Әке аманаты
Әкеміз Сатаев Жанұзақ 1942 жылы, 1 шілдеде әскер қатарына шақырылып, майданға аттанғанда інім Тельман әлі жеті жасқа толмаған еді. Әпкем Күләй екеуміз 8 сыныпты аяқтап, демалыста жүргенбіз. Үйіміз Кеген ауданының болашақ орталығы Жалаңаш ауылында болатын.
Аудандық әскери комиссариаттың бұйрығы бойынша әкем 2 шілдеде таңғы 9.00-де 70 шақырым жердегі аудан орталығы – Кеген ауылындағы аудандық военкоматқа атпен жету керек, түстен кейін шығарып салуға жолдас-жоралары, мекеме қызметкерлері жиналды. Кешкі 7.00-де үйден аттануға дайындық басталғанда, мен де жайдақ тайға мініп ілесуге бел байладым. 14 жастағы самдағай кезім. Үйден шығуға дайындалған кезде тәтем (әкейді бәріміз «тәте» дейтінбіз) бәрімізбен қоштасу рәсімін жасап, бетімізден шөпілдете сүйіп алды да: «Ел-жұрт, аман бол, өрімдей жас бауырларым қан майданда жаумен жағаласып, жан беріп шайқасып жатқанда мен үйде отыруды ар санадым. Қолымда броным бар мекеме бастығы бола тұра, өз еркіммен майданға аттанып барам. Мен де оларға қосылып жауды жеңіп, ит терісін бастарына қаптап, әлі-ақ жеңіспен қайтамыз! Бүбиша, Күләй, Телқожа – бәрің Тельманға жақсы қараңдар, күтіңдер, оқытыңдар!», – деді де, алдында отырған Тельманның бетінен сүйіп: «Күзде мектепке барасың, өте жақсы оқы, елдің мақтаулы ұлы, ардақты азаматы бол, шырағым!», – деп, көзі сәл жасаурап: «Қош, қош туған ел, өскен, өнген қасиетті мекенім, суын ішіп, көк шалғын, ну орманыңда ойнап-өсіп, ер жеткен қимас қымбатты туған жерім!», – дей берді.
Тельман 1935 жылғы тамыздың 13-де дүниеге келгенде Мұқа атам оған ерекше қуанды. Өйткені, Тельман немерелерінің ішіндегі ең кішісі еді. Ол кісі Тельманды қолына алып тұрып, «Сенің атың Баққожа» деп үш рет айқайлап, қайталады. Ол жылдары – Кеңес үкіметі молда, қожаларға, жалпы Ислам дінін ұстаушыларға үдете соққы беріп тұрған кез. Онда біздер Қарқара совхозында тұратынбыз. Совхоздың политотделінің бастығы И.Бектемісовтің әйелі Күлшара Бектемісова әке-шешемізге келіп: «Сендер коммуниссіңдер, коммунистің баласына ескі ат, қожаны дәріптеген ат жараспайды, жаңа ат, революцияшыл ат қою керек», – деп үгіттейді. Содан қой сойып, той жасап, совхоз белсенділерінің жұбайлары жиналып, Баққожа деген есімнің орнына Тельман деген есімді таңды да, содан Тельман аталып кете барды. Туу туралы куәлігін де өзгертіп, Жанұзақов Тельман деп жаздырды. Ұлы Отан соғысына бастан-аяқ рота политругі болып қатысып, аман-сау келген соң кіші тәтем Сатаев Сейдін Мұқаұлы Науша есімді өзінен 21 жас кіші қызға үйленді де, 1948 жылғы тұңғыштарына Мұқа атамның құрметіне Баққожа деп ат қойды. Сол Баққожамыз белгілі жазушы-драматург, ҚР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, елге беделді де абыройлы азамат болып өскен еді.
Тельманымыз кішкентайынан сүйкімді, өсе келе тілі тәтті, өте зерек те алғыр, зейінді болып қалыптасты. Жанұзақ тәтем ерекше жақсы көріп, қатты еркелететін. Тәтем кешкісін «Қозы Көрпеш – Баян сұлу», «Қыз Жібек – Төлеген», Шәкәрім өлең түрінде жазған «Дубровский» поэмаларын әндетіп оқып отырғанда көптеген шумақтарын, оның кейбір тұстарын ертесінде қайтадан айтып беретін. Күләй екеуміз үйге берген тапсырма бойынша Абай өлеңдерін, не ауыз әдебиетіне дайындалып отырғанымызда, бізден бұрын жаттап алып, әке-шешесіне бұлжытпай айтып беретін.
Тәтемді Жалаңаш ауылынан үш шақырым жердегі Тоғызбұлақ ауылындағы колхоз бастығы, досы Халықов Манасұр өз үйінен аттандыру үшін дайындық жасап, күтіп отыр екен, кешкі 9.00-де бәріміз келіп, сау ете қалдық. Түнгі сағат 3-ке дейін сый-құрмет көрген Жанұзақ тәтем отырған көппен қош айтысар алдында, Мәкеңнің (Манасұр ағаның) жұбайына қарап: «Ардақ! Домбыраны әперші», – дегенде ол кісі орнынан ұшып тұрып, екінші бөлмеден домбыраны әкеп, тәтемнің қолына ұстата берді. Домбыраның құлағын бұрап, күйіне келтіріп алған соң «Аққу», «Бозінген», «Қаратөбет», «Бозайғыр», «Қаракүй» деген бұрыннан бізге таныс күйлерді нақышына келтіріп, құлақ құрышын қандыра, бебеулете тартты. Тыңдап отырғандар: «Пәлі! Па, шіркін! Тағы да, тағы бір-екеуін», – деп дүрілдеп кетті. Тәтем тамағын кенеп алды да, енді біздің құлағымызға үйір, өзі сүйіп шырқайтын «Смет», «Ардақ», «Сары бидай», «Екі жирен» сияқты өлеңдерді бұл жолы ерекше бір асқақ үн, қайталамас шабытпен айтқанда, үйдегілер ду қол шапалақтап, әйелдер болса көздерінен мөлт-мөлт жас домалап жатты.
Тәтем Кеген-Нарынқол өңіріне есімі мәлім жақсы күйші, әрі әнші еді. Жүрген жерін қыран күлкіге батырып жүретін, қалжыңбас, әзілқой, бірақ бірбет жан болатын. Жора-жолдас, дос-жарандары мен тең құрбылары ол кісіні ылғи «Найзағай Жанұзақ» деп атайтын. Ол кісі 1920 жылдарда аудан орталығы – Жаркент уезінде, одан соң Қарқара, Кеген аудандарында қызмет істеп, көпке белгілі болған адам еді.
Мәкеңнің үйінен түнгі сағат 3.00-де аттанып, Шет Меркінің терең сайына түсіп, өзеннен өтіп, қарсы беттегі қалың қарағайлы кезеңге де шықтық. Сол жерде бәріміз аттан түсіп, сәл тыныс алып, енді аттанар кезде, Манасұр: «Жәке! Туған ел, өскен жер үшін жаумен шайқасуға аттанып барасың. Аман кел, жеңіспен қайт. Күтеміз, бауырым», – деп көңілі босап кетті. Тұрғандар тағы да еңкілдеп, көз жастарын әрең дегенде тыйды. Тәтем мені бауырына басып тұрып: «Төкен (мені үй-іші еркелетіп осылай атайтын), шырағым, енді сен үйдегі бас көтерер жігітсің. Ат жалын тартып мінген азамат болдың, үйдегі арқа сүйенер кісі сенсің. Айтулы азамат бол, бағың жансын. Басқа не айтайын, қош бол!», – дегенде, басқалар да қоштап: «Көрінген таудың алыстығы жоқ деген ғой, Бүбиша шешесінің ендігі қолқанаты осы ғой», – десіп жатыр. Біздер қоштасып қала бердік. Тәтемді Кегенге дейін шығарып салуға шешей мен атқосшысы Әбділда бірге кетті.
Қазан айының басында қар қалың жауып, үйдегі отын таусылып, малымызға шөп тауып беру қиынға түсті. Басқа да шаруаның бәрін атқару менің еншіме тиді.
Тельман осы 1942 жылдың 1 қыркүйегінде 1 сыныпқа барып, үй-ішімізбен мәз-мәйрам болдық. Үлкеніміз Күләй екеуміз 1944 жылы 10 класты бітіргенімізде, оның 2 сыныптан 3 сыныпқа көшкеніне де қуанышымыз қойнымызға сыймады. Бірақ 1943 жыл біздің үй-ішіміз бен атам Мұқа ең ауыр, қаралы қайғыға ұшыраған. Сол жылдың көктемінде оның екінші ұлы Оқас аға Севастополь майданында, ал тәтем Жанұзақ минаметшілер ротасының командирі болып жүріп, Калинин майданында, Сатай атамыздың ағасының ұлы Өмірзақ Горький қаласы үшін шайқаста қаза болды да, кезек-кезек қара қағаз алып, қара қайғыға тап болдық. Мұқа атам осы ауыр қайғыны көтере алмай құса болып, 1944 жылдың қыс айында 63 жасында дүние салды.
Иіні келген соң айта кетейін, шежіре бойынша үлкен атамыз Сатай биден – Мұқа, Жанұзақ. Осы екі атамыздың балалары: Сатаев, Мұқаев, Жанұзақов, Сейдінов, Әшімов болып түрліше жазылып жүр. Сырт қараған адамға бір кісінің баласындай емес сияқты. Шындығында, сол үлкен атамыз Сатай есімін фамилия (тек) етер болсақ, барлығымыз Сатаев, Сатаевалар болып, бір атаның ұрпағы екеніміз айдан ашық көрініп-ақ тұрар еді. Біздің ішімізде Сейдін тәтем ғана Сатаев Сейдін Мұқаұлы болып дұрыс жазылып жүрді.
Соғыстың қаһарлы 1944 ауыр жылы әпкем Күләй екеуміз оныншы класты, Күләй «өте жақсы», мен «екпінді» болып бітіріп шықтық. Шілде бойы үйде болдым. Шілденің аяғында аудандық мал дайындау мекемесінің бас бухгалтері сәл-пәл қазақшасы бар Кириллин Алексей Васильевич мені кеңсесіне шақырып алды да: «Сенікі әке Жанузақ, менікі бастық директор болган, биз дос болдық, тамаша кісі еді. Сен маған счетовод бол», – дегені. Қуанышта шек жоқ. Анам да, Күләй да мәз. Ол мені 3 айдан соң Алматыға алты айлық бухгалтерлік курсқа оқуға жіберді. Одан оралған соң 1947 жылға дейін бухгалтер, аға бухгалтер болып қызмет істеп, көп нәрсеге үйреніп, өмірде пісіп-жетілдім. 1947 жылдың қысында Нарынқолдағы Сейдін тәтеме хат жазып, жоғары оқу орнына барып оқығым келетінін айтып, тілек білдірдім. Ол кісі жазған хатында, менің оқуға баруыма ықыласын білдіре келіп, Бүбиша шешем мен Тельманды Нарынқолға, өздерінің қолына көшіріп алатынын хабарлады. Ол кезде Жалаңашта отырған әпкем Күләй мен жездеміз Кәрім қызмет бабымен Нарынқолға ауысты. Сөйтіп, Тельман 1949 оқу жылынан бастап Нарынқол орта мектебінде оқып, оны 1952 жылы «өте жақсы» бағалармен бітіріп шықты. 1951 жылы Абай атындағы Қазақ педагогика институтын бітірген мені аспирантураға қалдырды. Әрі оқып, әрі қызмет істеп жүргенімде Ғылым академиясы Тіл және әдебиет институтының директоры, ұстазым Ахмеди Ысқақов институтқа шақырып, қызметке алды. 1952 жылдың қыркүйек айында Тельман келіп оқуға түспек болды. Мен оған Тау-кен институтына бар, инженер боласың деймін. Ол болса, менің айтқаныма көнбей, КазГУ-дің журналистика факультетіне түсем деп бой бермейді. Ол өз айтқанында тұрды.Ол кезде әркім өз дайындығымен емтихан тапсырып, қалаған оқу орнына түсе беретін-ді. Сол 1952 жылы Ғылым академиясының президенті болып келген Д.А.Қонаевтың қабылдауында болып, өзім тіркеліп, тұрып жатқан бөлмеме қалалық кеңестің ордер бермей отырғанын айтып едім. Сол үйді алып берді. Нарынқолдағы шешеміз Бүбишаны көшіріп әкелген соң уақытша жатақханада жатқан Тельманды қолға алдық. Оларды көшіріп әкеліп, басымыз қосылып, әбден жырғадық та қалдық. Бар-жоғы 10 м2 кішкене, шағын бөлмеге ауылдан келген туыстар да сияды. Мен болсам айлығым қолым түсе сала шешейге әкеп берем. Бара-бара бұл кішкентай бөлмеге Тельманның Қалихан бастаған курстас жолдастары да келіп тұратын болды. Тельман болса дыңдай студент, бойы да ақылы да өсіп, есейіп көрікті де сымбатты жігіт болды. Әйтеуір тамағымыз тоқ, киіміміз бүтін, басымызда бас қалқамыз бар. 1953 жылы желтоқсанның аяғында мені Ленинградқа ғылыми командировкаға жіберді. Қызметтес жолдастарым келіп шығарып салды. Ленинградтағы сәулетті ғимараттарды, мәдениет орындарын, Эрмитажды көріп, ірі ғалымдардың алдында болып, әңгімелесіп, сұхбаттасып, мәдени, рухани тұрғыдан тәлім-тәрбие алып санам байып есейіп қайттым. Әсіресе, есімі әлемге әйгілі, атақты түркітанушы, академик Сергей Ефимович Малов үйіне апарып, сый-құрмет көрсетіп, кандидаттық диссертация тақырыбын ұсынып, бір жарым ай бойы кеңес бергені естен кетер ме! Ленинградтан құрқол қайтпай шешеме, Тельманға арнап сый-сияпат әкелдім. Үстіме жаңа костюм алғам. Бір қызығы, үйге келген соң ертесіне әлгі костюмді Тельман киіп кетіпті. Оған іштей қуандым да. Бірақ оған арнайы костюм әкеп беруге қаражатым жетпегеніне де налығам. Содан кейін әлгі костюмді екеуміз кезек-кезек киетін болдық. Ленинградта кластас досым, финанс академиясының студенті Әкімхан Жұмаділовті әдірісі бойынша тауып алып, бір жарым ай бойы бірге жүрдік. Ленинградтан Мәскеуге келіп, Ғылым академиясының жатақханасына орналасқан соң Жоғары комсомол мектебінде оқып жатқан досым Сапар Байжановқа барып Мәскеуді араладық. Сол кезде түскен суреттеріміз әлі бар.
Жыл соңынан жыл өтіп жатыр. Біздің кішкентай бөлмеміз жазды күні адамға толып кетеді. 4 баласын шұбыртып, КазПИ-де сырттай оқитын әпкем Күләй келеді. Кейбір туыстарымыз ауылдан іздеп келгенмен, қонар жер болмағандықтан кетіп қалады. 1955 жылдың қыс айында бір күні Телманым үйге бір бойжеткенді ертіп келді. Ілтифатты, майысып-ақ тұр. Өңі қараторы, бірақ қазақ қыздарынан гөрі басқа ұлтқа көбірек ұқсайды. Бір қарағанда татар, не башқұрт қызы болар деп қаласың. Анам болса, «екі езуі екі құлағына жете» мәз. Осы 1955 жылдың ақпан айының орта кезінде Тельманды студент жолдастары «Сенің «Күнделік» деген әңгімеңді радиодан тыңдадық. Қуанышың құтты болсын!» деп ортаға алыпты. Тельман болса аң-таң. Үйге келгенде: «Көке, менің «Күнделік» деген әңгімемді радиодан беріпті, оны қайдан алғанын білмеймін», – деп отыр. «Ол әңгімеңді мен оқып, ұнатқан соң студенттік досым Ғафудың жездесі, жазушы Амантай Байтанаевтың жұбайы Байтанаева Назираға апарым бергем», – дедім. Тельман менің жазған шатпақ өлеңдерім мен көркем аудармаларымды өзім жоқта оқып, редакциялап, түзетіп те жүруші еді.
Сол жылдары «ашаршылықта жеген құйқаның дәмі кетпес» дегендей, студент кезімнен ниеттес, көңілдес досым Ғафу Қайырбеков «Көркем әдебиет» баспасында бөлім меңгеріп жүргенде, алғаш рет балалар жазушысы В.Бианки шығармаларынан, одан соң А.Куприн әңгімелерінен аударма беріп еді.
Көктем де болды. Бір күні Тельман түн ортасына дейін келмеді. Бізде зәре жоқ. Бір ұйықтап, бір оянып жүргенде таң да атты. Қызметке келіп көріндім де, Киров көшесімен Ұйғыр көшесінің түйіскен жеріндегі КазГУ-ге келе жатыр едім, қарсы алдымнан Тельман мен әлгі қасындағы қыз шыға келгенде, қуанғаннан айқай сала жаздап, әзер тоқталдым: «Сені түнімен күтіп, әбден қорықтық. Бұның қалай, баратын жағыңды неге айтып кетпейсің» деймін. Онда үн жоқ. «Далада жүрдің бе, қайда болдың» деймін. Қасындағы қызды нұсқап, «Қыздармен бірігіп жеке пәтер жалдап тұрады ғой, сонда болдым», – дейді інім ерні күбірлеп. Жүрегім орнына түскен соң көрген-білгенімді анама айтып кеттім. Әлгі қыздың бір күні біздің үйге қонып қалғанын көргенімде, ол емес, мен ұяттан жарылып кете жаздадым. Апам болса, «Еш нәрсе етпейді, текке ашуланба» деп басып қояды. Қалайша ашуланбайын, «Мынауың кәпірдің қызы ма, немене? Қай қазақтың қызы күйеуге шықпай жатып, жігітінің үйіне қонады? Бұл сұмдық емес пе? Дәл мынауың қазақ емес, бір пәле ғой, көр де тұр, осының түбін көрерсің, маған ұнамайды» деймін. Сол жылдың күзінде КазГУ-дің студенттері Мақтааралға мақта теруге кетті. Бір айдан кейін Тельманнан хат алайын: «Аға да, әке де бір өзіңіз, студенттер комсомолдық той жасап берді біздерге, енді біз барғанша 2 бөлмелі үй тауып қойыңыз. Тойға дайындық жасаңыз» депті. Олар әлі 3 курс студенттері. «Мә саған, безгелдек!» деп міңгірлеп жатырмын. Апам, «Не депті, не жазыпты?» деп сұрайды. «Балаң үйленіп қойыпты, комсомолдар той жасап қосыпты. Енді тойды өзің жасайсың, дайындал, ана!» деймін. Ол кісі болса асып-саспайды, мені сабырға шақырады. Бас қатты. Амал жоқ, пәтер іздеуге кірістім. Істің сәтіне орай, бір бөлмеде отырып, жұмыс істеп жүрген Зылиқа апай күйеуге тиіп еді. Ол Гурьев облысына кетіп бара жатырмыз, үйімді апама табыстаймын дегеніне қатты қуанып, «Айналайын Зыха, міне 1 жылға 3000 сом, пәтерақыңды өзім төлеп тұрайын» деп келіскен соң, Тельманды шешеммен сол үйге шығарып, Тельман мен қыздың жолдастарын (60 адам) екі бөлмеге сыйғызып, той жасап бердім. Ол тойда қызметтес жолдастарым Айтым, Мырзабек, Хамит, Евгения Васильевна Лизунова, Ғафу, Сапар, Есет, Оқастар да болған еді. Ауылдан Әшім аға мен Науша жеңгем де келді. Олардың әкелгені бір қой ғана. Сол үйде үшеуі қыстап шықты. Мен баяғы бір бөлмеде жалғызбын. Қызметтес, әрі курстас жолдасым Айтым пәтер таба алмай жүрген соң оны қасыма алдым. Көктемде, мамырда әлгі үй иелері, уәдеден 3 ай бұрын қайтып көшіп келді. Анамды, Тельман мен әйелін өзім жатқан бөлмеге қайта көшіріп әкелдім. Мен жататын орын жоқ, кіреберісте төбесі жабық, жан-жағы ашық сенек бар. Жататын жерім сол. Менің кроватымда – Тельман мен келін. Мен де тірі жанмын ғой. Танысып жүрген қызым бар еді. Ол 1956 жылы университетті бітірді. Үйленетін ойым бар. Жағдайым болса мынау. Ойлана келіп, бала кезден досым Сапарға бардым. Ол кезде «Лениншіл жас» газетінде бөлім бастығы әрі жауапты хатшы. Тельман болса 1957 жылы университеттің журналистика факультетін бітіреді, оны қызметке алғын деп өтіндім. Сапар досым студент Тельманды «Лениншіл жасқа» әдеби қызметкер етіп орналастырды. Әрі оқып, әрі қызметін істеп, диплом жұмысын да осы газеттің күрделі бір мәселесі бойынша жазды. Тельманның журналист болып қалыптасуына досым, марқұм Сапар Байжановтың игі әсері, ағалық қамқорлығы, еңбегі айрықша ғой. Халқымыздың жүздеген алтын қалам мамандары еңбек еткен осы ортада Тельман да өсіп, есейіп, қаламы төселіп, айтулы журналистер қатарына ілікті. Бұл мамандыққа әбден машықтанып, қыры мен сырына мейлінше қанып, газет редакторының орынбасарлығына дейін көтерілді. Ол кезде бар-жоғы 30-дан жаңа ғана асқан, бойында от-жалын тасыған жалынды жігіт. Егер де сол орнында 2-3 жыл отырғанда, сөз жоқ, бас редактор да болып тағайындалар еді. Мен оның іскерлігіне, әріптестері арасындағы абырой-беделіне шексіз қуанатынмын. Менің айтуыммен көптеген туыс, жора-жолдастарыма адамгершілік жасап, айтарлықтай жақсылық көрсетті ғой. Бірде Мұқағали ініміз арсалаңдап келіп: «Аға, білмей жүр екенбіз, Тельман ініміз екен ғой, айтып қойсаңызшы, маған қол ұшын бере жүрсін» дейді. Мұқағали мен студентік досым Ғафулардың өлеңдері газет беттерінен үздіксіз жарқылдап жария болып жатушы еді.
Ал Мұқағалимен ең алғаш кездесіп, танысқан кезім 1949 жылдың шілдесі еді. Ол кезде екінші курстың студентімін. Жазғы демалыста Нарынқолға үйге келгем. Әпкем Күләй Нарынқол аудандық комсомол комитетінің екінші хатшысы, жездем Кәрім Тұрсынов аудандық заготскот мекемесінің директоры болатын (қазіргі белгілі кино-драматург, кинорежиссер, «Келін», «Шал», «Жат», «Кенже» кинофильмдерінің авторы, ініміз Ермек Тұрсыновтың әке-шешесі). Мен Нарынқолдағы анама келіп, сағынып қалған кішкене інім Тельманды құшып-сүйіп, он шақты күннен соң сол кезде Калинин колхозы аталатын Көміршідегі колхоз бастығы кіші тәтем Сатаев Сейдіннің үйіне келіп, бір жасар інім Баққожаны ермек етіп, мауқымды басып, бір жетіден соң сол кезде Энгельс аталатын Қарасазға келдім. Ол жердегі мектепте тарих пәнінің мұғалімі, бала кезден бірге өскен дос Бураев Қожаханды іздеп келгенмін. Оның келіншегі Ұлхан болса қазақ тілі мен қазақ әдебиетінің мұғалімі еді.
Мұқағали бұлармен іргелес көрші, ауылдық кеңестің хатшысы болып қызмет істейді екен. Мен бір жеті бойы олармен бірге болып, жыға танысып, туыстығымыз да жарасқан-ды. Олар Лашын екеуі сол жылы бас қосыпты. Сұңғақ бойлы ақсары көркем жігіт Мұқағали мен ақсары өңді, қызыл шырайлы Лашын маған іні-қарындас болып қала берді. Мұқағали домбыра тартып, ән салатын. Сол кезде Мұқағали Алматыға барып жоғары оқу орнында оқығысы келетінін айтып, жөн-жоба сұраған соң бәрін өзімше түсіндіріп, өз мекен-жайымды жазып бергенім бар. Кейін Алматыға көшіп келді, оқуға түсу жайы, радиокомитеттегі қызметі, шығармашылық жолы, өсіп-өркендеуі – бәрі көз алдымда. Ол кезде жоғары оқу орнында Нарынқолдан оқып жүрген студенттер саусақпен санарлық қана едік.
Лашын қарындасымыздың ағасы Әбекең – Әбдімүтәліп ағаймен танысуым, ол кісінің інісі Әбдіқайым Исабаев пен Тельманның Нарынқолда бір сыныпта оқуы. Екеуінің де есейіп ер жетіп өсіп, танымал тұлға болуы Әбдіқайымның генерал-майор, Тельманның жазушы, журналшы – «Правда» газетінің меншікті тілшісі болуы – Нарынқолды, ол аймақты, ел-жұртты аспанға шығарып, асқақтатқаны көпке мәлім.
Тельманның өз қаламынан шыққан еңбектері де бұл кезде қалың қауымға кеңінен таныс болып, бара-бара көптеген көлемді очерктері жарық көріп тұратын. Солардың біразы ғана есімде қалыпты. «Азаматтар», «Металлургтер, артистер, спортшылар», «Жайсаң жігіттер», «Мұз құрсауда», «Аға тәрбиесінде», «Сибирь жерінде», «Қазақтың тұңғыш партизаны», «Маған операция жасаған академик Мешалкин», «Алтайдың алыбы», «Қойшының қосағы», «Ертедегі олимпиада», т.т. Ол көркем әдебиет саласында да тыңғылықты туындылар қалдырып, орыс, Батыс әдебиеттерін көп аударды. Әсіресе, көпке әйгілі «Инженер Гариннің гиперболонды», «Могиканның соңғы тұяғы», Ә.Әлімжановтың «Махамбеттің жебесі». Көбірек көңіл бөлген саласы әдебиеттің белгілі жанрына тән әңгімелерді де көп жазды. «Лениншіл жас», «Правда» газеттеріндегі публицистикалық мақалалары мен көлемді очерктерін жинап кітап етіп бастырар болса, кемі екі-үш том болар еді деп ойлаймын. Әсіресе, «Правда» және «Ленинская смена» газеттерінде жарияланған мақалалары көпке танымал болған-ды. Егер университеттердің журналистика факультеттерінің дипломшы жастарына оның шығармаларынан дипломдық жұмыстарға тақырыптар ұсынып, «Жас Алаш» газетінің Тельман Жанұзақов атындағы жүлдесіне ие болғандар да ізденістер жасап, шығармалары бойынша мақалалар жазып жатса, «нұр үстіне нұр» болары сөзсіз.
1956 жылы менің уәделесіп жүрген қызым да университетті бітіріп шықты. Қазан айының 30-ында үйлендік. Пәтер жалдап, сонда тұрдық. Баяғы бір бөлмелі үйімде шешем, Тельман, әйелі және сол жылы дүниеге келген Майраны қалдырдым.
1957 жылдың тамызында Президентіміз, академик Қ.И.Сәтбаевтың арқасында ие болған 4 бөлмелі үйді алғандағы қуанышымызда шек жоқ. Тұңғышым Еркін де сол тамыз айының 12-інде дүниеге келіп, бізге аса қымбат қуаныш және өзі мен бізге қымбат сыйлық, сол баспананы ала келген. Үйді алғаш рет апарып көрсеткенімде шешемнің қуанғаны-ай! Енді бұл үйге өзім ғана көшіп қоймай, анамды жұртқа қалдырмаймын деп, Тельманды үй-ішімен қоса алып кеттім. Екі жетіден соң қуанышы қойнына сыймаған Тельман «Лениншіл жастың» бас редакторы Саттар Бөлдекбаевты бас етіп, он жігітті үйге алып келгені бар. Шама-шарқымыз келгенше анам бас болып сыйладық. Олардың ішіндегі бұрыннан таныс етене Сейдахмет әрі еркелеп, қалжыңға басып, «ағамыз, университетте өзіміздің көзіміз түсіп жүрген қызымызды жеңге қып алыпты ғой» деп күлдіргені. 1961 жылы мен кандидаттық диссертация қорғағанда, олардың Тельманмен бірге үйде болғандары да бар.
Анамның бауыры Дәукең бұл кезде Жоғары және арнаулы білім министрінің орынбасары. Алматыдағы орыс мектебін бітіріп, 1941-1946 жылдары соғыстың басынан аяғына дейін қатысып, 1951 жылы ауылшаруашылық институтының механика факультетін үздік бітірген болатын. Бұрын армияға кеткенге дейін, кейін студент кезімізде қатар оқып, көп араласқанбыз (1948 жылы Димаш Ахметұлының туған қарындасы Найля Ахметқызы Ұлы Отан соғысынан оралған соң, қыз кезінде-ақ туысқандары айттырып қойған Дәукеңе тұрмысқа шыққан, тойында болғам). Ол ағай Тельманды ерекше жақсы көріп, әңгімелесуге құштар болып тұратын. Бірде, үйіне барғанымда Тельманды өте қабілетті де, сауатты деп жүрсіз, қолқабыс, қолдау керек боп тұр ғой дегенімде, Төкен, оны өзім де ойлап жүрмін. Реті келсе, бір жайы болар деп қойған-ды.
Менің бір кітабымды министрліктің методика кабинетінен шығаруға уәде берген болатын. Кейінірек сол мәселемен алдына барып отырғанымда баяу ғана, ақырын сөйлесіп отырып: «Осыдан екі күн бұрын Димекеңнің үйіне барғанмын. Әңгіме үстінде Қаржаубаевтың орнына «Правда» газетіне Қазақстаннан меншікті тілші болуға кандидаттар барып еді, бірінен кейін бірі барған сегіз журналистің бірі де сынақтан өтпей қайтып келіп, қатты ұялып отырмыз. Сенің білетін адамың бар ма?» дегендей емеурін білдірген соң: «Мен білетін бір жас жігіт бар. Ол «Лениншіл жас» газеті редакторының орынбасары» дедім. «Аты кім?» дегенде, «Тельман» дегенім сол еді, «Неміс пе, қазақ па?» деп қалжыңға басып күлімсіреді де, «бұл есте болар жайт екен деп қойды», – деген әңгімесін айтты. Ол үлкен кісінің «есте болар» дегені бекер қалмайды деп ойын нықтады. Арада бір жеті өткен соң Тельманның Әнуар Әлімжановтан естіп айтқаны: «Димекең мені шақырып алып: – Әнуар, «Лениншіл жаста» Тельман деген журналист орынбасар екен ғой, оны жақсы білесің бе? – деп сұрапты». Ал Әнуар Әлімжанов болса Тельманмен ара қатысы жақсы, тым сыйлас жігіттер еді. Ағынан жарылып, Тельманның орысша сауатты, білімді, жақсы журналист екенін айта келіп, сол орынға Тельман лайықты деп айтуға өзіңізден бата алмай жүр едім» – дегенін Тельманға толық жеткізіпті. Бұны інім Тельман маған зор қуанышпен айтқан-ды. Арада бір-екі күн өткен соң Орталық Комитеттің хатшысы Саттар Имашев Тельманды шақырып алып, екі сағат, ұзақ сөйлесіпті де, «Сен дайындала бер, жақында Москваға барасың» деп тапсырмалар береді. Осыдан соң Тельман үйге келіп өткендегі әңгімеден кейін осылай-осылай жағдайлар болды деп түгел айтып кетті. Көп ұзамай Тельман Москвадан соң үйге келіп, барлық жағдайды егжей-тегжейлі етіп, құлағымның құрышын қандыра, аспай-саспай әңгімелеп бергенде ініме қатты разы болдым. «Правда» газетінің бас редакторы Зимянин қабылдап, 2 сағат сөйлескен соң үш адамның алдында болады сол күні. Келесі күндері де қабылдауларда болып, әйтеуір 17 адамның алдынан сынақтан өтеді. ОПК баспасөз секторы бастығының қабылдауында 1,5 сағат болған соң, ол кісі Зимянинге бар деп қайтарады. Зимянинге келгенімде, арқамнан қағып, «жарайсың, азаматым, Алматыға қайта ғой, бір жетіден соң шақырамыз» деп шығарып салыпты. Бір жетіден соң шақыру бойынша барып, «Правда» газетінің бас редакторы Зимяниннен жеке куәлігін алған соң Тельман іске де кірісті. Оның сан-салалы мақалалары жарыққа шыққан сайын қуанатын едік. Әсіресе, көлемді очерктерінің «Туған жердің тынысы», «Марусяның тауы», «Астықты алқап Жетісу», «Мұз құрсау», «Шекарадағы шайқас», т.б. жұрттың көңілінен шығып, ауыздан-ауызға іліккен еді. Әсіресе, «Шекарадағы шайқас» республикамыздағы орыс және қазақ тілді газеттердің бәрінде жарияланған болатын. Ол «Правда» газетінің меншікті тілшісі кезінде өз тарапымнан тапсырма бергенім бар. Соның бірі Шота Уәлихановтың атасына жасаған жақсылығы, кезек күтіп сарғайып жүрген ардагерге үй алып беруі. Мұндай көмекті басқаларға да көрсетіп еді. Менің тағы бір тапсырмам өз басыма ғана қатысты емес, елімізге, жерімізге, мәдениетімізге қатысты зәру мәселе болатын. Біздің жер-су аттарын орыс тілінде бұрмалап, қате жазудың етек алуымен байланысты жайт еді. Оны ең алдымен Медеу атының Медео болып теріс те бұрыс жазылуын түзеп, мақалаларында орысша Медеу деп ашық жазып көрші дегенмін. Одан кейін басқа атауларды да орыс тілінде бастапқы тұлғасында жазуда насихаттау болатын.
Бір күні Тельман маған келгенде, Димаш Ахметұлы «Медео» дегенді өзінің бастапқы қазақша түрінде Медеу деп «Правда» газетінде жазғаның өте дұрыс болған деп қолдап, енді Көкшетау, Имантау сияқты атауларды да осылайша бастапқы қазақ тілі нұсқасында жазып, қалыпқа келтірейік депті. Бұған мен де ерекше қуандым. Бірақ… арада көп ұзамай, қаладағы орыс тілділер өре түрегеп, қатты дабыл қағып, Тельманның үстінен арызды қардай боратты ғой. Әуелгі таяқ Тельманға тиіп жатыр. Пәлені шығарған мен тасада таяқтан аманмын. «Правда» газетінің редакторы Зимянин ғана сабыр танытыпты да, «Егер осы Медеу деп жазу дұрыс болса, Мемлекеттік терминологиялық комиссиядан заңды қаулы тапсыр» депті. Тельман маған звондап, «көке, жағдай осылай болды. Мемлекеттік терминология комиссиясы төрағасының орынбасары академик Ісмет Кеңесбайұлы екен, сол кісіге айтып, қаулы әпересіз бе?» деді. Секең ол кезде Тіл білімі институтының директоры, ғылыми жетекшім болғандықтан ол кісінің алдында жүріс-тұрысым еркін болатын. Сол күні Секең үйінде екен, мен телефон соғып жағдайды толық баяндап едім, Тельманның өзін ертіп, тез үйге келе қойыңдар дегені. Өйткені, Секең Тельманды ескі үйімде бір рет, екінші рет жаңа үйіме қоныстану тойына шақырғанымда Тельманды, Дәукеңді, әйелі Найля Ахметқызымен және сол кездегі Димаш Ахметұлының көмекшісі Яков Петрович Белоусовты әйелімен біздің үйде көргенде «вот, где зарыта собака!» дегені бар болатын.
Секең Тельманға қарап, «Шырағым, болған жағдайды қысқаша ғана бір бет етіп жазып берші» деген соң Тельман Секеңнің жазу столына отыра қалып, қара сиямен тасқа басылғандай, өте әдемі де көрнекті, маржандай етіп жазды да қолына берді. Секең оқып шығып, Тельманға бір, ол жазған әлгі қағазға бір қарап, қатты таңданғанын жасыра алмай, «Орыс класын бітіріп пе едің?» дегенде, Тельман «Нарынқол орта мектебін қазақша бітірдім» дегенде, «Странно!» деп қағазды алып қалды. Академиктер С.Кеңесбаев, М.Қаратаев және 5 адам қол қойған Мемтерминком қаулысын алған Зимянин үндемегенде, Алматыдағы шуылдақтар дамыл бермеді, тіптен «ұлтшыл», «националист» деген айдар да тағып үлгерді. Мәселе осымен тынды да қалды. Сол кезде құқайды (әлбетте саясатқа орай ғой) марқұм Саттар Имашев пен Каймирасов деген журналистен көргенін ашына айтушы еді маған інім.
Халқымыз ғасырлар бойы қастерлеген, ата-бабаларымыздан қалған баға жетпес ескерткіштей болған атауларды орыс тілінде дұрыс жазып, таңбалау мәселесі өз кәсібіммен тікелей байланысты болған соң еш көкейден шығарғам жоқ. Арада көп жыл өткеннен кейін, атақты қанды желтоқсан оқиғасынан соң, 1989 ж. Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумы председателінің орынбасары В.В.Сидороваға жазған батыл да ақиқаты мол хатымнан соң, ол адам түсіністік білдіріп, менің Жоғарғы Советтің мәжілісінде баяндама жасауыма жағдай жасап, ақыр аяғында Министрлер Советінің жанынан Мемлекеттік ономастика комиссиясының құрылуымен тынды. Табандатқан 10 жыл бойы қоғамдық негізде осы комиссияның ғалым хатшысы бола жүріп, жүздеген тарихи атауларды қалпына келтіру, қайта атау, өзгерту, орысша транскрипция, транслитерация мәселелерін реттеуге де қол жеткіздік. Үкіметіміз Астанаға көшіп кеткенде де 2003 жылға дейін комиссия мүшесі ретінде қатысып келдім. Мен, өз тұсымнан осы игі ісім арқылы, жайдары мінезді, парасатты да ойлы, елі, халқы үшін қалтқысыз қызмет еткен зор тұлға, қандас інім Тельманға тұғыры мықты ескерткіш қойып, екеуміз де ата аманатын халық алдында орындағандай болам да тұрам. Иә, ескерткіш демекші, нағыз тұғырлы ескерткішті ет жүрек бауырым Баққожа екеуміз қол ұстаса жүріп, Рихард Зорге туралы романды аударып, соның қаражатына қойған едік.
Тельман оқушы кезінде-ақ спортқа өте құштар, оның ішінде тауға, биік шыңға шығуға, альпинист болуға құмартқан. Сөйтіп жүргенде қыстың қара суығында өзеннен өте берген кезінде аяғы тайып, суық суға белшесінен батқан. Содан ревматизм – сары буын болып азап тартты. Сол кеселі студент кезінде де маза бермеді. Соның салдарынан жүрек ауруына шалдықты. Жастық жігері мол, күшті де қуатты кезінде оған бой бермей жүргенімен 1965 жылдардан мойынсұна бастаған еді. Ол үдей келе 1970 жылдары қатты асқынған болатын. 1971 жылы Новосибирь қаласында операция жасағанда мен, келінім Фарида, дәрігер қарындасымыз Зейнеп, Тельманның курстас жолдасы Қалихан басында болдық.Тельман спорттық өнерімен қатар сурет те салатын. Оның өз қолымен қарындашпен салған менің портретім үйімде өз көзіндей сақтаулы тұр. Сол операциядан соң 8 жылдан кейін айналдырған ауру алмай қоймады. Бұл жағдайға жұбайы арасындағы кикілжіңі де ерекше әсер етпей қалмады. «Правда» газетінен, операциядан соң жұмыс істеу қиын болғандықтан, «арыз» беріп, өз еркімен кетіп, үлкен алғысқа ие болып қоштасқаннан кейін Орталық Комитет екі тілде шығатын «Ара-Шмель» журналына бас редактор етіп тағайындады. Бұл журналды да зор абыроймен басқарып, кейіннен киностудияда орынбасар, одаң соң Қазақстан Кинематография одағының екінші хатшысы қызметін атқарып еді. Оның қандай қызметте болса да өзінің іскерлігі, білімділігі, ұйымдастырушылық қабілетімен ерекшеленіп, көптің сый-құрметіне бөленгені баршаға аян.
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі, КСРО Журналистері және Қазақстан журналистері одақтарының мүшесі Тельман бұл күндері ортамызда болса, бұрынғы еңбектерінің үстіне тау-тау еңбектер жазар еді. Тельманды жерлегенде бірге болған әріптесім, әрі ақниет қаламдас академик Шора Сарыбаев ылғи есіне түсіргенде: «Тельманның жақсы жолдастарының көп екенін сонда көрдім, Орталық Комитеттегі М.И.Исеналиев, С.Жандосов, Б.Тілегенов, В.Владимиров, Г.Толмачев, тағы да басқа белгілі журналистер мен жазушы, композиторлар келіп қоштасты. Дәл сол жерде қасымда тұрған Нұрғиса Тілендиев құлап түсіп, талып қалғанда, қатты састық, мен дереу бір машинамен Нұрғисаны Совминнің ауруханасына апарып едім. Сенің сол інің ерекше талант еді, басқа інілерің неге сендердей емес», – дейді. Басқа інілерім де жақсы ғой, сіз олардың бәрін көрген жоқсыз, келешекте бізден де мықты, ерекше артық, мақтаулы азамат болатындары бар деген едім.
Қан майданда ерлікпен 43 жасында қаза болған әкеміз Жанұзақ сияқты Тельман да 43 жасында арамыздан о дүниеге кетті. Топырақтарың торқа, жандарың жәннатта болсын, арыстарымыз!
«Артында бар оңалар» деген. Тельманның тұңғышы Майра өзіне тартқан журналист, ортаншысы Лейля заң ғылымдарының докторы, профессор, Сәулесі өнертанушы, кенжесі Әсел экономика саласында маман болса, немерелері Әділ, Санжар және Сәуленің бойжеткендері ата жолын қуып, зор арманмен алға ұмтылуда. Ал шөбересі болса жас құстай қанат қағып, еңбектей бастады. Тельманның 50, 60, 70 жылдық мерейлі жылдарын еске алып, туған-туыс, ел-жұртының көңілдерін жібітіп, шынайы достықпен жүректерінде сақтап, үнемі жазып жүретін халық жазушылары Мұзафар Әлімбаев, Шерхан Мұртаза, Балғабек Қыдырбекұлы, Ұзақ Бағаев, Сейдахмет Бердіқұлов,Мемлекеттік сыйлықтың иегерлері Әкім Тарази, Қалихан Ысқақов, Баққожа Мұқаи, жазушылар: Әбіқұл Ибрагимов, Сейфолла Оспанов, Қуанышбай Құманғалиев, Нұрмахан Оразбек, Геннадий Толмачев, Владислав Владимиров, Эрнест Төреханов, Үмбетбай Уайдин, тағы басқаларына шексіз-шексіз ризамыз. Әсіресе, Тельманға жазған Сейфолла інісінің арнау өлеңі әрдайым бізге қайрат, жігер беріп, Тельманның кісілігінің, оның адамгершілік болмысының, биік бітім тұлғасының, қадір-қасиетінің мыңдаған жанның жүрегімен бірге соғып тұрғандай сезінеміз. Ондағы баяндау мен суреттеу, тебіреністер мен көркемдеу, бейнелеулер шындықтың көрінісі еді.
«Тәлімді етіп, тәңір берген ағамыз,
Өнегеңді әр кез еске аламыз.
Арамызда болмағанмен өзіңіз
Сөзіңізді қастер тұтып қаламыз.
Ағалықпен жымиғаның ақырын,
Сары алтындай сабыр сақтар ақылың.
Көз жұмғанша көкіректен өшпейді
Үстем етпес көкіректің жан үнін.
Бойыңдағы жарқыраған нұр-маңыз,
Қай кезде де тудыратын жырлы аңыз,
Халқыңызда мәңгі жасап қалады
Қарапайым қасиетті тұлғаңыз!».
Телқожа ЖАНҰЗАҚ,
Қазақстан Мемлекеттік сыйлығының лауреаты, Ш.Уәлиханов атындағы сыйлықтың, ҚР Үкіметінің көрнекті ғалымдарға арналған Мемлекеттік стипендиясының иегері, ҚР гуманитарлық ғылымдар академиясының академигі,
«ҚР-ның ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін» белгісінің иегері, Еуропа ғылым және өнеркәсіп палатасы Еуропа алтын медалінің иегері (2013), филология ғылымдарының докторы, профессор, ҚР Білім және ғылым министрлігі
А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты Ономастика бөлімінің бас ғылыми қызметкері.