Олжас СҮЛЕЙМЕНОВ,
ақын, халық жазушысы,
мемлекет және қоғам қайраткері

І

Тақырыпты бұлайша қою республика басшысының ширек ғасырлық қызмет нәтижесіне ар­налған бүтіндей бір очерктер сериясына жарасқан болар еді. 1990 жылғы қазан айында Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесі Қазақстан Компартиясының Бірінші хатшысы Н.Назарбаевты респуб­ли­ка­ның Тұңғыш Президенті етіп сайлаған болатын.

Менің ойымша, осы күзде-ақ өзімнің журналистік және ғылыми зерттеулерімнің бітік егіні пі­сіп жетілетін болар деймін. Газетке арналған бұл мақалада ондай тұлға тындырған істердің ау­қы­мын үстірт қамтып шығудың өзі мүмкін емес, сондықтан саясатқа және әсіресе, экономикаға көп бара бермей-ақ, әдебиетші ретінде санамда сақталған әрі парасат-пайымының орайына кел­ген базбір даталарды, цифрлар мен фактілерді ғана бір жаңғыртып өтейін. Қазір есте­лік­терімнен кітап әзірлеу үстіндемін. Онда бұл тақырып әлдеқайда кең ауқымда сөз болады және ол тіпті қазақстандық емес, даярлығы жеткіліксіз оқырманның өзіне де ауылда өсіп, мемлекет бас­шысы дәрежесіне жеткен, осы күнгі дүниенің көш бастаушыларының біріне айналған адам­ның қолымен жасалған игілік атаулының саны мен сапасын түсінуіне мүмкіндік беретін болар дей­мін.

ІІ

Біздің қолымыз тәуелсіздікке қалай жетті? Баршаға мәлім: 1991 жылдың 16 желтоқсанында Қазақстан өзінің еге­мен­дігін жариялап, тәуелсіз мемлекет болды. Мұндай акт РКФСР құрамына кіретін Қазақ автономиялық республикасының одақ­тық республика ретіндегі жоғары мәр­тебеге ие болып, КСРО құрамынан шығу­дың заңды құқығын алуы сталиндік конс­титуцияның (1936 жылғы) бір бабына сәйкес болғанын жұрттың көбі әлі күн­ге дейін біле бермейді. Сол бір қойа­налы 1991 жылы одақтас республика­лар­дың барлығы да ғасырда бір болатын осы мүмкіндікті пайдаланып қалды. Біз үшін бұл баптың кереметі несінде?

Конституция жергілікті дәстүрлі ұлысы немесе қазіргі тілмен айтқанда, лауазым­ды ұлты саны жағынан сол аумақта ме­кен­дейтін басқа халықтардан басым бол­ған республикаға ғана одақтық болу құ­қығын берді.
1926 жылғы халық санағы бойынша РКФСР құрамына кіретін Қазақ автономиялы республикасындағы қазақтардың саны 6 миллион 200 мың адам болды. 1916 жылғы көтерілісті жаныштап бас­қан­нан, революцияның, азамат соғы­сының қанды қасабынан 20-шы жылдар­дың басындағы ашаршылықтан, мемлекет құрмақшы болған Алашорданың талқан­далуынан кейін қалған сарқынды халық саны осындай еді.

30-шы жылдардың басындағы ашар­шылық қазақтардың жарым-жартысын жусатып салды. Ал 1936 жылы қазақтар өз жерінде ұлттық азшылыққа айналды.
Тегі, Конституциялық комиссияда қандай айрықша пайымдар басым түсті екен? Әйтеуір солардың нәтижесінде Қа­зақ автономиялы республикасы одақтық мәртебеге ие болып, Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасы атанды!
Жобаның соңғы нұсқаларының редакторы Сталин болғаны белгілі. Бәлкім, саяси мәртебенің өзгеруіне соның түзетуі әсер еткен болар? Біздің ең жаңа тари­хымыздың осы бір аса маңызды тұсын ғалымдар зерттеп, зерделеуге міндетті. Ресей мұрағаттарында Конституция жобаларын құпия талқылаулардың хаттамалары қалайда сақталған болар және оларда Қазақстанның түбегейлі әкімшілік шекараларын талқылау да бейнеленген шығар. Соңғы нұсқа авторларының қан­дай уәждері Сталинге қисынды болып кө­рінуі мүмкін? Әлде оның бұл түзетуі біз­дің халқымызға жасаған зобалаңының өтеуі есепті болды ма екен?

Көптеген құжаттардың құпиялық белгісі 50 жылдан соң алынады. Ал кей­біреулері өмір-бақи қала беретіні де бар. Сталиндік Конституция жобаларын тал­қылаудың хаттамалары құпиялықтың қай дәрежесіне жатуы мүмкін?
1989 жылғы мамырда КСРО халық де­путаттарының съезі жаңа уақыт әміріне сәйкес Негізгі Заңға түзетулер енгізетін Конституциялық комиссия сайлады. Комиссия мүшесі ретінде мен Сталиндік Кон­с­титуция жобаларын талқылаудың хат­тамаларына кіруге рұқсат алу жайында А.Н.Яковлевпен әңгімелестім – ол кез­де тіпті оның қандай нәтиже берері қа­перімде де жоқ. Бірақ Конституциялық комиссия жұмысын өрістетіп үлгірмей де қалды.
Қазақ халқы үшін ғаламат қайғы-қа­сіретке айналған 1931, 1937 жылдар мек­теп оқулықтарынан лайықты орнын алып­ты. Сонымен қатар, 1936 жылды да, бәлкім жарқын дата ретінде, атап айту керек шығар, өйткені ол – біздің мем­ле­кеттігіміздің негізі болған Конституция­ның қабылданған жылы.

ІІІ

Сөйтіп, біздің жаңа мемлекеттігіміздің тарихы екі бөлімнен тұрады. Алғашқысы 1936 жылдан, екіншісі 1991 жылдан бас­талады.

КСРО өзінен-өзі ыдырағаннан кейін бар­лық бұрынғы республикалардың тағ­дыры қалай қалыптасқанын білеміз. Жаңа мемлекеттердің бәрінде де ыдырау әсері жүріп жатты. 90-шы жылдардың ба­сында мен бір-бірімен қырқысып жат­қан «бауырлас республикаларда» – Әзір­байжанда, Грузияда, Молдавияда, Тәжік­станда болдым. Тәуелсіз мемлекет болу құқығы үшін жан беріп, жан алысқан авто­номиялы Шешенстанға да бардым: ста­линдік конституция бойынша авто­но­мия­лардың ондай құқығы жоқ болатын.
Өзін-өзі билеу құқығының індеті бүкіл дү­ниеге жайылуда. Өжет жігіттер де­мок­ратиялық революциялардың құйынымен билікке таласып, өз халықтарын арандатуда. Тіл мен жағына сүйенген шешендер, бірақ саясат пен мемлекеттік құрылыстың иісі де мұрындарына бармайтын шалапайлар. Осындай оқиға желісінің кейбір тү­зетулермен байытылған жалғасын – романтиканың іскерлік прагматизммен ұштасуын – біз бүгін де көріп отырмыз. Мәселен, Украинадан.

ІV

Қазақстан тәуелсіздікке басқалардан кейін, асығып-аптықпай, байсалдылықпен аяқ басты. Онжылдықтарда кадрларын даярлап алып келді.
1989 жылғы мамырдың соңында Мәс­кеу Колбинді кері шақырып алды. СОКП Орталық Комитеті бұл орынға шұғыл түр­де бірнеше кандидаттарды қарастыр­ды. Олар республикаға белгілі абыройлы аза­маттар болатын.
Таңдау Нұрсұлтан Назарбаевқа түсті: ком­сомол жұмысының мектебін көрген (жас кезінде Қазақстан Магниткасының интернационалдық ұжымдарында жұмыс істеген), партиялық өсу жолынан да өткен – обком хатшысы, Орталық Комитеттің өнер­кәсіп жөніндегі хатшысы болған, өзін атқарушы билікте де көрсетіп, бес жыл республика Министрлер Кеңесінің тө­рағасы болып істеген. Оның үстіне өзі өндірдей жас, жұртты сөзіне ұйыта біледі. Әзілден де құралақан емес, мақсатына жетер жолда табанды, дегенмен мәміле­герлік шеберлігі де бар және сол өнерін ке­рек жерінде пайдалана біледі. Сая­сат­кердің басты қасиеттерінің бірі осы.

Кәсіби жағынан қапысыз даярланған басшының осы қасиеттерінің бәрі жаңа мемлекет – Қазақстан Республикасының қаз тұрып қалыптасу барысында жан-жақ­ты жарқырап көрінді. Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығының іргесін солқыл­датқан проблемалар бізде болған жоқ. (Көз тимесін!) Біздің көпұлтты мемле­ке­тімізде ең басты нәрсені – бірлік пен ын­ты­мақты сақтап қалудың сәті түсті. Хал­қымыздың барлық ұлыстарының өза­ра тәуелділігі сезімін тәрбиелеуге қол жет­ті.

Білікті интернационалдық саясаттың нә­тижесінде біз математиктер айтатын алтын қима дейтінге қол жеткіздік.

Бұл А және В шамаларының керемет үй­ле­сімі, оны қарапайым тілмен алтын про­порция немесе үйлесімді болу деп атай­ды.

Сандарда бұл тіпті елу де елу, ал талайлар үшін 62 де 38!.
Бұл принципті кез келген физикалық та, әлеуметтік те шамаларға қолданып көру­ге болады. Жақында мен газеттен еліміздің қазақ тұрғындары 62%-ға жетті дегенді оқыдым! Ал 1991 жылға дейін одақтас республикамызда ұлттық азшы­лық болып келгеніміз есіме түсті.

Тек тәуелсіздікке қолымыз жеткеннен кейін ғана біз тура мағынасында да, ауыс­­палы мағынасында да өсіп-өркендей бастадық.

Алтын қима деген 62%-ды 100%-ға ай­­нал­дыруға тырысушылық емес. Біз осы ға­сырда сан жағынан 30-40 миллионға жетуіміз керек, бірақ пайыздық өлшем­мен алтын пропорцияны сақтап қалуға тиіс­піз. Сондайда бұл ғажап өсім мен са­палы даму болмақшы. Егер көпэтностық халқы бар мемлекеттердің әлуеметтік не­месе ұлттық саясатының нәтиже­лерін бағалауда осы қағидат басшы­лыққа алынатын болса, онда шама­лар­дың бұл ара­қатынасын (60-тың 30-ға қатынасын) объек­тивті үйле­сім­ді­лікке жуық деп есептеуге бола­ды.

Демографтардың Ресейдегі, Еуропа­да­ғы, Азиядағы, тіпті Аме­ри­ка­дағы тиісті цифрларға назар ау­дар­ғандары дұрыс бо­лар еді. Мүм­кін басқа бір жерден де алтын қима кездесіп қалар?

Осы заңдылықты жете түсінген жағ­дайда ұлттық дамуды әлдеқайда жеміс­тірек жоспарлауға болады. Біз, сірә, сти­­хиялы түрде болса да нақ осын­дай жол­мен жүргенге ұқсаймыз. Әл­де­біреудің тауын аласартпай-ақ, өзіміздің жәбір­ленген даламызда асқақтауға тырыстық. Табысқа солай жеттік. Сөйтіп, дамудың 25 жылында қолымыз жеткен алтын қи­мамыз – көп рет­те ұлы саясаткер Нұрсұл­тан Назарбаев­тың өрелі сая­саты­ның арқасында мүмкін болған басты табысымыз.