Халық атынан сөйлейтін жапон жазушылары
1945 жылдың 6 тамызында таңғы сағат 8:15-те В-29 «ENOLA Gay» ұшағына отырған Пол Тиббетс пен Том Фереби «Балақай» атты бомбаны қос қалаға тастады. Үш күн өткен соң «Жуан» атты тағы бір бомба Табиғат кескініне қап-қара таңба салды. Бұл қарудың қуаттылығы 13-тен 21 килотонна тратилды құраған-ды. Бұл адамзат тарихында болған ірі трагедиялардың бірі – Хиросима мен Нагасаки қалаларындағы атом бомбасының жарылуы еді. Осынау жан түршігерлік оқиғадан бері, міне, жетпіс жыл өтіпті. Трагедиядан кейін қос қала қалпына келтіріліп, елдер ес жиып, етегін жапқанда зәулім ескерткіш орнатылды. Жыл сайын 6-9 тамыз аралығында барша Жапония үш күн бойы көз жасын көл қылып жылайтынға ұқсайды. Сол үш күнде көшеде гүл атаулыдан көп нәрсе болмайды екен. Идое Намасуки деген психолог «Жарылыс салдарының психологиялық қыры» деген кітабында: «Бұл жарылыс «жапон комплексін» тудырды. Жапондар Көкке көп қарайтын әдет тапқан. Сондағысы: «Аспаннан бір нәрсе құлап келе жатқан жоқ па?!» деген ой ғой. Бұл рухани һәм психологиялық хал 1965 жылға дейін жалғасты. Бірақ біз бұл ауруды жеңдік…», – деп жазған-ды.
1944 жылы Рузвельт пен Черчилль Жапонияның Тынық мұхитындағы ықпалын әлсіретіп, оны жаншу мақсатында әлі ешкім көрмеген, естімеген сұмдық қаруды қолдану туралы келісім-шартқа Гайд-паркта қол қойды. Лос-Аламоста бас қосқан әскерилер Киото (ірі индустриялық орталық), Хиросима (оқ-дәрі мен қару-жарақ қоймасы), Иокогама (әскери техника жасайтын орталық), Кокуру (ірі әскери күш жинақталған қала), Ниигату (әскери порт пен машина құрастыратын қала) секілді стратегиялық маңызы зор қалаларға бомба тастайтын болып шешкен. Бірақ АҚШ жапондарды психологиялық тұрғыдан тұқыртып және күшті сес көрсету үшін екі қала ғана таңдауға тура келді…
Жапон жазушысы, драматургі Юкио Мисима 1956 жылы естелігінде былай деп жазады: «Қырыңдар, жойыңдар! Тағы бомбылаңдар! Тағы… Бізді бүйтіп қорқыта алмайсыңдар. Сендер (АҚШ пен Ұлыбритания) күш қолданғанды ғана білесіңдер. Нәзіктік, саяси нәзіктіктен мақұрымсыңдар. Біз жеңдік. Жапон ұлты үшін саяси емес, рухани жеңіс маңызды. Біз Самұрық құс секілді күлден шығып, Шығыстың қандай ғажап мекен екенін көрсеттік. Біз жеңдік!.. Біз жеңдік!..».
Дәл осы сөзден соң Мисима шығармалары Америкада оқуға тиым салынады. Уәжі: «Адам ақылын адастырып, аморальді тірлікке бастап, оқырман психикасына кері әсерін тигізеді». Қызық. Бірақ бір жыл өтпестен-ақ Юкионың «Гитлер менің досым» спектаклі Бродвейде қойылады. Жазушы премьераға келуден бас тартады. Токио телевизиясына сұхбат берген ол: «Біз тағы да жеңдік!», – деп жар салады. Хиросима мен Нагасакидағы атом бомбысының жарылуы ұлттық трагедияға баланып, туындыгерлерге тың серпін беріп, өнер мен мәдениетте жаңа тыныс пайда болды. Жапон суретшісі Исао Хашимото жарылыстың күш-қуатын көрсететін картина салды. Оны көрген адамның көзіне жас келеді. Такэси Кайконың «Көзсіздік» деген новелласында апаттың ұлт өміріне қаншалықты төңкеріс алып келгенін көрсетеді. Шығарма: «Иошихиро өзінің самурай екенін ұмытпады. Дәл осы сезім оның атом бомбасынан әлдеқайда жоғары тұрғанын көрсетті!..», – деп аяқталады. Расында да, жапондарға осындай бір демеу болатын дүниелер аса қажет болды. Үш жүз елу мыңға жуық адамды жалмаған аждаһадан кейінгі радиацияның кесірі көпке дейін сақталды («Радиация» атты кітапта зардап елу-алпыс жылға дейін жалғасады). Тұқымын тұздай құртып, демографиялық өсімге шектеу қойып, ауыр дене жарақатын алған халыққа күш-жігер беретін нәрсе керек екенін шығармашылық тұлғалар тез ұқты. Композитор Минуро Нацумэ «Хиросима мен Нагасаки» атты ән шығарды. Оны естіген жұрт етегі толғанша егілді… Хиросима мен Нагасаки халқы түнде ұйқыдан, күндіз күлкіден айырылып, көбісі психологиялық ахуалға байланысты жындыханаға жатқызылды. Улы радиацияның тарағаны соншалық, түр-түсі құбыжықтан айнымайтын балалар туа бастады. Бұларға невадалықтар секілді «жоғалған ұрпақ» деп ат қойып, айдар таққан жоқ, керісінше, ондай ұл мен қызды бір-біріне үйлендіріп, жыл сайын қоғамға, ортаға бейімдейтін орталықтарға жіберіп отырды.
Семей, Невада, Чернобыль, Хиросима мен Нагасаки секілді адамзат тарихында із қалдырып, қайғы-қасіретті аямай төккен, адам ар-ожданын аяққа таптап, оның еркіндігін, бостандығын шектеп, озбырлық, өктемдік көрсетіп, аяусыздық танытқан өзіміз, адамдар екенімізді, кейде сол адам деген атты абыроймен алып жүре алмайтын жағдайға жеткенде аңға, хайуанға теңемеске лаж қалмайды. Өкінішті-ақ! Сонша адамға тәни, ең бастысы, рухани азапқа душар еткен, жапон жанына жара салған америкалықтарға бір кездері жарты әлем қарсы шыққан. Бірақ қазір бәрі ұмытылды, бәрі тарихқа айналды. Бірақ жан-жара әлі жазыла қойған жоқ-ау! Айтматовтың «Ана–Жер-Ананың» сөздері зар мен нала сай-сүйегіңді сырқыратады. Монологтың астарында адам қолымен істелген қателік пен адамды өлтіру, жою сияқты кері құбылыстар менмұндалайды. Кэндзабуро Оэ «Хиросима жазбаларында» жазушы өз ұлтының атынан сөйлеп, тағдыр басқа салған зобалаңды тілге тиек ете отыра, оған сабырлылықпен қарап, Жапонияның жігері ешқашанда жасымайтынын ерекше айтады. Әр жазушы өз елінің атынан сөйлей білсе, ғажап болар еді. Оэның жазған әрі сөзі жапондарға рухани күш сыйлағандай сезілді. «Біз сендерді тағы жеңдік!».
Әлібек БАЙБОЛ.