Бала күнімізде жыл сайын өтетін Ұлыстың ұлы күні – жиырма екінші Наурызда қырға шығып, тегістеу жерге тігілген киіз үйді тамашалап, мәз болатынбыз. «Сенің ата-бабаң киіз үйде тұрған, көкпар тартып, бәйге өткізген» деген сөз ешкім айтпастан-ақ қыр басындағы көріністер арқылы бірте-бірте көңілге ұялай беріпті: Наурыздың шарапаты шығар. Әйтпесе, бағзының жұрнағы болған тарихтың тірі бейнесін күнде көріп жүр ғой дейсіз бе.
Наурыз мейрам ғана емес – қасиет айы. Оның киесі әр қазақтың қанына сіңген: тамыры арқылы кейінгілерге тараған. Ата-бабаларымыздан бері үзілмей келе жатқан дәстүрлердің жаңғырығы ол.
Наурыз – тарих. Мыңдаған жылдар бұрын боз даланың топырағына түскен бабалар ізін уақыттың желі әсте өшіре алмапты. Тәубе. Халықтың қасиеті шығар. Наурыз – ұлттың ұлт боп ұйысатын бірлік айы. Қазақ үшін оның баламасы жоқ, болса да ол – халықтың өзі.
Наурыз науқан емес – салт-сана. Дәстүрдің ұрпақтан-ұрпаққа жалғанар тұсы да – осы Наурыз. Қазақ үшін Наурыз ұғымының маңызы тым терең. Оны Дөңгелек үстелге қатысқан мамандар тарқатып айтып береді.
– Қазақ жыл сайын Наурызда бас қо­сып, өткен жылды шығарып, Жаңа жыл­ды қарсы алады. Наурыз – түрік халықтарының Жаңа жылға, Жаңа күнге қадам басатын ерек­ше айы. Наурыз мейрамының тарихына тоқ­талғанда, нені атар едіңіз?
Былтырғы Наурыз бен биылғы Наурыз ара­сында қоғамдық өмірде орын алған қан­дай жаңалықтарды атап айтасыз?
Кәдірбек СЕГІЗБАЕВ, жазушы:
– Біз өзіміз малшы­ның баласы болдық. Ба­ла күнімізде Нау­рызға бай­­ланысты есте сақ­та­лып қалған дү­ние­лер өте көп. Кеңес үкіметі қан­ша жерден тыйым салса да ауылдағы ағайын­дар Наурыз көжесін жасап, бір-бірі­нің үйіне қыдырып, айт­та­ғандай, бұл күн­дер­ді мерекелі өткізетін.
Наурыз мерекесі адамдардың ескі киім­дерінің барлығын жаңартып, үйдің ішін та­залап, жаңа жылға деген ерекше құрме­ті­нің белгісі боп көрінетін. Қазіргі кезде көп жағ­дайда ерлер шапанын, әйелдер камзолын киіп, Наурыз күні ғана көшеге шығып жа­тады. Меніңше, бұл дұрыс емес. Наурыз тек қа­на киіммен өлшенбеуі керек. Наурыз кі­сі­лікпен, адам­гершілікпен өлшенуі қажет. Ал ұлттық киімді тек қана Жаңа жыл күні емес, мүм­кіндігінше жыл бойына өмірге ен­гізсек жақсы болар еді.
Екі жылдың арасында қандай өзгеріс, қан­дай жаңалық болды дейтін болсақ, біздің қоғам, өміріміздің өзі бір орында тұрған жоқ. Жыл сайын жаңарып жатыр. Біз, әри­не, өмір бойы жақсылық, жаңалық күтумен жүреміз. Сондықтан, былтырғыға қарағанда биылғы Наурыз жай өте қойған жоқ. Жыл басы жауын шашынды, қарлы болды. Аман­дық болса, Наурыз күндерінде күн ашылып, көктемнің әдемі бір көрініс­терін көрерміз. Меніңше, қазір халықтың көңіл-күйі өте жақ­сы. Президентіміздің «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» ма­қа­ласы, биылғы бес ұсы­нысының өзі ауыз тол­тырып айтуға болатын істер. Тіпті, бұның өзі кешігіңкіреп айтылды ма деп те ойлай­мын. Бұның барлығы хал­қы­мыз үшін өте қажетті дүниелер. Сондық­тан, «ештен кеш жақсы» дейді халық. Осын­дай игі шаралар қолға алынып жатқанына қуа­ныштымыз. Әрине, биыл Наурызға жұрт­тың бәрі жақсы көңіл-күймен келуге тиіс­­ті. Себебі, жаңа бес бастаманың өзі хал­­­қы­мыздың көптен күткен жақсы жаңа­лығы.
Баяғыда орыс халқының өзі белгілі бір ке­зеңдерге дейін Жаңа жылды Наурызда той­лаған көрінеді. Содан кейін Жаңа жылды Қаңтарда тойлауды Ресеймен бірге отар болған елдердің барлығы дәстүрге айналдырып алды. Қазір Жаңа жыл десе Қаңтар айының алдында соған дайын­далып, шыршалар тұрғызып, миллион­да­ған шығын жасап жатады. Оған қарағанда біздің дәстүрлі Жаңа жылымыз жаңа өмірдің басы – осы Наурыз айы. Сондық­тан Жаңа жылға жұмсалатын мемлекеттік шы­ғындардың барлығын бірте-бірте Наурызға қарай көшіру керек. Наурыз шын мәніндегі біздің рухани жыңғыруы­мыз.
Ахмет ТОҚТАБАЙ, тарих ғылымының докторы, профессор этнограф:
– Наурыздың әдет­тегі мейрамдардан бір ерек­ше­лігі – ол ғылым.
Наурыз туралы ғылыми ұғымдар екі жа­рым мың жылдан бас­тап тарихта қалған екен. Ең бірінші бо­лып Жамшид патша Наурыз күнін – Жаңа күн деген. Одан кейін Омар Хаям, Бируни, Ұлықбек, Тирмизи, т.б., шығыс ғалымдары мен өзіміздің Абайдан бастап Алаш арыс­тары – Әлихан, Ахмет, Мағжан, Міржақып­тар­дың бәрі де Наурызға байланысты осын­дай пікірде болған. Наурыз туралы зерт­теуге бойлай берген сайын өте қызықты мәлімет­терге тап боласыз. Сондықтан, Наурызды ғы­лым деуге әбден болады. Мәшһүр Жүсіп Кө­пеев: «Наурыз көженің қазақ халқында кез келген астан қадір қасиеті жоғары тұр­ды», – дейді. «Төле билердің тұсында Нау­рыз­дың нағыз шарықтау шегіне шыққан кезі еді», – дейді. Қазақ халқында мейрамдар­дың ішіндегі ең жоғарғысы, ең қасиеттісі Ұлыстың ұлы күні – Наурыз.
Биылғы Елбасымыздың «Болашаққа бағ­дар: рухани жаңғыру» мақаласындағы мақ­саттардың өзі осы Наурыздың Жаңа жылдық канондарымен ұйқас келеді. Неге де­сеңіз, Наурыздың басты ұраны – жаңғыру. Көк­тем кезінде табиғат жаңар­уына байла­ныс­ты адамдар да жаңарып, рухани жаңғы­ра­ды. Адам бір жылдай бойы өз түйсігінде біреуге жаман­дық жасап, болмаса іштей соны ойласа ол ойынан айығып және кеші­рім­ді болуға тырысады, өзін-өзі жаман әрекет­терден аластап, табиғат сияқты жаң­ғы­рып, жаңарады. Наурызда, ең бастысы, өзіңнің үйіңді, қора-қопсыңды тазарту ке­рек. Содан кейін, жиырма бірі күні Нау­рыз­ды жаңа киіммен, жаңа оймен қарсы алу қа­жет. Жиырма бірі-жиырма екісі күндері Қы­дыр ата үйді аралайды деген түсінік бар. Қы­дыр қай үйге барады? Өзінің ой-пиғы­лы тұ­нық, ешкімге жаманшылық ойламай­тын, ке­шірімді, мейірімді, қайырымды, жан дү­ниесі таза адамдардың үйіне кеп қонады. Сон­дықтан да Наурызға халық қатты дайын­далады.
Мен өзім зерттеу жүргізгенде Наурыз мей­ра­мы төрт кезеңнен тұратынын байқа­дым.
Бірінші, адамның өзін-өзі жаңғыр­туы;
Екінші, халық боп, ел боп ауылды та­за­лап болғаннан кейін бұлақтың көзін ашып, ағаштарды отырғызу. Көрісу, сосын бата алу. Наурыздың ең басты қағидасы да осында. «Жақ­сы сөз – жарым ырыс» дейді халық. «Ұлыс­тың ұлы күні ұлы адамнан бата алсаң ба­қытты боласың» деген түсінік бар. Үлкен ақ­сақалдардан, ел басқарған адамдардан ба­та алады. Үлкендер жастарға ақыл-кеңе­сін, Наурыздың сырларын айту;
Үшінші, Наурыздың дәмі. Наурыз кө­же, сма­лак, т.б. Осының бәрі үлкен қазанға қай­натылып, одан бәрі ас ішеді. Содан кейін үй-үйді аралайды. Кез келген адам Ұлыстың ұлы күндері қырық үйден дәм татпай кетпеу ке­рек. Қырық үйге кіріп, аралас-құралас боп, барлық халық жа­мыра­сып, көрісіп, мәре-сәре болады;
Төр­тінші, Наурызда орындалатын ойын­дар. «Қалтырауық қамыр кемпір» дей­ді, қамырдан, бидайдан «Қалтырауық қа­мыр кемпір» жасап, оны суға салады. Сон­дағы ниет – «қыстың қаһары кетсін» дегені. Осындай салттардан кейін Алтыбақан, Теңге ілу, Айтыс секілді ойын­дар жалғасады. Сондықтан да халық үшін Наурыздың мәні өте үлкен.
Айсұлу МОЛДАБЕКОВА, әлеуметтанушы:
– Қазақстанда өт­кен жылдың ең маңыз­ды оқи­ғасы деп «ЭКСПО-2017»-ні айтар едім. Оны шетелдік турис­тер, Рес­пу­блика бо­йын­­ша көп­теген оқушылар, мұ­ға­лім­дер, т.б., түрлі қызметтегі адамдар барып тамашалады. Әлеуметтік жағынан алып қарасақ, әлеу­мет­тік төлемдерді төлеу бойынша бірқатар заң­­намаларға өзгерістер енгізілді. Бұл әлі де қоғамдық талқылауда. Отбасының табысын есепке алу-алмау баптары бойынша әлеу­мет­тік төлемдер төлеудің жаңа моделі енгізілді. Жақында ғана Елбасы тапсырған «Әлеуметтік бес бастама», яғни халықты қолжетімді бас­па­на­мен қамтамасыз ету, салық жүйесіне жаңалықтар енгізу секілді әлеуметтік жа­ңалықтар болды.
– Наурыз тойын тойлаудың заманға сай үлгісі қандай болуы керек?
Кәдірбек СЕГІЗБАЕВ:
– Шапан мен камзол киіп, Наурыз күні ғана көшеге шыға қалуды мен ерсі көремін. Біздің ұлттық киімімізді шама келгенше жыл он екі ай кию керек. Қазіргі кезде Наурызды бір ай тойлаймыз деген әңгіме шығып жатыр. «Бұрын қазақтар бір ай той­лаған екен» дейді. Әрине бұл бір ай бойы той жасады деген сөз емес. Бірақ Наурыздың қуа­нышын бір ай бойы ұмытпаған деген сөз. Бір ай киіз үй тігіп, соның төңірегінде той той­лап жүрудің өзі жайсыздау қылық сияқты. Наурызды жөнімен, ретімен, екі-үш күн болса да жұрттың есінде қалатындай етіп тойлау керек. Көшеде ән салып, би би­леп, кереметтей бір думан жасау өз алдына, ұлттық ойындарды көбейтіп, әсіресе ба­лалардың асық ойынынан бастап, үлкен­дердің күресі, арқан тартыс деген секілді басқа да ұлттық ойындардың барлығы жұрт­тың есінде қалатындай болса екен деп ой­лай­мын.
Ахмет ТОҚТАБАЙ:
– Меніңше, Наурызды тойлаудың не­гізгі үлгісі мен айтқан төрт кезеңнен тұруы керек. Қа­зіргі таңда Наурыз туралы Ха­лық­аралық конференциялар өтіп тұра­ды. Осыдан екі-үш жыл бұрын Түрк­мен­станның астанасы Аш­хабатта осындай конференциялардың бірі өтті. Сол жерде ғалымдармен пікірлес­кенде осындай ұйға­рымға келдік. Жаңару, жаңғыру салтын осыдан бастау керек.
Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– Наурыз қазіргі таңда қоғамдық шара­лар­мен ғана шектеліп жатады.
Бірақ бұны бір рет қана өткізілетін қо­ғам­дық шара, концерт т.б., емес, кешенді жұ­мыстардың жүйесі ретінде қарастырса деймін. Ең алдымен, үкіметтік емес ұйым­дардың жұмысын осы бағытқа бағыттап, Наурызды «қайырымдылық айы» деп, республикалық түрлі іс-шаралар жүр­гізілсе. Одан бөлек, Наурызда жасалатын сый-сыя­патты да қоғамға сай етіп жүйе­лесе. Жаңартудың тетіктері өте көп. Тек соны әрбір адам өзі қолданып, жүзеге асыратын бол­са деймін.
– Халқымыз Наурыз мерекесінде «Са­мар­қан­ның көк тасы еріді», «Наурыз мейі­рім, ке­­ші­рім айы» деп жатады. Бүгінгі қазақ қо­ға­мында мейірім, кешірім, тазалық сынды си­паттар қаншалықты көрініс тауып отыр?
Кәдірбек СЕГІЗБАЕВ:
– Жалпы, мейірім, кешірім секілді ізгі қа­сиеттер тек Наурыз күндері емес, біздің жүре­гімізде өмір-бақи орнайтын қасиет болуы керек. Сондықтан, жыл сайын Нау­рызда ескі өкпе, реніштер ұмытылады. Бір-бі­рімізге өкпеміз болса кешіру керек. Нау­рыз­ды «кешірім айы» деп жатамыз. Жа­­­қында алғыс күні деп те бір күнді жа­рия­ладық. Алғыс айтып, өкпе-наз ұмытылу ке­рек деп жатырмыз. Бұның барлығы адам­ды кісілікке тәрбиелеу мәселесі ғой. Біздің халықтың қасиетінде көптеген кемшіліктер де бар. Бұның барлығын осындай мерекелер арқылы бірте-бірте түзеуге болады.
Ахмет ТОҚТАБАЙ:
– Тәуелсіздік алғаннан кейін нарықтық заманда адамдар бір-біріне қайырымсыз, мейірімсіздеу болып кетті. Наурыз мейра­мында «Самарқанның көк тасы еріді» дейді ғой. Бұл – метафоралық сөз. Қандай тас­бауыр, тасжүрек адам да Самарқанның көк тасындай еруі керек деген ұғым бұл. Қазіргі біздің қоғамымыз – бай мен кедейлер тұра­тын қоғам. Бұрын қазақтың байлары қан­дай болған? Олар өзінің дүниесін, мүлкін халыққа таратқан. «Байдың тартуы» деген болады. «Пәленбай байдың тартуы болады. Соған барамыз», – деп халық соғым алатын болған. Сосын Төле билердің заманында «Биылғы Нау­рызды сен, келесі жылғысын сен өткізесің», – деп байларға үлестіріп тастайды екен. Ал қазір қазақ қоғамында осындай Наурыз өткізіп, Тарту таратып жат­қан байды мен көрген жоқпын. Бірақ бізде байлар аз емес деп ойлаймын. Байлар қазір өзі­нің отба­сының, үрім-бұтағының ғана қа­мын ойлайды.
Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– «Он ақылдыдан бір мейірімді артық» де­ген сөз бар. Бүгінгі біздің қоғамда ақыл­ды, білімді адамдар көп те, бірақ мейі­рімді адамдар аз. Мәдениетті адамдар көп те, қайырымды адамдар аз. Көргені көп, бірақ түйгені аз адамдар қаптап кетті. Әлеуметтік тұрғыдан айтар болсақ, адамдар өте инди­видуалист болып алған. Оның астарын­да эгоизм де жатыр. Бұған бүгінгі нарықтық қа­рым-қатынас, түрлі ақпарат­тық-техно­логиялық құралдардың әсері болды деп жатады. Дегенмен, осы адамдар­дың инди­видуа­лизмі мейірімділікті жеңіп бара жа­тыр. Адамдар білімге, ақылға көп көңіл бөлгенімен мейірімділіктен айыры­лып бара жат­қан сияқты. Алайда соңғы кездері әлеу­меттік белсенділік кішкене болса да артып келеді.
– Халық «бір тал кессең он тал ек» дей­ді. Наурыз мерекесі той тойлау ғана ем­ес, ол қор­шаған ортаны жандандыру, адам бойына рухани тазару алып келетін мереке еді. Қазір сол сипаттар көлеңкеде қалып қой­ған жоқ па?
Кәдірбек СЕГІЗБАЕВ:
– Жақында ғана Алматыда біреулер өз ау­ласындағы екі шыршаны кесіп тастапты. Бұл үлкен дауға айналды. Өсімдік те тіршілік иесі. Тіршілік иесіне балта жұмсау өте ос­падарлық шаруа.
Біздің еліміздің көркі жастар болуы керек. Сон­дықтан, туған жерді жақсылап күтіп-бап­тау, ағаш егу, көгалдандыру, бұның бар­лығы, ең алдымен, халыққа қа­жет дүние. Жас­тар тәрбиесіндегі үлкен шаруа – осы. Жа­қында бір газеттен оқы­дым, Англиядан кел­ген бір әйел біздің Көлсайды жаяу ара­лап барып, қайтарда үлкен дорбамен қо­қысты толтырып алып кетіпті. Демек, әлі де біздің кемшілігіміз көп деген сөз. Туған жер­ді аялау, қадіріне жету керек. «Табиғат – Туған ана» деген түсінік әлі біздің сана­мыз­­ға көп кіре қойған жоқ. Осының барлы­ғы, Наурыз болсын, басқа мереке болсын, хал­қымыз­дың санасына сіңуі керек деп ойлаймын.
Ахмет ТОҚТАБАЙ:
– Наурыздың ең бірінші кезеңдерінде бұ­лақтың көзін ашып, ағаш отырғызу ке­рек. Кейбір аудандарда Арқаның қысы әлі кеткен жоқ. Олар қазір қалай ағаш отыр­ғы­зады? Бірақ кейін күн жылынғанда міндетті түрде бұлақтардың көзін ашып, ағаш отыр­ғызу керек. Қазір осындай игі істер қалып қойып жатыр. Мысалы, жақында Медеу Пұсырманұлы туралы үлкен конференция өтті. Ол кісі Алматыны жасылдандырып, гүл­дендіруге үлкен еңбек сіңірген адам. Ме­деу ­Пұсырманұлының бастамасы деп жылма-жыл осындай шаралар жалғас­ын тауып игілікті іс болар еді.
Айсұлу МОЛДАБЕКОВА:
– Наурызды науқандық мереке емес, нақты іс-шараның мерекесі етіп тойлау керек. Республика бойынша көгалдандыру жо­басын жасауға болады. Наурыз, Сәуір, Ма­мыр айларында ел бойынша көгалдан­дыру жұмыстары жүргізілсе және ол тұрақты дәс­түрге айналса. Бұл, әсіресе, жас ­жет­­­кін­шек буын­дарға өте үлкен тәрбие болар еді. Яғни, бұны біз тұрақты дәстүрге ай­налдырсақ, сон­да Наурыздың іс-ша­ралық си­паты артар еді деп ойлаймын.

Әзірлеген
Нұрлайым БАТЫР.