Романнан үзінді

Жазушы Георгий Гулианың «Шығыстың жеті жұлдызының» бірі, парсының ұлы ақыны, математигі, аспантанушысы, философы О.Хайямның өмірінен сыр шертетін «Омар Хайям туралы аңыз» («Сказание об Омаре Хайяме») атты романының бар екенін көзіқарақты оқырман білуге тиіс. Сол романды қазақша сөйлеткен М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының директоры, филология ғылымдарының докторы, ҚР ҰҒА академигі, қарымды қаламгер Уәлихан Қалижан. Осы ретте, өмірі өнегеге толы хакім туралы туындының 14-тараушасын жариялауды жөн санадық.

_____________________________________________________________________

 

Георгий ГУЛИА,
Нишапур.
мамыр айы,
1973 жыл.

ОҚЫРМАНҒА

Уақыт бәрін де өзгертеді: ол шөл­дегі құйыннан да қуатты, онымен тіпті теңіздің ақ шулан толқындары да теңесе алмайды. Оның ерекшелігі: ешкімге көрінбей өз дегенін істейтіндігінде. Бүкіл әлем ұйқыға кеткенде, боран тыйылып, толқындар тыншығанда уақыт қана көз ілмейді, оның құдіретінің, күш-қуатының өзі осы тынымсыз тіршілігінде. Ол тіпті киелі құдай­лар Зороастр, За­ратушт­ра табын­ған оттан да күшті. Барлық зұлым­дық пен қараң­ғы­лықтың бастауы – Ахриман деседі. Мүмкін, уақыт­тың алапат күшінің бір сыры осында жатқан болар. Әрине, мұны ұғыну үшін, ең әуелі, отқа табынушы зо­роас­триттердің жазбаларында айтылған нәрселер­дің бәрін еске тү­сіріп, ойланып алған­ның терістігі жоқ.
Уақыт үлкен қаланы күл етіп, көз­ге қораш мекенді көркейтіп, жаң­ғыртып жібереді. Мысалы, кезінде ғажайып қала атанған Нишапур мен жадау қала Нокан осын­дай күйге ұшырады. Соңғысы қазіргі Хорасанның астанасы – Мешхедке айналды. Ал, алдыңғы­сы қарапайым ғана қала, оның бар қасиеті – Омар Хайям бейітінің болуында. Егер мұнда осы бейіт бол­маса, Нишапур не күйге ұшы­рар еді? Тіпті, атақты көгілдір ақық өндірілетін кен көзінің өзі де оның атын шығара алмас еді. Бұдан кейін Рахмат Даштани мырза адам танымастай болып өзгеріпті деген сөзге таңдануға бола ма? Ол Па­риж­ге уыздай жас, арыстандай ай­батты шағында кетіп еді, ал ата­мекен Нишапурға шал болып орал­ды. Ол байлық пен атақтан кенде емес-ті, ақылы мен білімі де ұшан-теңіз. Бірақ, өз ғұмырын неге арнады? Немен атағы шықты? Не үшін білім жинақтады? Ата-анасынан қалған ақшаны неге жұм­сады? Моштаг көшесінде тұратын көршілері болмаса, енді бұл сұрақтың басқалар үшін еш қызығы жоқ. Ол сауалдар енді тек Даштани мырза­ның бәрін білгісі келіп тұратын әуес­қой көршілерін ғана қызық­тырады.
Мен Алиов пен Арк, Фирдоуси мен Даран көшелерін кезіп, қуық­тай Мар-Мар және Чахар-рах кө­шелерін үш рет бойлап өтіп барып қа­на Моштаг көшесін әрең тап­тым. Үйінде қамалып отыратын тақуа Даштани мырзаны жұрттың бәрі біле бермейді. Оның жас ша­ғын осы қалада өткізіп, білім ал­ғанын, сонан соң Мешхед пен Те­­геран­ға барып оқуын жал­ғас­тыр­­ғанын естіген едім. Омар Хайям мемор­иалы­ның бақылау­шы­сы Асефи мырза да ол туралы өте қызықты әңгімелер айтып қалған-ды. Оның ең негізгісі – үйкүшіктігі. Және, Омар Хайямға деген өлшеусіз махаббаты. Бірақ, мына бұйығы адам мен өмірге іңкәр Хайям екеуіне ортақ не нәрсе екен деген ой еріксіз көңілге орала береді. Рахмат Даштани кезінде Тегеран университетін тастап, Сорбоннаға түсіп еді. Па­рижде қырық жылдай тұрып, Хайям секілді ол да туған қаласына оралды. Мен, әйтеуір, Рахмат Даш­таниді таптым-ау. Рештік әзір­байжан қызметші әйел менің шала-шарпы әзірбайжанша сөзіме жібігендей болды. Оған Даштани мырзаны көрмей кетпей­тінім­ді айттым. Артынша үй иесі­нің өзі де көрінді. Ол ұзын бойлы, арық, ақ шашты, үлкен қара көзді кісі бо­лып шықты. Бір киерін киіп, жа­санып алыпты. Үстінде аппақ көй­лек, сәнді галстук, тропикаль деп аталатын матадан тігілген сұр костюм.
Ол жіңішке тарамыс қолын ұсынып амандасты да, терезесі темірмен торланған шағын қонақ бөлмесіне әкелді. Сол сәт таза орыс тілінде сөйлеп кетті. Мен де өзімнің Нишапур туралы, Омар Хайям тура­лы, оның ғылыми трак­тат­тары мен поэзиясы туралы не ой­лай­тындығымды бүкпесіз жа­йып салдым.
Қызметші әйел бізге шай әкелді.
– Асығыс емессіз бе? – деп сұра­ды менен Даштани мырза.
– Егер әңгіме Хайям туралы бол­са уақытпен санаспаймын, – дедім мен.
– Сіз ол туралы көп кітап оқы­дыңыз ба?
Мен Даштани мырзаға әлемде ол туралы не жазылса, соның бәрін (сол минуттағы еріксіз айтылған әсірелеу ғой) оқыдым дедім. Ол езу тартты.
– Ендеше, – деді ол, мен – мен кіаптар туралы айтпаймын. Одан да ескі қолжазбаларда сақталған және халық аузынан жинаған­да­рым туралы айтып берейін. Мүм­кін, мұның бәрінің бір керегі бо­лар.
Шынымды айтсам, төбем көк­ке бір елі жетпей қалды: іздегенім нақ осы емес пе?
– Біріншіден, – деді ақырын ғана Даштани мырза, – Омар Хайям – Адам. – Бұл сөзден кейін ол біраз уақыт үнсіз қалды.
Осы бір қарапайым пікір жай­дан-жай айтыла салмаған сияқты. Мен сөзге ықыластана құлақ қой­дым.
– Оны мүлдем шарап ішпейтін тақуа, не өткен ғасырдағы француз романдарындағыдай сері етіп те көрсетудің қажеті жоқ. Ол – өзіміз секілді жан: тоңды, ашықты, кейде жағасы жайлау болып жайлы өмір сүрді, көп ойлады және көп жұмыс істеді. Сүюге де уақыт тапты. Кімді дейсіз ғой?.. Мен былай деп айтар едім: жалпы Адамзатты. Мүмкін, сіз: ол әйелді сүйді ме деп сұрарсыз. Оның растығына менің әңгімемді тыңдай отырып көзіңіз жетеді. Жиыр­ма жеті жасында Хайям, яғни шатыр тігуші деген атпен та­нылған Омар Ибрахимұлы, белгілі ғалым және сындарлы аза­мат-тын.
Ол осылайша әңгімесін бас­тады.
Мен оның айтқандарының ең қажетті деген жерлерін конспект түрінде жазуға кірістім. Тегеранға барғасын «Парк отелде» қағазға түсір­гендерімді және еске сақта­ған­дарымды жүйелеп, кеңейтіп жаз­бақпын. Біздің әңгімеміз кеш­ке дейін созылды. Бірақ аяқтал­мады. Ертесіне таңертең қайтадан Даштани мырзаға жолықтым. Біз тағы да ұзақ, тым ұзақ әңгімелестік. Анығырақ айтқанда, мен тек ара-тұра сұрақ қойып, оны тыңдай бердім… Уақыттан да, ішілген шайдың есебінен де жаңылдым… Бұл кітап белгілі бір жайда Рахмат Даштанидің әңгімесі жүйесі бойын­­ша жазылады. Оған өз алғы­сым­­ды айтамын, алда-жалда әң­гі­ме­нің кемшілігі бар болса, оны Рахмат Даштани мырзаға аудар­май­мын. Бұл кемшіліктер – менің кемшілік­терім, оның барлық жау­ап­кершілігін өз мойныма аламын. Кімде-кім Иранның ұлы ақыны әрі ғалымының өмірбаянымен та­ныс болса, оның өмірінің соншама мазмұнды болуына қарамастан, нақты деректері аз екендігін жақсы біледі. Осында баяндалатын бір ай, 1092 жылдың Исфаханда өткен бір ғана айы, ма­мыр айы осыны дәлелдейтін секілді.

_____________________________________________________________________

Мұнда ұлы мәртебелінің де­ма­­лыс сағатында Омар Хайям­ның Са­райға келгендігі жөнінде әңгіме­ле­не­ді.
Ұлы мәртебелі әмірші шарт ет­кізіп алақанын соқты. Бұл – музы­кант­тарға берілген белгі екен. Сол сәт дауылпаз бен ру­бабтың үні өшті. Ал нәй болса біраз уақыт сыңсып тұрды. Міне, ол да тынды. Бишілер де қи­мыл­сыз қалды. Мәлік-шах сөйлейті­нін аңғартты. Ол жатаған крес­лоға ке­ріле түсіп, оң жағында отырған бас уәзірге бұрылды.
– Қадірлі хакімге бір сұрақ қоя­мын…
Жоғары мәртебелі Низам әл-Мә­лік даяшыға белгі беріп еді, ол би­ші­лер­ді көрші бөлмеге шыға­рып жібер­ді. Ал музыканттар өз орын­дарында қалды.
Зал жарық болып кетті: бор­мен және ұнтақтай берсе бордан да майда болып кететін ерекше тау құмымен та­зартылған жез шырағ­дан­дар жа­ғыл­ды.
Омар ибн Ибрахим үнсіз отыр. Музыканың сап тыйыл­ға­нына да, бишілердің жоқ болға­нына да на­зар аударар емес. Ол басқа бір нәрсе ой­лап отырса керек. Әйтпесе табан астында ол қандай саңырау, көрсоқыр боп қалды? Оның қо­лын­да көгілдір ақықпен көм­ке­рілген тамаша пиала болғанмен, бар ойы басқа жаққа бағытталған: ол құрақша майысқан бишілерге, Хорасан мен Бағдатқа дейінгі ара­лықта ешкім тең келмейтін бал бар­мақ музыканттарға да қара­май­ды. Алысқа, әлдеқайда көз тіккен.
Ұлы мәртебелі тақсыр: «Мен бір-ақ сұрақ қоямын», – дегенде, Омар ұйқыдан оянғандай селт етті. Ол ұлы мәртебеліге жүзін бұрып, бар ықы­ла­сымен тыңдай­ты­нын аңғарт­қан­дай алға еңкейе отырды.
Оң жағында отырған бас уәзір де ұлы мәртебеліге қарай жақындай түсті. Сөйтіп, ол мы­наны естіді…
– Осы минуттарда Омар Хайям мырзаның не ойлап отыр­ғанын білу­ге болмас па екен? – деді ұлы мәр­те­бе­лі. – Мен музыкаға да, биге де немқұрайлы қарайтын бас уәзір­ді түсіне ала­мын, өйткені ол діндар жан. Ал қадірлі хакімнің жайы бір басқа…
Ғалым аузын да ашып үлгер­ген жоқ. Сұлтан оны бұйырып тоқ­татт­ы.
– Жауабыңа асықпа, – деді ол. – Қазір ойыңның бұл жерден алыста екенін жақсы білемін. Мен көзбен көргенімді айтамын. Қара­пайым нәрселердің жайын ажыра­та алмасам – мына тақта отырмас едім. Барлығы айдан анық көзге көрініп тұрғандық­тан, мой­ын­дау мүмкін емес қой деп байыптаймын.
Омар Хайям араша күткендей бас уәзірге қарады. Сосын тағы да ұлы мәртебелінің жанарымен жа­на­ры тоғысты. «Шынымен-ақ, сен жауа­бың­­ды ойлануға тиіссің бе?» дейтін­дей сұлтанның жанары.
Омар ибн Ибрахим:
– Менің ұлы мәртебелімнен ір­кіп қалар ойым жоқ. Алланы сый­лар адамның қадірлі қонаққа есігі қалай ашық болса, сен үшін менің де жүре­гім солай ашық. Мен, шынында да, алыс бір ой жетегінде едім. Менің тым алыс­та болған­дығым, өте жақын тұрғандығымнан болды.
Сұл­тан сол жақ қасын таң­дана керді.
– Бұны қалай түсінуге бола­ды, қадірлі Омар? – Ұлы мәр­те­белі өзінің уәзіріне бұрыл­ды. – Әлде «алыс», «жақын» деген ұғымдар үндес пе еді?
Низам әл-Мүлік сұрақ өзіне тіке­лей қойылмағандықан үнде­ген жоқ.
– Мен айтайын, – деді Омар Хайям. – Осында отырып мен му­зыка тыңдап, бишілерді тама­шала­­дым, яғни бар болмысым­мен осы залда, ұлы мәртебелім, өзің­нің қа­сыңда болдым, ал ой­ла­рым ер­кім­нен тыс басқа жақта болды. Сол басқаны – «алыс» деген ұғым дер едім.
– Маған сенің болжамың ұнай­ды, – деді сұлтан. Бас уәзір де басын изеді. – Бірақ бұл сөзіңді осы жерде отырып ішім пысты деп ұғуға бола ма?
– Жоқ, – деді Омар Хайям.
– Ендеше, ойыңды анығырақ айт.
– Ұлы мәртебелім, мен оны ас­қан марқабатпен жасаймын. Оны екі сөзбен айтсақ, бір-біріне қар­сы екі ұғыммен, «өмір мен өлім» деп білдірер едім.
Ұлы мәртебелі сұлтан таң қал­ды.
– Дастарқан басында сен өлім туралы қалай ойлайсың? – деді ол.
Омар Хайям келісетінін білді­ріп басын иді.
– Сонымен, – деп жалғас­тыр­ды сөзін ұлы мәртебелі бұ­рын­ғыдан да елітіп. – Не нәрсе өлімді еске сал­ды? Шынымен-ақ, мұнда, осы залда көң­іл­сіз ойды еске салатын зат болғаны ма? Көрсет, көзін жоғалт­ты­райын.
– Қажеті жоқ, – деді ғалым.
– Ненің қажеті жоқ?
– Сол затты әкетудің.
– Неге?
– Ол мүмкін емес…
Ұлы мәртебелі сұлтан орнын­да қоп­ақтап қалды. Көңіл қойып қа­бырғаны, шаңырақты, сүйек пен қызыл жезден өрнектелген терезе­лер мен есіктерді шолып шықты.
– Мен мүмкін болмайтын еш нәрсені көре алмай тұрмын. Омар ибн Ибрахим бір ауыз сөз айтса-ақ, сол сәт осы жерде кез келген зат ғайып болар еді.
– Ұлы мәртебелім жауап күту­лі, – деп еске салды бас уә­зір.
– Оның мүмкін еместігінің бір-ақ себебі бар, – деді Омар Хайям. – Өлім туралы ой салатын нәрсе – өмір.
– Қалай?! – деп таңданып қал­ды сұлтан.
– Өмір, – деп қайталады Омар.
– Мына өмір ме? – деп Ұлы мәр­­тебелі құлашын жазып, зал­ды нұсқады.
– Қазіргі сәтте – осы. Ал жал­пы алғанда, кез келген бол­мысындағы кез келген өмір.
Сұлтан қолдарын кеудесіне ай­қас­тыра ұстады. Тілінің ұшын­да бір сұрақ тұр. Ұлы мәртебелі бұл сұрақ­ты ғалымға, әлде бас уәзірге қою ке­рек пе деп ойлас­ты­рып тұр. Ой­лап-ойлап, соң­ғысына тоқталды:
– Оны қалай түсінуге бола­ды?
Бас уәзір: ғалымдардың ай­туын­­ша және Платон дәлел­деуін­­де өмір сүру – өлу деген сөз деді. Яғни өлім – өмірдің сал­дары. Егер өмір болмаса – өлім де болмас еді.
– Ол дұрыс қой, – деп күр­сінді сұлтан. Осы бір тамаша кеш­те кенет­тен оның да есіне өлім түсті. – Яғни, құрметті
Ом­ар өмірдің кез келген фор­масын бағдарлай оты­рып, оның соңын ойлайтын бол­ғаны ғой. Бы­лай­ша айтқанда, өлімді. Бұл түсін­діруім дұрыс па? – деп сұрады сұлтан ғалымнан.
– Дәл солай, – деді Омар.
Ұлы мәртебелі сұлтан шарап­тан ұрттады.
– Яғни, – деді сұлтан ойлана, – біздің бүгінгі кеңесіміз, қара­па­йым ас мәзіріміз, музыка да өлім­ді еске са­лады екен ғой? Кім­нің? – Ол ға­лым­ға қабақ ас­ты­нан сүзіле қарады. Сен­бе­гендей, сұрағандай сыңай таны­тады.
Омар:
– Әңгіме өмір мен өлімді ай­қын­­дай алатын белгілі бір суб­-
с­танция туралы. Бірінсіз-бірі жоқ.
Ұлы мәртебелі:
– Тым мағыналы пәлсафа екен. Оны мынаған орайластыру­ға бол­мас па екен? – деп, сұлтан қолымен стол­ды, еденді, шаңы­рақ­­ты, музыкант­тарды көрсетті.
Ғалым бас изеді. Бұл сұрағы фи­лософиядан гөрі поэзияға жа­қын келеді.
– Өте жақсы! – деп қуанды сұлтан.
– Бұл істі өте қиындатып жі­бе­реді, – деді ғалым.
– Неге?
– Ұлы мәртебелім, бәрі тым қа­ра­пайым. Философия да күр­делі сұраққа ақыл-оймен қорытын­ды­ланған жауап береді. Философияда ешбір қиналыс­сыз-ақ осы екі ұғым­ды – өмір мен өлімді салыс­тыра алады, ал поэзия ешқандай өлімді мойын­дамайды. Неге? Мен жауап берейін: өйткені бұл– қатыгез іс, ал кез келген қатыгездік­ті поэзия қабылдай ал­майды және қолда­майды. Поэзия – жүректе туған ойлар ағымы. Ал жүрек еш­қа­шанда өліммен келісе алмайды.
Ұлы мәртебелі пиаланы алып, ернін жібітті. Оған әңгіме басқа ар­наға ауып кеткен секіл­денді. Ол ал­дыңғы сұрағына тия­нақты жауап күткен еді. Қа­нағаттанарлық жауап әлі болған жоқ, ал ұлы мәртебелі соны күтулі-тұғын.
– Бишілерді тамашалай оты­рып, – деп ұғындырды ғалым, – және дыбыстардың үйлесіміне құлақ түріп, мен амалсыз өлім ту­ралы ойлаймын…
– Неге? – деп сөзін бөлді сұл­тан. – Білмеймін. Мүмкін, өмірді мәңгілік қызықтауға құ­мар­лықтан шығар. Сұлтан күліп жіберді.
– Тәніңмен бе?
– Иә, тәніммен де.
– Тамаша! – деп Ұлы мәр­те­белі Омар мен бас уәзір алдында тұрған пиалаларды нұсқады. – Тән үшін кө­терелік!
– Біздің жасымызда да? – деп сыбырлады уәзір.
Сұлтан бұрынғыдан бетер қар­қылдап күлді.
– Е, қайтеді екен?! Әлде махаб­бат – жастардың ғана ісі ме? Біз неге бә­рін басы бүтін Хайям мыр­заға бере саламыз! Бізден сәл жа­сырақ болғаны үшін бе? А! Жоқ, мен көнбеймін! Ал, сен ше?
Бас уәзір тұнжырап үндемеді.
Ғалым:
– Сенің жаныңда, ұлы мәр­тебелім, әр кез жақсы ғой. Жүрек пен ақыл, көз бен құлақ тәлім ала­­ды. Осында, сенің жылы қа­ба­ғыңа қарап едәуір жасап қаласың. Мен өлім туралы ойла­ғанда, осының бәрімен қоштасу­дың қиын екенін айтпақ едім. Әсіресе мәңгіге қоштасуды ай­та­мын. Және осы сұлулықты еш­қа­шан көре алмай­тыныңды білгенің қандай қиын…
– Ешқашан, – деп ұлы мәрте­белі оны жаңғырықтай қайталады. Сөйдеді де мұңайып қалды. Пиа­ла­ны орнына қойды. Тақтадағы Хора­сан­ның шебер кестешілері тік­кен суф­ра­ның бір өрнегіне қарап, ойға шомды.
Зал тып-тыныш. Ызың еткен шыбын дыбысы естілмейді. Кенет сұл­тан қос қолымен мұрты мен са­қалын тарамдап-тарамдап жіберді де, қою қап-қара шаш­та­ры көм­керген басын сілкіп қалды. Сөйтті де күліп жіберді. Сыл­­қылдап күлді. Жас жігіт­ше күлді.
– Бұл айтылғандардан қан­дай қорытынды шығаруға бола­ды? – деді ұлы мәртебелі хакімге. – Ә?
Омар Хайям:
– Бұдан шығатын қорытын­ды, ұлы мәртебелім, ішу керек, өмірдің ләззатын сезіну керек және…
Сұлтан қатты көңілденіп, ала­­қа­­нын шарт еткізді. Билеуге, музыка ойнауға рұқсат берді де уәзірге:
– Сен естідің бе? – деді. Анау ба­сын изеді.
– Жоқ, сен естідің бе? Кәне, тағы қайталашы, Хайям мырза.
Ғалым жаңағысын сөзбе-сөз қай­талады.
– Естідің бе? – деп сұлтан уәзірі­нен қайталап сұрады. Онан соң мұны кімнің: иә философ­тың, иә ақынның жауа­бы деп білеміз деп сұрады. Яки фило­софия мен поэзияның арасында үй­лесім бар-жоғын білгісі келген сияқ­ты.
– Бар болар, – деді Омар Хайям.
Сұлтан уәзірден:
– Сені бұл жауап қанағаттан­дыра ма? – деді.
– Иә, – деді уәзір.
– Мені де, сұлтан. – Сөйдеді де асық­пай, жайлап дәмін сезіне оты­рып, пиаладағы шарапты тауысты.
Оның алдында денелері тал шы­бық­тай бұралған үш сұлу тұр­ды. Оның біреуі – нубилік, екін­шісі – тұ­рандық сұлу, ал үшіншісі – рим би­кеші. Сұлу­лар­­дың мықындары мен төстері мен мұн­да­лап көзге ұрып тұр. Оларға қа­рап өлімді ойлау мүм­кін емес. Егер сұлулардың төс­тері қоңы­рау се­кіл­ді үн шығара алатын болса, онда: «Өмір! Өмір! Өмір!», – деп күміс үнмен жамырап қоя берер еді.