңгіме арқауы болып отырған М.Айтбаевтың «Абай» деген жұмысы ықшамдалып жарияланып отыр. Еңбек ғалымдардың да, оқырмандардың да на­зарын аударар деп ойлаймын…

Абайдың поэзиясы және
Түркістан түрік халқының әдебиетіне
жасаған реформасы

Өлең сөздің патшасы, сөз сарасы,

Қиыннан қиыстырар ер данасы.

Тілге жеңіл, жүрекке жылы тиіп,

Теп-тегіс жұмыр келсін айналасы, –

дейді. Абай. Міне, осындай «тілге жеңіл, жүрекке жы­лы тиетін» әрі «сырты күміс, іші алтын» әдебиет жасау­да Абайдың еткен еңбегі – халқымыз үшін және әде­биетіміздің бұл кезі мен болашағы үшін түпсіз теңіз, атқан алтын күн. Сондықтан Түркістан түрік ақын-жазушыларының ішінде Абай бір ұлық кісі. Оның ұлылығы – оның бізге қалдырып кеткен мәңгі өл­мейтін шығармалары, оның ұлылығы – оның Түр­кістан түркінің әдеби стилін сақтай отырып, Еуро­па­да­ғы әдеби жаңалықтарды пайдалана отырып, туыс­қан әдебиетіне орасан зор реформа жасап, оны бұ­рын болып көрмеген дәрежеге жеткізуінде.
Абай өлеңдерінің түрлері. Абайға шейін Түркістан тү­рік поэзиясында өлеңнің екі түрі болды. Біріншісі – 7-8 буынды жыр өлең, екіншісі – 11 буынды қара өлең. Ауыз әдебиетте (фольклорда) бұл екі түрдің ал­дыңғысы көп қолдануда болды, өйткені, ақын-жыр­шылар тойда не айтыста өзінің талантын, тап­қыр­лығын, суырыпсалмалылығын (импровизаторлығын) көп алдында көрсету үшін, оған көпшілікті өзіне тартып алатындай, домбырамен қосып айтатын ән керек. Бұған әрине жыр өлең сәйкес. Жыр өлеңнің екін­ші бір қасиеттілігі – ұйқасының әрбір жолда келуі шарт емес, бір ұйқас пен екінші ұйқастың арасында бірне­ше жол ұйқассыз ашық қалуы мүмкін, ол ашық жол­дарда ақын айтайын деген пікірін толық айтып өте­ді. Тағы да жыр өлеңнің бір кереметі – оның айтуға жеңіл­дігі, жаттауға оңайлығы. Ал қара өлең, жыр өлең­нен гөрі, шығармалық жағын алып қарағанда, қиы­нырақ. Оның ұйқасы да, жолы да заңды, ұйқасын тіле­ген жеріңе қоя алмайсың, жолын тақ қыла ал­май­сың. Бірақ бұл қара өлеңнің айтылуы жағынан гөрі байсалды жағы басым, айтайын деген пікіріңді жыр өлеңіндей ұзартпай, аз сөзбен әрі аз өлең жолымен беруге қолайлы. Сондықтан бұл түр соңғы кездегі ақын­дарымызда көбірек кездеседі. Мұнан қара өлең­нен гөрі жыр өлең «шұбатылыңқы екен» деген ма­ғына тумауы керек. Жыр өлең – жыр түрінде айты­ла­тын өлең де, қара өлең – қарапайым өлең. Екеуі де ән мен тақпақ түрлерінде айтыла алады.

…Абай Алтай түрік поэзиясының алтын мұраларын зер­деледі, сол зерделеу арқасында ол өз поэзиясына, поэзиясының формасына (түріне) көп жаңалықтар кір­гізді, өлеңнің көптеген түрлерін ашты. Бұл түр­лердің біразы Абай дәуірінде Алтай түрік поэзиясы түгіл, мәдениетті Еуропа поэзиясында, не ертедегі шы­ғыс поэзиясында да жоқ түрлер еді. Шынын айту ке­рек, Абай ашқан өлең түрлерінің біразы осы кезге шейін Алтай түрік әдебиетінің бетінде көріне алмай ке­леді. Мүмкін, Абайдың кейбір өлең түрлері біздің ақын­дарымызға қиын соғуы, өйткені, Абай өзінің кей­­бір өлеңдеріне арнап ән шығарған. Қаншама қиын өлең түрлері болғанмен, ол түр ән ырғағына түс­кенде, әри­не, оның қиындығы білінбей, «құлаққа жеңіл, жү­ре­ке жылы» тиеді. Ал Абайдың көпшілік өлең түрлері әде­биетімізге алтын мұра болып сіңіп кетті. Бұл мұра­лар поэзиямызды Абайдың өз дәуірінен бастап бұл дәуірге шейін жаңа бір дәрежеге жеткізді. Абайдың поэзиямыздағы келешек үшін салып берген жолында біздің талай жас ақындарымыз алға қарай жүріп ке­леді. Абайдың ашып берген жаңалықтары біздің жас ақындарымызды қызықтырып, әдеби зор май­данға бастап келеді. Абайдың алмастан өткір пікірі біз­дің талай жас ақындарымыздың ойын қозғап, кім үшін және не үшін қолға қалам мен қару алу керектігін ашып берді.

…Абайдың жаратылысты, не жәндіктерді адам бей­несінде сөйлетуі (аллегория) шығармаларында өте көп кездеседі. Бұл әдеби жолды ұстаған Абай сол жол­мен халыққа өз пікірлерін өте түсінікті түрде тез жайып отырған. Мысалдарын былай қойғанда, шаруа­ға жағдайсыз қысты «Ақ киімді, денелі, ақ сақалды»… деп, өте қауіпті түр­де суреттеп, күні бұрын сақтанудың керек екенін ай­тады.

Абайдың күлкілі, аянышты өлеңі (эпиграмма).

…Соры Көкбай қор болды-ау,

Осыншадан құр қалып… –

деп, сол дәуірдегі әлі ел ісіне, күреске, таза махаббат мәселесіне түсіне алмаған кісінің образын береді.

Сырмақ қып астына

Байының тоқымын,

Отының басына

Төрінің қоқымын,

Бүксітіп,
Бықсытып,
Қоқсытып,
Келтірді, –
деп, ерімен қатар әйелді де сынайды. Бұл жағдайға өзі де күйінеді. Соның арқасында айналадағы болып жат­­қан кемшіліктерді ащы тілмен тілдеп, сурет­тей­ді.
Абайдың балладасы. Біз Түркістан түрік ақын­да­рын оқысақ, олардың шығармаларынан поэзияның не­­гізінен екі-ақ түрін көреміз. Оның біріншісі – қисса, екін­шісі – махаббат, достық, сын өлеңдер. Ал балла­да сияқты әдеби түрді тек Абайдан ғана көреміз, бұл да болса Абайдың әдебиеттегі жетістігі еді. Абай бал­ла­дасы Еуропа балладасынан өзгеше, милли түрде, жаңа мағынада келеді. Егерде Еуропа ақындарының бал­ладалары романтиканың, көбінесе, кон­сер­ва­тив­тік түрінде келсе, Абай балладасы оған керісінше келеді. Абай балладасы балладалық түрді сақтай оты­рып, мағынасы елді тәрбиелеуге, ескі әдеттен қашу­ға шақырады.

Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында,

Хан да жанын қияды қыз жолында.

Алтын, күміс кигені қамқа, торғын,

Күтуші қыз-келіншек жүр соңында.

Дегендей, «буға, буға, азбан дуға»,

Хан қарық боп жүргенде айқай-шуға,

«Етімді шал сипаған құрт жесін» деп,

Жартастан қыз құлапты терең суға, –

деп Абай жаңа заман пікірін қолдайды. Көп қатын алу­шылыққа, шалдың байлығына мастанып жас қыз­ды алуына қарсы шығады. Келешек үй-ішінің мықты болуын, ер мен әйелдің теңдік махаббатын қолдайды. «Қу сүйек» пен қызыл гүлдің тең емес екенін сурет­тей­ді. Сонымен бұл екі шумақ өлең, түсіне білген кісі­ге, бүкіл бір романның фабулы. Бірақ Абай өлеңді баллада түрінде жазып, өте шеберлікпен, сұлу сөзбен әрі аз сөзбен көп мағына берген. Бұл балладаның ма­ғынасын түсінген кісі, оның гуманитарлық көз­қа­ра­сына, үй-іші – махаббат мәселесіне түсінеді. Абай­дың Түркістан түркістан түрік миллетіден шыққан жү­регі қалай соғатынын біледі.

Абайдың мақал-мәтел (афоризм) сөздері Ақын-жазу­шының атағы ірі-ірі еңбектері арқылы ғана шығу­ға болады деп түсіну қате, ақын-жазушының ата­ғы талантында, аз сөзбен халық мұңын мұңдап, жо­ғын жоқтауында. Бұл жөнінде Абайдың даналығын кө­реміз. Абай көп сөзден аулақ болған кісі, оның өлең­дері – аз сөзді, мақал-мәтелді (афоризмды) өлең­дер. Абайдың заманына лайықтап жазып кеткен ма­қал-мәтелді сөздерін білмейтін елдің жасы мен кә­рісі жоқ.

Абайдың мақал-мәтел (афоризм) сөздері:

Атаның баласы болма, адамның баласы бол.

Сөзіне қарап кісіні ал, кісіге қарап сөз алма.

Сыйынарлық кісінің кім танымас [н]ұсқасын,

Күнде өзімшіл ептінің несін адам ұстасын.

Білімдіден шыққан сөз, талаптыға болсын кез.

Ақыл бітпес дәулетке, дәулет бітпес келбетке.

Майдағы жұрттың ісі қор, бәйшешек қарға өнер ме,

Толғауы тоқсан қызыл тіл, сөйлеймін десең өзің біл.

Бойда қайрат, ойда көз, болмаған соң айтпа сөз.

Еңбек қылған ерінбей, тояды қарның тіленбей.

Ойнасшыл қатын болса қар, аңдыған ерде қала ма ар.

Екі кеме құйрығын, ұста – жетсін бұйрығың.

Ғылым таппай мақтанба, орын таппай баптанба.

Алтын қайда, сөз қайда, қу нәпсіден не пайда.

Азат басың болсын құл, қолдан келмес іске ұмтыл.

«Жаман кісі бейне бір көлеңке, ашық күні қашып құ­тыла алмайсың, бұлтты

күні іздесең таба алмай­сың».

«Атақ деген бір жартас, ышқынып оған қыран да шы­ғады, өрмелеп оған жылан да шығады».

Түсінген кісіге аз да болса, осы да жетер.

Абайдың толық жинағы қолымызда болмаған соң, әсі­ресе, философиялық әңгімелерінің жоқтығынан, мұн­дай мақал-мәтелді сөздерін көбірек мысалға кел­тіре алмадық.

Абайдың аудармасы жөнінде. Абайдың төл өлең мен аудармаға да күшті екенін көреміз. Түркістан тү­рік жазушыларының ішінде, Түркістан түрік әде­бие­тінде Абайдан бұрын Батыс Еуропа әдебиетіне қол сұқ­қан, ол әдебиеттің биік классиктерін Түркістан тү­рік әдебиетіне таныстырған кісінің болмағаны бел­гілі. Бұл жөнінде Абайдың орасан зор еңбегін ба­ға­ламасқа болмайды. Абай орыс тілін ғана білді, ол сол орыс тілі арқылы Еуропа классиктерінің бағалы шы­ғар­­маларын аударуға кірісті. Бірақ бір ұлық жазу­шы­ның шығармасын екінші бір халықтың тілі арқылы ау­дару аудармада көп кемшілік келтіретінін Абай жақ­сы білді. Абай аударып отырған жазушылардың ті­лін білмегенге қынжылады, сондықтан ол Батыс Еу­ро­па классиктеріне көбірек көңіл бөле алмады, өзі­нің жақсы білетін тілі – орыс тілі болғандықтан, орыс әдебиетіне ол көбірек көңіл бөліп, орыс клас­сиктерінің өз өміріне сәйкес, өз халқының тілегіне сәй­кес таңдамалы шығалмаларын аударады. Ол шы­ғармаларды, шынын айтқанда, сол шығармалардың ав­торларынан әлдеқайда көркем әрі мағыналы етіп бе­ре білді.
Біз бұл мақаламызда Абайдың барлық аудармала­ры жөнінде талдау (анализ) бермекші емеспіз, біздің мақ­сатымыз – аударма жөнінде бір ғана мысал алып, ол мысалда Герман халқының биік ақыны В.Ф. Гётенің «Üвеr аllen Gipfeln ist Ruh» деген өлеңін Лермонтов орыс тіліне қалай аударғаны жөнінде, Лермонтовтан Абай Түркістан түрік тіліне қалай аударғаны жөнінде, ола­р­дың аудармашылық таланттары жөнінде сөй­лемекшіміз.
В.Ф.Гёте өз өмірінің соңғы кездерінде сегіз жолды «Üвеr allen Gipfeln ist Ruh» деген элегия өлеңін жаз­ды. Оның бұл өлеңі сол кезден бастап, бүкіл ха­лық аузына жайылып, аз жылдың ішінде бүкіл шет ел­дер тіліне, яғни батыс пен шығыс тілдеріне ау­дарыл­ды.

Біз бұл өлеңнің әуелі германша нұсқасын кел­ті­рейік:

Uber allen Gipfeln ist Ruh,

In allen Wipfeln spÜrest du

Kaum einen Hauch;

Die Vogelein schweigen im Walde,

Warte nur, balde

Ruhest du auch.

Бұл өлеңді Лермонтов былай аударған:

Горные вершины,

Спят во тьме ночной.

Тихие долины,

Полны свежей мглой.

Не пылит дорога,

Не дрожат листы.

Подожди немного,

Отдохнешь и ты.

В.Ф.Гётенің өлеңіне Лермонтовтың аудармасы қан­шалық сәйкес, біз сол жөнінде біраз сөз қылайық. В.Ф.Гёте «Барлық шыңдар үстінде тыныштық…» десе, Лер­монтов: «Тау шыңдары түн қойнында ұйықтайды…» дей­ді. Егер В.Ф.Гёте: «Барлық төбелерде, білесің бе сен, зорға ғана тыныс алыс…» десе, Лермонтов: «Жа­ңа түскен қою түн қойнында тынық төбелер…» дейді. В.Ф.Гёте: «Құстар тынған орманда…» десе, Лермонтов: «Жол шаңдамайды, жапырақтар жайқалмайды…» дейді.

Аударма екі түрлі болады. Біріншісі – өзгертпей аудару, екіншісі – еліктеу. Біздіңше, Лермонтов бұл өлеңді аударған емес. (Мүмкін, аударуға бұл өлең қиын болған болар). Бізше, бұл – еліктеу. Ал, еліктеу – аудармашы аудармақ болған өлеңдердің кемшілігін сезсе ғана қолданатын түр. Олай дейін десек, Лермонтов – В.Ф. Гёте өлеңінен кемшілік тауып, ол өлеңді жөндеп жазбақ түгіл, Ф. Гётеден үйренетін кісі. Әри­не, бұл Лермонтовтың аудармаға жетілмегенін көр­сетеді. Ал Абай жөнінде сөз қылсақ, Абай – Лермонтовтай емес, аудармаға өте шебер екенін, аудармақ болған өлеңнің мағынасын терең түсінумен қатар, ол өлеңнің мағынасын және түрін сақтай отырып, сол өлеңдегі бір сөзді де тастамай әрі жанынан бір сөз де қоспай, сондай көркем, сондай мағыналы етіп ау­дарудың мастері екенін көрсетеді. Бұған Лермонтов аудармасынан Абайдың аудармасы дәлел.

Қараңғы түнде тау қалғып,

Ұйқыға кетер балбырап.

Даланы жым-жырт дел-сал қып,

Түн басады салбырап.

Шаңдай алмас жол-дағы

Сыбырламас жапырақ.

Тыншығарсың сен-дағы

Сабыр қылсаң азырақ.

Бұл аудармада орысша білген кісі Абайдың қан­ша­лық ұста екенін біледі. Абайдың Лермонтовтан ау­дарған аудармасында көркемдік және мағына жа­ғынан кемшілік бар деп, мұнымен қатар Абайдың Лер­монтов сөзінен алып тастаған, не жанынан қос­қан сөзі бар деп ешкім де айта алмайды. Шынында аудармаға көркемдік және мағына жағын бере отырып, сөзбе-сөз аударған аударма деген осы. В.Ф.Гёте­ден аударған Лермонтовтың аудармасы – аударма емес, ал, Абайдың Лермонтовтан аударған аудармасы – нағыз аударма. Кейбіреулер «Пушкиннен, Лер­монтовтан, Крыловтан аударған кейбір аудармаларында Абай неге аудармалық жолды ұстамай, өз жанынан пікір, өз жанынан сөз қосқан» деуі мүмкін. Ол рас. Бұл жөнінде Абай, бірінші аударатын өлең­дерінен кемшілік тапты, екіншіден, өз халқының спецификалық жағдайын көздеді. Бұл, әрине, Абай­дың өте тура ұстаған жолы еді.

Адам-адам болған соң, жаратушысын тану керек, жа­ратушысын танымаған дүние жүзінде оқымысты кісі де жоқ. Бұл жөнінде Абайдың Түркістан түрік хал­қына еткен еңбегі көп. Ол елді ғылымға шақырумен қа­тар, діни оқуға да шақырады.
«Алла» деген сөз жеңіл,

Аллаға ауыз жол емес.

Ынталы жүрек, шын көңіл,

Өзгесі хаққа қол емес, –

деген өлең Тәңірін қалай тануды үйретеді. «Тәңірі, Тәңірі» деп, Тәңіріні ауызға ала бергеннен гөрі, Тәңірі үшін «ынталы жүрек, шын көңіл» болуы керектінің, сонымен қатар:

Махаббатпен жаратқан адамзатты,

Сен де сүй ол Алланы жаннан тәтті, –

деп, Тәңіріні сүюдің, оны құрметтеудің қажет екенін ай­тады. ХІХ ғасырдың басы және орта кезінде өмір сүрген, дінге регрессивті романтизм көзқарасымен қарап, бірнеше баллада жазған орыстың Жуковский сияқты ақынындай болмай, Абай дін мәселесіне өте прогрессивті түрде қарайды да, ислам дінін прог­ресшіл дін деп атайды. Шала молдаларды жаратпай, Абай дін жөнінде көп үгіт-насихат өлеңдерін жазады. Сөйтіп халықты тура діни рухта тәрбиелейді. Бірақ Абай өлеңдерін орыстың атақты символист ақыны Пастернак орыс тіліне аударып, ол жинақ 1940 жылы Мәскеудің «Академия» баспасынан басылып шыққанда, жинаққа Абайдың қымбатты діни өлеңдері кірмегені біз үшін өте аянышты жағдай.

Абай сияқты биік әдеби ұстазымызды біздің тануымыз бүгін ғана емес, ол – әлдеқашан өзінің дана­лығымен Түркістан түрік халқына танылған кісі. Сондықтан Абай туралы біздің бұл мақаламыз – Абай жөніндегі не бірінші, не соңғы мақала емес, бұл Түркістан түрік әдебиетінің биік атасы Абайдың дүниеден қайтысына 40 жыл толған күніне арналған тонға емес, жолға жүретін мақаламыз. Оның келесі жылы туғанына 100 жыл толған мерекесіне алдын ала тартқан сыйымыз.

Абай – ұлық кісі, бірақ Абайдың ұлылығын білді­ретін шығармалары – әдеби және философиялық ең­бектері біздің қолымызда жоқ. Сондықтан да біз Абайдың дастандары мен философиялық қара сөздері жөнінде сөз қылмадық. Алайда, біздің бұл аз ғана еңбегімізге түсінген кісі Абайдың «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес» деген болашақты болжағыш, күрделі, мәң­гілік сөзін түсінеді. Абайдың денесі өл­генменен, оның пікірі, ел үшін еткен еңбегі өлген жоқ, қайта, тірілуде, жандануда.

Milli TÜrkistan. Berlin, 1944.
15 ақпан. № 39. 15-37 б.

Латын әліпбиінен аударып, баспаға ұсынған
профессор Көшім Есмағамбетов.
(Мақала ықшамдалып берілді).