Бес мың жылдық өркениет тарихы бар деп есептелетін қытай жұртының жазба әдебиет үлгілерінің қазірге дейін табылған ең ертедегі нұсқасы үш мың жылдың алдында жазылған жәдігерлер саналады. қытайлар өте ерте кезден бастап өзінің төл тарихын жазып қалдырумен бірге өз елінің төрт төңірегіндегі көрші елдердің тарихын да жазып қалдыруды дағдыға айналдырған ел болғанына әлем тарихшылары көз жеткізіп отыр. Жалпы, көне қытай дерегінсіз қытай елінің төрт төңірегіндегі елдердің, жалпы Шығыс Азияның, Оңтүстік шығыс Азияның, Орта азия мен Орталық Азияның көне заман тарихының тұтас сұлбасын елестету қиынға түсер еді.

Жанымхан Ошан,
Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану институтының аға ғылыми қызметкері, тарих ғылымдарының кандидаты

Қытайлар өздерінің далалық аймақтағы көшпенді көршілері туралы мәліметтері б.д.д. ХХІ ғасырдан б.д.д. 221 жылға дейінгі 1800 жыл­ға созылған тарихи дәуірден бастау алады да, олар елдің солтүстігі мен солтүстік батысында қоныстанған «жунь» және «ди» деп аталған халықтар туралы мәліметтер бере бастайды. Қа­­тысты тарихи әдебиеттерде оларды жал­пы­беттік «жуньди» деп те, «бэйди» (солтүстік ди), «сиди» (батыс ди) деп те кейде «цюаньжун», «чи­ди» деген сияқты түрлі-түрлі аттармен де атап отырған. Бұл тайпалар жалпы ғұндардың арғы ата-бабалары деп есептеледі. Себебі, бұған дейін­гі кезеңде «жуньдилердің» қатарында «кунь-и» атты тайпа аты атала бастайды, кейін келе «жунди» елінің тарихы одан әрі жалпыбеттік «сюнну» (ғұн) деген атпен аталған ел тарихымен сабақтасып кетеді.
Қытай деректерінің бұдан былайғы бет­те­рінде тұтас ғұн дәуірінің түрлі тарихи ке­зең­дері, усунь мемлекетінің тарихы, юэчжилердің құр­ған мемлекеті, еліміз аумағындағы көне кангюй, яньцайлердің (алан) мемлекеттері, кейін келе Ұлы ғұн империясының орнынан құрылған Сяньбэй ипериясының тарихы мен империяның негізгі халқы болған көне тайпалар, түркі дәуірі қарсаңында Қазақстан жерінде жасаған көне этностар – янньда, жужуан юэбан, гаочэ, теле сын­ды прототүркі тайпалары мен олардың құр­ған мемлекетінің тарихы, халқы, тарихи географиясы, мәдениеті, тілі, жазуы, салт-дәстүрі тура­лы аса жүйелі мәліметтерді ұсынып отырады. Қытай деректерінсіз осында айтылған кей ел­дердің тарихы қазірде еш жерден табылмас па еді немесе мүлде «күңгірт» қалар да еді.
Тарих ғылымында түркі дәуірі деп аталатын дәуір­де Ұлы Даланы орасан зор деңгейде бір­лікке келтірген Түрік қағанаттарының тарихына қатысты, соның ішінде Шығыс түрік қағанаты мен Батыс түрік қағанаты тарихына, түркі қа­ға­наттарының заңды жалғасы болған Түркеш қағанаты мен Ұлы Даланың екінші бөлігіндегі Шығыс түрік қағанатының орнында құрылған Хуэйху қағанаты (Ұйғыр қағанаты) тарихына жә­не ІХ ғасырдың ортасында ұйғыр қаға­на­тының орнынан құрылған Қырғыз қағанатына, Қарлұқ мемлекеттері тарихына қатысты ең басты дерек көздері де қытай деректемелерінде сақ­талған. Қарахан мемлекеті мен Қарақытай ме­млекеттерінің тарихы туралы мәліметтер қорында да қытай деректерінің ұстайтын сал­мағы өте ауқымды. Сол себепті, түркі дәуірінің тұтас тарихын жазу үшін қытай деректемелері елеулі орынды иелейтін ең басты дереккөзі саналады.
Түркі дәуірімен салыстырғанда моңғол дәуі­ріне қатысты тарихи деректердің қайнар көз­дері сан алуан әрі саны мен құжаттардың мөл­шері де мейілінше мол, ондағы деректер қо­рында бұған дейінгі кезеңмен салыстырғанда мұсылман әдебиеттері мен батыс әдебиеттерінің үлес салмағы жаппай арта түседі. Соған қарамастан Моңғол дәуірі қарсаңындағы тұтас Еуразия даласындағы көшпенділер туралы әсіресе протоқазақ тайпалары деп атауға болатын (наймандар, керейлер, меркіттер, қоңы­раттар, жалайырлар мен оңғыттар, т.б.) бірқатар тайпалар мен олардың құрған хандықтары туралы, олардың бастан өткерген қилы-қилы тари­хы туралы ең алғашқы мәліметтер сол бая­ғы қытай деректері мазмұнында сақталған еді. Сол сияқты қытай деректерінің тұтас моңғол дәуі­рінің тарихына қатысты тұстары да сондай ау­қымды әрі маңызды. Мұндай мәліметтер Қа­зақ хандығы құрылу қарсаңына дейін жалғасып оты­рады. Жоғарыда көрсетілген тұтас тарихи ба­рыс халқымыздың көне заманнан Қазақ хан­дығы құрылғанға дейінгі бастан кешкен тарихы, онда айтылған империялық деңгейдегі қа­ғанаттар мен жекелеген хандықтар еліміздің көнеден жалғасып келе жатқан мемлекеттілігі болып табылады.
Ал енді Қазақ хандығы мен Қытай елінің арасындағы ресми қарым-қатынас Жоңғар хандығының ыдырауына байланысты қалып­таса бастады. Мұндай қарым-қатынастың басталуына Жоңғар хандығы жойылған тұста жоңғар ақсүйектерінің уәкілі Әмірсананың Қазақ жерін паналауына тікелей қатысты болды. Қытай дереккөздеріндегі Қазақ хандығы туралы құжаттар, міне, осындай тарихи уақи­ға­мен тіке қатысты қалыптаса бастады. Бұл мұ­ра­ғат құжаттарының қалыптасқан уақыты ХVII-ХХ ғасырға дейінгі мезгілді қамтиды.
ҚР БҒМ Р.Б.Сүлейменов атындағы Шығыстану инс­­­титуты ғалымдарының соңғы жылдары ат­қар­ған жұмыстар нәтижесінде бір ғана Пекин қа­ласындағы «Бірінші мұрағат қорында» 5000-нан астам құжаттың сақталып тұрғаны белгілі болған еді. Соңғы кезде аталған мұрағат қыз­меткерлері ондағы қазақтарға қатысты құ­жат­тардың саны 7000-нан асатынын хабарлап отыр. Бұған дейін бұл құжаттардың біраз бөлігі ел­ге жеткізілді. Ал Цин дәуіріндегі мұндай мұ­ра­ғат құжаттарының елеулі бөлігі Тайванның Та­йпей қаласындағы мұрағат қорында сақ­талған.
Жақын жылдары, Қазақстан Республика­сы­ның «Мәдени мұра» мемлекеттік бағдарла­ма­сы аясындағы еліміздің, сондай-ақ, жеке-да­ра шетелдік ғалымдардың ізденістерінің нә­тижесінде Қытай мұрағаттарынан ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ. Қазақ тарихына қатысты тың тарихи дерек­көз­дері, оның ішінде қазақтардың өз қолдарынан шыққан әр түрлі сипаттағы хаттамалар табылды. Бұл құжаттар ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақтардың тарихи болмыстарын тани білуге бұрынғыдан әл­деқайда зор мүмкіндік тудырып отыр. Ондағы мұрағат құжаттардың мазмұны ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ. қазақ-қытай, сондай-ақ, қазақ пен өзге Орта­лық Азия елдері арасындағы тарихи байланыс­тардың күні бүгінге дейін белгісіз болып келген қыр-сыр­ларын анықтауға, ХVІІІ-ХІХ ғ.ғ. Орталық Азия­дағы аумалы-төкпелі жағдайда өмір сүрген Қа­зақ хандығының ішкі саяси-әлеуметтік ахуалы, шаруашылығы мен этникалық хал-күйін же­те біліп зерттеуге, «шағатай жазба тілі» неме­се «түркі-қазақ жазба тілі» деп аталып келген тіл­мен хатталған хат-құжаттардың тіл-жазу ерек­шеліктерін зерттей отырып, қазақ жазба ті­лінің тарихи қалыптасу үрдісі мен Қазақ хандығының құжаттандыру жүйесін зерттеп білуге, т.б. жақтарды тереңдей зерттеуге аса мол мүмкіндіктер береді.