Біздің эрамызға дейінгі 105 жылы таққа отырған Күн елінің жаңа ханы Ушилуға әкесінің өліміне байланысты көңіл айтуға Қытай патшасы У-ди елші ат­тандырады. Байырғы әккілігіне баққан билеуші Күн хандығының батыс өңірін Қытай жағына тартуды мақсат тұтып, тағы бір елшілікті сонда жіберген болатын. Алайда ке­йінгісі құнықтардың шекара аймағы шолғыншыларының қолына түсіп, ол да ордаға жеткізіледі. Қытай патшасының бұл еларалық әдептен тыс аярлығы ханның ашу-ызасын тудырып, екі елшілікті де тұтқынға алады. Бұл ұрыс бастауға лайық сылтау болғанымен Күн елі далаларын басқан қалың қардан жылқылар опат болып, жағдай оңалмай тұрған-ды. Ал Қытай жағы Давань-Ферғана өңіріне жоспарланған жорықтың қамында болатын.

Осы өлара сәт­ті өзінің мақсатына пайдаланып қалғысы келген шығыстың қытайшыл дүйі (осындай да лауазым болған) У-диге астыртын жансызын жіберіп, егер одан қолдау болса, жаңа ханды өлтіріп, Қытайға қосылатынын мәлімдейді. Күн елінің ақсүйектері қатарында Қытаймен екі арадағы сауда-сат­тық кезінде ағылған тауарларды – шарап пен тәт­ті тағамдарды, тай-тай жібек пен жалтыраған парша матаны аңсайтындар аз емес-ті. Солардың ықыласымен билікті алуды көксеген бұл сатқын кез­десу орнын да белгілеп қоя­ды. Дүйдің бұл ұсынысы У-диге ұнап, дереу 103 жылдың көктемінде қолбасшысы По-ну бастаған екі мың адамдық әскер даярлайды. Ордостан шыққан олар Бэйшан өңіріндегі Сюнги тауына белгіленген уақыт­та келіп жеткенімен кешігіпті. Бұл кез­де Дүйдің сатқындығы әшкереленіп, оның басы алынған-тын. Осы жерде қоршауға түскен Қытай әскері қолбасшысы По-нумен бірге мәжбүрлікпен беріледі.
Әрмен қарай қарымта шабуылға шыққан Күн елінің әскері Қытайдың шекара бойындағы аудандарына басып кіріп, ешқандай қарсылық көрмей, дүние-мүліктерін тонап, малдарын айдап кетеді. Ушилу хан Қытайдың шекара маңындағы Шеусянчен қамалын алудың қамына кіріскен. Оғыз хан мен Күн хан дәуірі оралғандай көрініп, елдің рухы көтеріле бастағанда, Ушилу хан ауырып, көз жұмады. Мұрагер ұлы жас болғандықтан ханның немере ағасы Гүйлі хан есімімен таққа отырды. Ол да інісінің жолымен Қытайға анық өшпенді еді.
Қытай патшасы У-ди Давань-Ферғана өңірін бағындырып, ол жақтан асыл тұқымды жылқылар алу жоспарымен шұғылданып жат­ты. Барлаушыларынан келген мәлімет­терге қарағанда, алға қойылған Эрши – Уратөбе өңірін басып алу оншалықты қиындық келтірмесе керек-ті. Император сүйкімдісінің туысы Ли Гуан-ли қолбасшылыққа таға­йындалып, оның қарамағына шекара маңындағы бөтен жұрт­тардан кіріккендер мен қытайлықтардан тұратын ондаған мың әскер бөліп береді. 104 жылдың көктемінде даланы қара шегіртке басып, ат тұяғы астында азықтанатын от қалмаған болатын. Көздеген жерге маңайламай тұрып-ақ ат­тары көтерем болған әскер ел шетіне әзер жеткенімен, өздері жейтін ас таппай, ашыға бастайды. Жергілікті жұрт қақпаларын ашпай, өліспей беріспейді екен. Келесі қалашықтарға барса, астық сақтайтын ұралары бос, өздері тауға қашып кеткен… Аштық пен жол азабынан азып-тозған әскерімен Ю (Узген) кентіне келгенде бірнеше мың ғана қолы қалған еді. Кент­тің тұрғындарын аяусыз қырып, Эрши (Ура-төбе) қаласына жете алмай, 103 жылы артқа қайт­қанда, әскердің бестен бірі ғана қалған еді.
У-ди патшаны жорықтың жеміссіздігі тоқтата алмайды. Ол бірінші жорықтан олжасыз оралғандарға кешірім жасап, екінші жорыққа қарсы болған кеңесшілерін сотқа тарт­ты. Сәтсіз жорық қателіктерін ескеріп, ендігісіне мұқият даярлық жасауға кірісті. Бір жылдан ке­йін 60 мың әскер сапқа қо­йылып, олар 100 мың өгізге, 30 мың атқа, 10 мың есекке тиелген мол азық-түлікпен қамтамасыз етілді. Жылқыларды іріктей білетін атбегілер де қоса даярланды.
Кытайдың бұл сапары да Күн еліне ұнаған жоқ. Себебі Соғды жұрты ежелден Күн елінің ықпалында болған. Өткен жолғы сапардың салдарынан хабардар болғандықтан аса көп мазасызданбады да. Есесіне 101 жылы Қытайға басып кіріп, елді мекендерді тонап, бірнеше мың қытайлықты айдап кет­ті. Қайтар жолдағы қытай қамалдары мен қарауыл мұнараларын қират­ты. Қыста Шеусянчен қамалын алу үшін жасаған жорығы барысында Гүйлі хан ауырып, қайтыс болды. Оның тікелей ұрпақтары жас болғандықтан ақсақалдар Шығыста кіші хан лауазымын атқарған Кіші Үйліханды сайлады.
Ал екінші Ферғана жорығы да оңай болмаған сынды. Қытай әскері екі жолмен жүріп, оның Хами, Қарашар, Куча, Қашғар арқылы өтетін солтүстік бағыты сәт­ті болып, Ферғанаға жетіпті. Ферғаналықтар Қытай әскерінің көлемді жорығын күтпесе керек, айтарлықтай қарсылық көрсете алмайды. Жасалған келіссөздің нәтижесінде, үш жүз бие мен отыз-қырық айғыр олжалайды. Ал шығын орасан: 102 жылы жорыққа ат­танған 60 мыңдық әскерден 101 жылы 10 мыңы, ал 30 мың жылқыдан мыңы ғана елге жетіпті. Әскери басшылар адамдар қатарында орын алған өлім-жітіммен санаспай, тек алға жылжи берген. Оңтүстік бағытымен жол тартқан әскер Узген шаһарында толық қырғынға ұшыраған болатын. Соған қарамастан, бұл сапар ұлы жеңіс ретінде Қытайда дүркірей тойланып, жер-жерге ат­тандырылған он елшілік сүйіншілеп, бүкіл әлемге жар салыпты. Ал жорықты басқарған Ли Гуан-лиге князьдік шенмен қоса, «Эрши қолбасшысы» лауазымы беріліпті.
Кіші-Үйліхан (Цзю-идихэу) У-ди патшамен келісімге келу үшін ұсыныс жасайды. Алғышарты ретінде бұрын ұсталған елшіліктерді қайтарады. У-ди мол сый-сияпатпен елші жөнелтіп, оған ханды қытай боданы етіп қабылдау тапсырылады. Елшілікті қабылдау салтанаты барысында Күн елінің ханы өзін бұрынғыдай Қытаймен тең дәрежелі мемлекет басшысы деп санайтынын байқатады. Хан Қытай патшалығына «Тыныштық және іліктік» шартын ұсынады.
Осы жерге келгенде келіссөз тоқырайды. Аталмыш шарт­ты талқылау­дан бас тартқан Қытай жағы бұл сәтсіздіктің себепкері ретінде бұрынырақта Күн елінің бодандығын қабылдаған қытайлық қашқын Вэй Люйді айыптайды. Бұл Қытайда білім алып, сонда тәрбиеленген құнық болатын. Бірде Қытай дипломатиялық миссиясы қатарында келіп, өз бойындағы қанының үндеуімен, осында қалады, қазір ханның ақылшысы, іс жүзінде үкімет басшысы. Қытай елшілігі Вэй Люйді өлтіріп, ханның ақылы кемел ханымын ұрлап әкету қамына кіріскенімен, бұл дұшпандық әрекеті әшкереленіп қалады. Қаһарына мінген хан тірі қалғысы келген елшілік мүшелерінен Күн елінің бодандығын қабылдауды талап етеді. Бас елші Су У-дан өзгелері бас иіп, Күн бодандығын қабылдайды. Хан талабын орындамаған бас елші Су У-ды Сібірдің алыс түкпіріне жер аударып жібереді. Қытайлықтар оны өлімнен қорықпай, ғажайып ерлік үлгісін көрсеткен патриот ретінде бағалайды. Сібірде жылдар бойы арып-ашып, кедейшілік азабын тартқан елші жыл құсы, қаздың қанатына хатын байлап жөнелтіпті. Ол қазды атып алған қытайлық хат­ты өкіметке тапсырады. Қытайдың барлау қызметі хат­тың негізінде,19 жылдан соң Су У-ды тапқан екен. Аңызға бергісіз бұл хикая Қытайда кең тарап кетеді.
Елшілікті жазалаған Күн елінің ханына қарсы У-ди қарымта шабуылдарды бастайды. Біздің эрамызға де­йінгі 99 жылы патшалық үш әскери құраманы Күн елінің әр тұсынан жөнелтеді. «Эрши қолбасшысы» Ли Гуан-лидің 30 мыңдық әскери құрамасы Тянь Шаньның шығыс мүйісіндегі Баркөл маңындағы батыс кіші ханының ордасына ат қояды. Сонда ол еш қарсылық көрмей, қара халық қатарынан көптеген шалдарды, әйелдер мен балаларды айдап кетіп бара жатқан жолда құнықтар әскерінің қоршауына тап келеді. Сол жерде олжасын тастап, қоршаудан әзер сытылып шығады. Эрши әскерінің соңына түсе қуған құнықтар олардың қатарынан жеті мың қытайлықты ажал құштырыпты. Өзге тағы бір қолбасшы Қалқа даласына жеткенімен, ешбір жанды ұшырата алмай, арып-ашып Қытайға оралады. Ең ауыр азапты жол қолбасшы Ли Линнің бес мың адамдық таңдаулы жаяу әскерінің үлесіне тиеді. Қытайлықтар Сюньги тауының етегінде ханның өзі бастаған ат­ты садақшыларының қоршауына түседі. Қытай әскері табандылық көрсетіп, ұрысқанымен қоршаудан шығып, еліне жетуі екіталай-тын. Хан бұл жаяу әскерге көмекші қол келуі мүмкін деп сақтанып, шешуші шабуылға бара қоймаса керек. Осы кез­де түстікке қарай шегіне ұрыс салған қытайлықтардың бірі қолға түсіп, ешқандай қосымша күш күтілмейтінін ханға жеткізеді. Енді қытайлық әскерді тырп еткізбей қоршаған құнықтар толық қырғынға ұшырататынын сезген Ли Лин: «Қолдарыңнан келгенше қашып құтылыңдар!» – деп, соңғы бұйрығын береді де, өзі қолға түседі.
Ордаға жеткізілген Ли Линді Кіші-Үйліхан жазаға тартпайды. Осы орайда хан өзін батыр қолбасшы, ақылды саясаткер ғана емес, дұшпанын да бағалай білетін адами қасиеті мол екенін байқатып, Ли Линге қызын береді де, оны Хагас өңіріне кіші хандыққа таға­йындайды.
Ал Қытайда Ли Линнің Күн ханына беріліп, жаңа қызметке таға­йындалуы патша сарайында үлкен дүрбелең тудырады. Ли Линді қалай жазалауға болады деп бас қатырған У-ди үш бағыт­тағы ұрыстың нәтижелерін қарап, кінәліні жазаға тартуды тапсырады. Қисынға салғанда, бас қолбасшы эр-ши Ли Гуан-ли айыпты көрінгенімен, оның сарай ішіндегі мықты байланысы өз ықпалын жасап, ол жазаға тартылмайды. Енді Ли Лин үшін оның анасын жазалау ұсынылады. Осы кез­де тарихшы Сыма Цянь байғұс кемпірдің жазығы жоқ екенін дәлелдеймін деп, патшаның қаһарына ұшырайды. Оған кастрация жасалып, түрмеге тоғытылады. Арадан үш ай өткенде ашуы басылып, ақылға келген патша тарихшыны ақтап, сарай қызметіне қабылдайды. Осы орайда сарай маңындағы идеологиялық ағымдар мен кландардың астыртын шайқасы да аз рөл атқармаса керек.
Ли Лин болса жаңа қожайыны әрі қайын атасы үшін адал қызмет етіп жат­ты. Ханшайым мен Ли Лин дүниеден өткен соң да оның ұрпақтары мұрагерлік дәстүрімен хагастарды билепті. Оның жанды белгісі сол өңірде бұрын болмаған қара көзділер мен қара шаштылардың көбеюі еді. Минусин облысында қытай үлгісімен құрылған нысанды тапқан орыс археологтері оны Ли Линнің сарайына жатқызады екен.

Оңғар НАҚЫП,
тәуелсіз журналист,
Түркістан облысы,
Атакент кенті