Баратын мекен-жайым – Атырау қаласының мен атын ұмытып қалған бір көшесі. Іздеген адамым, өз бағам бойынша, ұлтымыздың ардақты аналарының бірі – Ділда Матайқызы Тасмағамбеткеліні.

Ақыры аңсаған ананы көретін болдым. Қараңыз! Тізгінші екеуміз бұ­рын өзім келіп көрмеген, ат ізін сал­маған қалаға, теңіздің ортасында тұрған алып қарқошқыл кемедей се­зілетін, құмды аймақтың орталығы – Атыраудың кең даңғылымен құй­ғы­тып келеміз. Таксидің тізгіншісі – жасы отыздан асқан, ойлаған ойын, ерніне келген сөзін іркіп жат­пай­тын аңқылдаған жас жігіт екен. Не сұрасам да – жауапқа дайын. Ме­нен барар мақсатым мен мекен-жай­ды сұрап алғаннан кейін, жұ­қалау өңіне жаңа қан жүгіргендей бол­ды да, бетіме таңғалыспен қарай бас­тады…
– Жол болсын аға! Өңіңізді кө­ріп, сөзіңізді естіп, бұл араның қа­за­ғы емес-ау деп ойлап келем…
– Қытай елін білесің бе? Сол ел­дің Үрімжі деген үлкен қаласынан Ал­матыға көшіп келген туысқан ағаң болам.
– Шынымен облыс бастығының апа­сының үйіне барасыз ба? (Осын­дағы ел Иманғалиды осылай атай­тын болса керек).
– Барса не болыпты? Апай менің ең сүйікті кейіпкерім. Кешегі күні ха­барласқанымда бүгінгі осы уақыт­та кездесуге келісім берген. Бетіме қа­рай бермей, тізгінге көңіл бөл, қа­­рағым! Атырау қаласының ай­на­ла­­сынан мынадай саялы орманмен көм­керілген қаланы да, елді ме­кен­дерді де байқай алмаған сияқтымын. Бай­қағаным, басқа аумақтарда со­ғылған үй көп, отырғызылған орман мар­дымсыз еді, Атырау – саябақ сияқ­ты екен!…
– Сонау жылдары, қаламыздың сіз байқаған ауыл, аудандардан пә­лендей өзгешелігі жоқ болатын. Иман­­ғали қала бастығы болған кез­де мен бала жігіт едім. Барлығы түгел есі­мізде. Сол Иманғали ағаның ел бас­тауының нәтижесі ғой! Мен де осы қаланың шыбығын шаншыған адам­дардың бірімін.
Тізгіншінің аты – Нұрлан еді. Ма­ған қарап мақтана жымиды да:
– Ағасы, мен ол адамдардың үйі­нің мөлшерін білем, төбесінен тү­сіре алмаймын, – деді…
Ділда апай телефонмен айтып бер­ген мекен-жайды көрсеттім. Бай­­­қаймын, шофер жігіт менен де асы­ғыстау қимыл байқатты. Осынау жан­дарды ерекше құрмет етеді екен. Мен өз мұрат-мақсатымды сам­пылдап ай­тып келемін.
Ол өте шебер тізгіншідей бай­қал­ды. Қояндай ытқып келеді.
Асығатын жөнім бар. Жұмыс ба­бымен қарт Каспийдің жағасын­дағы «Исатай батыр» ауданының Иса­тай батыр ауылына барған жайым бар. Бір шоғыр адамбыз. Таң­ғы сағат бесте Атырау қаласына қа­рай аттанғанбыз. Сағат 10:47-де Ал­маты – Атырау пойызы қозғалмақ. Ана­мен кездесуге 60 минут уақыт қана бар…
Ділда Матайқызы ке­ліні мен үшін ерек тұлға. Қазақ­стан­дағы қандастарымның «Айна­лайын­дарым менің» атты кітаптан ха­барсыздау екеніне кеудем қысы­ла­ды. Кітап туралы «Қазақ елі» га­зе­тіне «Ұлт пен ұрпақтың қамын ой­лайтын қаншауымыз бармыз?» атты көлемді мақала жазып, ақ жүрегімді ақ­тарғам. «Айналайындарым менің» атты кітап 2009 жылғы маусымнан бері, Қытай астанасы Бейжіңдегі Ұлт­тар баспасынан әр жолы 3000 да­на­мен 3 рет баспадан шығып, қол­дан қолға өтіп, үлкен қызығу­шы­лық­пен оқылғанын мұндағы жұрт бі­лер ме? Қытайда қазақ тілінде шы­­ғатын ең үлкен күнделік газет «Шын­жаң газеті» кітаптың қаймақ сөз­дері үшін «Бір шымшым ой» де­ген айдар ашып, апта соңындағы ар­наулы бетке жариялап тұрды… Қы­тайдағы қазақтар тойлардың ша­шу бұйымындай бағалап, той жыр­тысындай таласып оқыды. Ұзатқан қыз­дың жасауына қосты. Туған-туыс­тарына сыйлыққа ұсынды. Мен де бұл кітапты оқыған сайын көп нәр­сені түсіндім. Қазақтың шүлдір тіл­ді, былғанған ділді заманында мы­надай кітап авторының барына, бұ­ған қоса оның қазақтың анасы бол­ғанына қуанғам. Екі жылдан бері Діл­да апай екеуміз телефон арқылы аман­дық сұрасып, тәуелсіз еліміздің табысына бірге қуанып, ой ортақ­тас­тырып келген жайымыз бар. Со­ның жалғасы – кездесу…
Такси бір айналмадан құйғытып өте шықты. Жақын қалғанымды жа­ным сезіп келеді. Қарт жүрек бала жү­регіне айналып кеткен бе дейсің? Ба­лаша мәз боп келемін. Ойдан ой туып жатыр… Сөзімді неден бас­тай­мын? Қайсы сөзім ана көңіліне кө­рік бере алар… Тағы ой…
Ертеректе Ділда апайды Жаңа жылмен құттықтап телефон жал­ғағаным бар:
– Алло…
– Ділда апай, Жаңа жылыңыз құт­ты болсын!
– Болсын қарағым, болсын! Кім бо­ласың?
– Атым – Нұрмұқан. Алма­ты­дан­мын. «Айналайындарым менің» ат­ты кітабыңыздан айналып жүрген ініңізбін.
– Ә, шырағым, сен бе едің! Аман­­сың ба? Әлгі Қытайдан көшіп кел­­ген жазушы. Нұрмұқан Жанұ­зақ­ұлы…
Ділда апайымды әлдебіреулер «қар­­тайып қалды» десіп жүретін. Ананың еске сақтау қабілетіне тәнті бол­дым. «Есіктің топсасы тозбайды. Қолданыстағы ми алжы­май­ды» деген сөзде үлкен ғылым жа­тыр екен.
– Қонысың құтты болсын! Жаңа жылыңмен, бақытты бол балам! Балаларың бар шығар. Оларға Жаңа жыл батасын берейін. Отбасыңа амандық тілеймін!
– Мен де жетпіс деген жастың биыл бетін аштым. Ортақ ой, ортақ ниеттегі адамдар екенбіз. Алла Жаңа жылда жаңа күш-қуат бағыштасын! Менің де төрт ұл, төрт қызым бар. Өз отаулары бар. Барлығы балалы-шағалы. Барлығы Атамекенге оралды. Балаларыма батаңызды беріңізші!..
Шұбыртып жатырмын. Сөйтіп мен Ділда апайдың өзін көрмей жатып, батасын алған адаммын.
Тізгінші жігіт бір кең даңғылдың шетіндегі жыбырлаған қалың шағын көліктердің арасына тоқтады да шығыс жақты нұсқап:
– Кешіріңіз! Сіз іздеген апаның үйі­не төбесінен түсіп бара алмай­мын. Ендігәрі жүруіме жол қағидасы ке­дергі. Осыдан 300 метр жерде сіз айт­қан белгіңіз тұр…
Сұрау сала жүріп, апайдың қоңыр сырлы қақпасына да жеттім. Сол жақтағы сәулетті екі қабат үй әдемілігі мен ауласының айнадай та­­залығымен көз тартады. «Қарсы ала­мын мен де» дегендей баяу үрген ит­тің жуан даусы үш-төрт рет әупіл­деп барып тынып қалды. Қақпаны айқара ашып қойыпты. Апайымды анадайдан таныдым. Неге екенін, кө­зіме жас келіп, көкірегім алқын­ған­дай болды. Папкамды қолтығыма қы­сып, қысылып, қымтырылып, жа­нына қалай жеткенімді өзім де то­лық сезінгем жоқ. Талаймен тай­та­ласып, бермесін алып жүретін жү­рек­тінің бірі сияқты едім, батыл­ды­ғым батпақтап қалғандай. Тез-тез ба­сып барып, құшақтадым. Ішімнен «Тәуелсіздік жасасын!» дей беріппін кү­бірлеп. Тәуелсіздік болмаса Аты­рауға келер ме едім?!
Өзім ой ақтарысуға құмар, сал­дыр­лақ адаммын. Екі елдегі дос­тары­ма мақтанып, Ділда апамыз ту­ралы «Айналайындарым менің» ат­ты кітабы жөнінде көп айтқам. Тіп­ті, Ділда ананы іздейтінім туралы да ескертіп, ауыздарының сілекейін ағыз­ғам. Қытай еліндегі қаламдас­та­рым қотарыла тілеулестік таныт­қан. Қазақ еліндегі қаламдастарым «Ондай кітапты білмейтінін» айтып бас шайқағанда, күйіп-жанғам.
Ділда ананың көлденеңдеп ора­ған қалың ақ жаулығы кең маңдайын жар­тылай жауып тұр. Дидарын қарт­тықтың әжімдері сұйықтап тор­лап­ты. Қатпарларын тәңірім өлшемді ғана жібергендей ашаң ақ жүзіне жа­расып тұр. Қайраты қайтпапты. Қо­лындағы қарттар таяғына жеңіл сүйенеді.
– Амансыз ба, апай! Сәлемет жүр­сіз бе? Сағынып келдім сізді. Бала-шағаларыңыз, ел-жұртыңыз аман ба?
Амандасуды қазақшасынан сапырып жатырмын…
– Аман қарағым. Өзің аман кел­д­ің бе? Қане, шырағым, мынау орын­­дыққа отыралық! Әңгіме одан соң. Көп те отыра алмаймын. Көп оты­рып қалсам, қайта тұруым қиын. Мына шырағымның (қорғаушысын айтады) көмегімен жүремін. Тәңір тілеуің бергір!
Апайым сөйлеп жатыр…
– Қай қала, қай облыстансың? Жаңа жыл телефонынан кейін ха­бар­ласқан жоқсың.
– Алматыда тұрамын. Осыдан бес жыл бұрын Қытайдың Үрімжі де­ген қаласынан көшіп келгенмін. Мы­нау – Қытайдың астанасы Бей­жің қаласынан шығатын, қазақша ең үлкен баспа «Ұлттар баспасынан» төте жазумен шыққан «Айналайын­да­рым менің» атты кітабыңыз. Ал мы­нау – Үрімжі қаласындағы «Шын­­­­жаң халық баспасынан» шық­қан «Ұрпағым саған айтам» деген кітабыңыз. Бұл кітапты Үрімжі қа­ласында тұратын ұлтжанды балаңыз Қасым Оқанұлы деген азамат дайын­­дап, баспадан шығарған. Мы­нау – «Айналайындарым менің» атты кітабыңыз туралы жаз­ған «Ұрпақ пен ұлттың қамын ой­лай­тын қаншауымыз бармыз?» деген көлемді мақалам. Алматыда шыға­тын «Қазақ елі» газетінің екі бетінде жарияланған. Мынау – менің сізге ар­нап жолға шығарда жазған өлеңім…
– О, айналайын, соншалық мен кім едім? Әй кәрілік-ай! Есімнен кө­теріліп кетіпті ғой! Ызбандап айт­қан­сың. Жүрек­тегі сөзді айтсаң толқымайтын жү­рек бола ма? Қытайдағы туыстарым жалауымды биік көтереді екен. Бара қалсаң, барлығына менен сәлем. Ана­дан сәлем!.. Өлең де жазады екен­сің ! Ақын болдың ғой!
Мақтанғым келді:
– Солай апай, айтысқа да түс­кем. Поэзия жанрында Қытайда 4 кітаптың авторымын. Қазақстаннан мемлекеттік тапсырыспен шыққан «Бір ауыз сөзім мың ділда» атты жаңа кітабымды сізге ала келдім. Қа­зақ елімнен, қаламдастарымнан ай­налайын. Бауырына тартты. Ең­бегімді елеп, Қазақстан Жазушылар ода­ғына мүшелікке алды. Қытай Жазушылар одағының да мүшесімін.
– Маған арнаған өлеңіңді оқы­шы! Даусыңды естиін!
– Кешіріңіз апай, қайтуға жарым сағат уақытым қалды. Алдыңғы екі шу­мағын оқып берейін, – дедім де, өлеңім­ді оқи жөнелдім.
Ділда апай:
– Мынадай кемпір бұл арада жоқ еді, қайдан тауып жүрсің, – деп күл­ді.
– Кітаптарыңыздан таптым.
– «Жақсы сөз жарым ырыс» шы­ра­ғым. Рақмет! – деді де, аса тая­ғы­мен жерді бір нұқып қойып, жыл­жып жаныма тіпті де жақын отырып, әл­дебір сырын айтатын адамдай маған тесіліп қарап, ауыр бір күр­сі­ніп алды да:
– Жер шетінен мені іздеп келіп­сің, қарағым. Мен де қазір батадан бас­қа не бар дейсің?! Өркенің өссін! Ұр­пақтарымыз аман, сапалы болса, біз­де не арман бар?! Көңілімді жа­сартқаныңа рақмет. Ойласам, сен мақ­таған кітабымды сенің қазіргі жа­сыңның ар жақ – бер жағында жа­зыппын. Ол жас маған қайтып кел­мейді. Мен ойлай алмағанды сен ойла! Мен жаза алмағанды сен жаз!
– Рақмет! Сіздей бола алмаспын. Алайда, үмітіңізді ақтауға барымды са­ламын. Алдыменен денге саулық ті­лейік!
– Сен білесің, жасымнан дәрі­гер­лік пен сөз өнерін тең ұстадым. Ұрпақ тағдыры жамбасыма батты. Қа­зірде мына ел ұмытып кеткен құ­далық сөйлесу, құдаласу туралы жа­зып жүрмін. Бұл – Алланың бізге мін­деттеген жұмысы. Атадан қалған сөз­ді араластырып мен де бір өлең­детіп қалайыншы!
– Айтыңыз! Дәптеріме жазып алайын!..
Ділда апай аз-кем ойланып отыр­ды да бастап кетті:
Жасымнан кітаппенен танысып ем,
Өнердің шылбырына жабысып ем.
Танысып бұл өмірмен жарысып ем,
«Ер қартайды, мал тайды екеуледі».
Кәрілік ертіп міне кете берді,
Әйнексіз көзім – шабан,
таяқсыз – аяқ жаман,
Осылай басымыздан өтер заман.
Апай өлеңін термелеген шешен­дік сөзге де жалғады:
– Ой толы бас, арман толы кеуде бар екені рас. Кейде тілім өзіме ба­ғын­бай кетеді. Күрмеліп жоқты ай­та­тыны тағы бар. Алладан ұлы кім бар дейсің! Осы жасты маған берген Аллаға құлдық. Балаларым жазған-сыз­ғандарымды Астанадағы «Фо­лиант» баспасынан өте сапалы екі том­дық кітапқа жинап шығарып бер­ді. Сол кітаптарымды сыйға тар­тайын!
Қорғаушы жігіт кітаптарды жет­кізді. Бірінші том «Айна­лайындарым менің» және «Ана туралы жыр» атты екі бөлімнен, екінші том балаларға ар­налған «Ұрпағым, саған айтам», «Әсел­ге айтқан ертегілер», «Софьяға айтқан ертегілер» деген үш бөлімнен құралыпты. Бірінші томның екінші бетіне қолтаңба жазды. Толық кө­ші­рейін:
Бауырым Нұрмұқан!
Мына шығармамды сыйлай оты­рып, өзіңе зор денсаулық, отба­сыңыздың аман болуын тілеймін!..
Ізгі ниетпен ұсынамын: апайың – Ділда!
Ділда апай менің бірінші томның ре­дакция сөзін шолып оқып отырып бас шайқағанымды байқап қойып­ты.
– Неге бас шайқадың?! – деп таң­ғалды.
Ұялып қалдым. Шынымды айт­па­сыма болмады.
– Апай, баспа редакциясы сіздің кі­табыңызды толық түсіне алмапты. Меніңше, бірінші том – талай ғасыр бодан болған, ұлттық рухы мен бітімі тоз­ған, салт-санасы азған Қазақ ат­ты ұлттың рухани тәуелсіздік алу жолымыздың бары мен жоғы іспетті еді. Редакция кі­­таптың түйін сөзін «…өрен, жас ұр­пақ­қа арналған өсиет сияқты» депті. Ме­нің білуімше, мынау кітап, тек жас ұрпаққа ғана емес, күллі оқыр­ман оқып, жоғалтқанымызды іздеп та­буға арналған оқулық еді.
– Айналайын, өзің талайды біле­тін сияқтысың. Менің Иманғалиым­ды білесің бе?
Ананың қарт көз-жанарының те­рең түкпірінен қуаныш пен мақ­та­ныш желі ескен, тәтті сезімнің тол­қыны көтеріліп келіп менің жү­ре­­гімді де соғып өткенін сезіп тұр­мын.
– Неге білмеске апай?! Аза­матыңыздың тілеуін тілеп жүреміз.
– Есіңізде шығар, жаңа жыл­да телефон арқылы өзара құттық­та­сып, Сіздің батаңызды алғанмын. «Айналайындарым менің» кіта­быңыз туралы әңгімелестік. Сонда Сіз: «Имашыма разымын! Алайда, Иманғалиым саясат сахнасында жүргендіктен кітабымның арасында айтуды ойым көтермеді. Өмір – өз жо­лымен, шындығымен биік!» – де­ген едіңіз. Мен ой түкпіріңізді түсіне қойдым. Сіз «Ұрпағым, саған айтам» де­ген кітабыңызда: «Адал махаб­баттан адал бала туады», – депсіз. Иман­ғалиыңыз – еңбегін ел сыйла­ған азамат. Иманғали азамат ретінде Отанын қорғасын! Біз қаламгерлер ұлт пен ұрпағымызды қорғайық…
Қане, апай! Мен қозғалайын. Пойыздың да қозғалатын уақыты тая­ды. Рұқсат етсеңіз, бірге суретке тү­сіп, естелік қалдырсақ…
– Мен сияқты жаман кемпірмен бе?
Құшақтасып отырып суретке түс­тік.
…Пойыз Алматыға қарай қозғала бастады. Мен ең соңғы вагонның есі­гінен сығалап, апайым жаққа қа­ра­дым. Атырау қаласын қимай кетіп барамын. Қаланы да, ананы да қи­май­мын. Ойымда Ділда ана…
Матай болыстың қызы Ділданың ба­лалық шағы Сібірге айдалған әке­сімен бірге қалың орыстың ішінде өткені, бойжетіп, әскери гарнизон­ның емханасына дәрігер болғаны, 1500 орыс әскер-офицерлерінің іші­нен қазақты іздеп жүріп, қара­пайым әскери шенді 4 қазақтың бі­реуі – Нұрғалидың етегінен ұста­ға­ны, орыс тілінен жұрдай қазақ ауы­­­лына келін болып түскені, шәу­гім мен шәйнекті қазақ тілінің сөз­дігін өзімен бірге көтере жүріп, күн­ді-түнге жалғап үйреніп, қазақ ті­лін үш айда мақалдап, мәтелдеп сөй­лейтін дәрежеге жеткені, Тас­м­а­ғанбет атаның жалғыз өгізін сойып «келініме тіл шықты» тойын жаса­ғаны, жап-жас келіннің соғыс­тан қайтпаған қайынағаларының бала­ларын бағып алғаны, талай панасыз жетімдерді бауырына салғаны… Қа­зақ деген ұлттың өңі мен түсі, бары мен жоғы Ділда ананың да жү­ріп өткен жолынан байқалады…

Нұрмұқан
ЖАНҰЗАҚҰЛЫ.