(ақын Есенқұл Жақыпбеков жайлы толғаныс-ойлар)

Мен Есенқұлды титтәйінен, сонау бала кезінен білемін. Аудандық «Екпінді еңбек» газетіне өлеңмен жазылған мысал, сықақтарының төрт-бесеуі шықты. Тілі тотияйындай, өлеңінде мін жоқ. Елеңдесіп, бұл кім екен деп жүргенде, өзі іздеп келіпті.

Редакцияға кіре алмай есік ал­дын­да ұялып тұр.
– Мыналарды жазған сен­бі­сің?
– Иә… дейді.
Жөпелдеме журналистке тән қы­зығушылықпен бәрін сұрап жа­тырмын. Бірлік ауылынан, Шамал­ған­­дағы училищені бітіргені жаңа екен..
– Газетке қызметке шақырсақ қа­лай қарайсың? – деймін.
– Ол менің мәңгілік арманым ғой, – дейді ұяң ғана тәтті жымиған жас бозбала.
– Жүр онда, – деп алды-артына қаратпай редакторымыз Әбілғазы То­ғызбаевқа алып кірдім. Обалы не, бекер адам редактор бола ма, кор­­рек­торлыққа қабылдап жібер­ді.
Бәріміз де жаспыз, дүрілдеген қай­ран күндер-ай!.. Есенқұл өлең жа­зады, бірінен кейін бірін ұсы­на­ды. Үстінен қалам тигізе алмай та­лантына бәріміз тәнті болып, бас шай­­қаймыз.
Аудандық газетте істейтін Жұ­ма­­бай Шаштайұлы, Өмірәлі Смайы­лов, Сейітхан Молдахметов, Рат­­бек Терлікбаев, Әлімжан Дәуі­тов, Нүсіп Әбдірахимов, Талғат Сүйін­­баев, Ержан Мұсаев, Манарбек Із­басаров және тағы басқа да сол кез­дегі жас­тар­дың бәрі өр­шіл рухтағы қа­ла­мы­ның желі бар та­ланттар еді. Олар­ға Жұмағали Жұ­­ма­ділов, Сәдуақас Бигелдиев, Ба­­зар­бек Атшабаров, Жұматай Қа­­­­лығ­­ұлов, Ханымбүбі Ақжолова, Тұр­­сынбек Ешенқұлов, Еркін Құт­пан­баев секілді сақа журналистер өз тәжірибелерін айтып, үнемі үй­ре­­тіп отырды. «Екпінді еңбек» га­зеті – таланттарды тауып шыңдап, үл­­кен орбитаға ұшырып шығаратын нағыз әдебиет пен журналисти­ка­ның лабораториясына айналған ға­жап орта еді.
Түрлі айтыс, кеш, диспут, конференциялар ұйымдастырамыз, мәдениет үйі, жаздық паркте жас­тарды жинап, поэзия кештерін өт­кіземіз. Міне, осындай игі іс­тер­дің басы-қасында Есенқұл жүретін. Алматыдан Оспанхан Әубәкіров, Әсет Бейсеуов, Мұқатай Жылқай­дар­­ұлы тағы басқа да ақын-жазу­шы­лар, композиторлар редакцияға келіп, апталап жас журналистердің үй­леріне қонып, думандатып ке­тетін.
Үсті-үстіне өлеңдері бұрқырап шығып, Есенқұлдың аты ауданнан асып кетті. Балғабек Қыдырбекұлы, Шерхан Мұртаза, Сейдахмет Бер­діқ­ұлов секілді аузы дуалы, азуын айға білеген атақты редакторлардың өздері Есенқұлды іздейді.
Ауданды басқарған Бекболат Тұрысжанов ағай газетке шыққан әр өлеңіне таңдай қағып: «Бұл бала талай жерге барады», – дейді.
Талант қоя ма, Есенқұл домбыра тартып, қыршаңқы қиып түсер уыт­ты жырымен айтыс додасына күмп қойды да кетті. Оның әзіл- қал­жыңға толы айтқандарын ел іліп алып, ауыздан ауызға жаттап, аңыз қылды. Республикалық айтыста бүкіл елді таңқалдырып, Біржан сал атындағы бас жүлдені жеңіп ал­ды.
Айтыстың құдіретімен Өзбек­-
­с­тан, Қырғызстан барды, бүкіл қа­зақ елін аралап, айтыс туын жаңа белеске көтерген алғашқылардың бірі, бірі ғана емес бірегейі болды.
Айтыс көрігін әбден қыздырып, жігіт ағасы болған шақта «Мен енді айтыспаймын, таза өлең жазамын», – дегені есімде.
Лирикалық сезімге толы өлең­дері жарық көрген сайын оқырманы молайып, жырсүйер қауым оның биік талантын бірден мойындады. Әдемі өрілген өлеңдерімен жұртты әбден мойындатты.
Белгілі мемлекет қайраткері Се­­рік Үмбетов Жамбыл облысына әкім болғанда құттықтап барға­ным­­да:
– Қандай тілегің бар, кітап­та­рыңды шығарып берейін – деді.
– Рахмет, шын ниетіңізге. Есен­­құл бауырым екі папка толы өлең­дер жазып, дайындап қой­ға­нымен кітап етіп шығара алмай жүр,– деп едім Серік Әбікенұлы:
– Екі кітабын да шығарып бер. Қаржысын өзім төлеймін, – деді бірден. Екі кітабын шығарып бер­гені­мізде Есенқұл ақын қуанған­нан жеті қат аспанда жүргендей жыр жинақтарын құшақтап, сел-сел өлеңдерін жазды.
Ұзынағашта тұрғанымда сол кез­дегі Қазақстан Жазушылар ода­­ғының төрағасы Қалдарбек Найманбаев келіп, бір ауданда жеті Жазу­шылар одағы мүшесі тұратын бірден-бір өңір болғандықтан, арнайы бөлімше ашып, оның жетек­шілігіне мені тағайындаған болатын. Осы лауазымды пайдаланып Есенқұлды Жазушылар одағына мүшелікке өткізуге ұсыныс жасадым. Секретариат мәжілісін өткіз­генде ол келмей қалды, Қ. Найманбаев жайсаң кісі ғой:
– Жақыпбековтей ақынды қа­был­дамай кімді қабылдаймыз, – деп сыртынан қабылдап жіберді. Мына тұрған Алматыға келіп Жазушылар одағының мүшелік биле­тін де алмады, екі айдан соң өзім алып, Ұзынағаштағы үйіне апарып тапсырған едім.

***
Бұл дәл бұдан он төрт жыл бұрын болған жайт еді.
Таңертеңгісін телефон шалады:
– Нәке, елу жылдығым атаусыз ке­­тіп барады, аудан басшылары қоз­ғалатын түрі жоқ, өзің білесің төрт-ақ күн қалды, – дейді мұңа­йып.
– Сен оған қам жеме, бауырым. Бәрін өзім ұйымдастырамын, – деп іске кірісіп кеттім. Тура туған кү­нін­де 10 қаңтар күні Жазушылар одағының конференц залын алып, кеш­ті ашарда жиналған жұрт симай кетті. Ауданның әкімі кешігіп ке­ліп еді, отыруға орын болмай қал­ды.
Мерейтойы ғажап ән-жыр кеші болып дүрілдеп өтті. Мұнда Есен­құл­дың композиторлығына ерекше мән беріп, ғажап сезімдерге толы керемет әндерін айтқыздым. Тұң­ғыш­бай Жаманқұлов, Нұрлан Өнер­баев, Ақан Әбдуәлиев және басқа әншілер де оның сезімге өріл­­ген әндерін орындағанда зал жарыла қол шапалақтап, дүр-дүр көтеріліп кетті. Үш сағат бойы зал­дан бір адам кетпей, кеш соңында Есенқұл гүлге көміліп қалды. Қол­таң­ба алушылар тым көп болды. Іні­сі Ақан Әбдуәлиев мәшине мін­гізді.
Сондағы қайран ақынның ас­ып-тасып, көңілі көлдей шалқып қуанғаны-ай!
Аудан басшылары Ләззат Тұр­ла­шев пен Махаббат Бигелдиевтер­дің көмегімен кейін М. Әуезов театрын­да үлкен жыр кеші ерекше серпіліс­пен өтті.
Өзі еңбек жолын бастаған бая­ғы «Екпінді еңбек», бүгінгі «Атамекен» газетіне бас редакторы болып тағайындалды.
Сенатор Л. Тұрлашев:
– Есенқұл ағайымыздың еш­қан­дай атағы жоқ екен ғой, – деп құ­жаттарын сұратты. Өзіне келгенде тым жұпыны ол керекті қағаз­дар­ды жібермей, ақыры өзім жұ­мы­сына ба­рып, көзбе-көз тол­­тыр­тып, Ас­та­наға жеткіздім. Ақыры «Мә­де­ниет ісінің озаты» деген атақ алып, омырауына белгі тақты.
Елу жасқа толған кешін өзім жүргізіп, өткізіп бергеннен кейін:
– Бауырым, алпыс жас мерей­тойың­­ды да кейін дүркіретіп өт­кізе­міз – деген едім.
Сұраншы, Саурық батырларға арналған айтыста:
– Сен, Ақан үшеуіміз енді ме­рей­­тойыңды ақылдасайық, – де­генімде:
– Сіздер аман болыңыздаршы, – де­ген еді ол тәтті жымиып, жұм­сақ қана күлімсіреп, нұрлана қа­рағаны есімде.
– Нақа, мен проза жазып жүр­мін. Проза жазуға ниет еттім, – деді сонда.
– Оның дұрыс шығар, бірақ сен құйма таза лирик ақынсың ғой, – дегенім бар.
Қайдан ғана білейін, бұл ақын ініммен соңғы дидарласып, тілде­суім, көруім екенін. Қайдан ғана біл­ейін тағдырдың осыншама қа­ты­гез опасыздығын!? Қайдан бі­лейін?..
Алпыс жылдығына орай ме­рейтойлық мақала жазудың орнына еңіреп, жер тоқпақтап қалдық қой. Алпыс жасына бірер ай ғана жетпей кенеттен үзіліп кетті дегенде сенер-сенбесімізді білмедік.
Бүкіл қазақ баласы, ата-баба да­ласы, алаш жұрты қайғы-шерден теңселіп кетті.
Кеңес Одағы қабырғасы сөгіле бастағанда ұлт ұйқысынан ояна бастаған тұста біздер Қазақстанда тұңғыш «Қазақ тілі» қоғамын құрдық. Ауданда осы орайда Орысбек Нүсіпов, Есенқұл үшеуміз жар­ғақ құлағымыз жастыққа тимей жүріп көптеген шаралар ұйым­дас­тырдық.
Қазақ елінде ұзақ жылдар айтыс өнері тоқтап, тоқырап қалғанда мәдениет жанашыры Өзбекәлі Жә­ні­беков ағамыз алғаш рет Ұзын­-
а­ғаш­та айтыс ұйымдастырып, тың серпін берді. Сол айтыс өнерін биік­ке көтеріскеннің бірі, бірі ғана ем­ес бірегейі Есенқұл еді. Түркі әле­міне ғана тән өзгеше де өзекті жанр – айтыста бармаған жері жоқ, ал­маған бәйгесі қалмады. Тіпті, қыр­ғыз еліне сан мәрте барып, додалы үлкен айтыстарға қатысып жүр­ді, Өзбек елінің шақыруымен Өзбекс­тан айтыскерлерімен талай-талай айтысты. Олардың айтыс ақында­рын Ұзынағаштағы Есеқұлдың үйінен жиі көретінбіз.
– Түркі әлемінің әдемі де әсерлі ті­лі, өнері бірден магнитше өзіне тар­тып, баурап алады. Мен қыр­ғыз­дан да, өзбектен де көп ақын достар таптым, – дейтін Есенқұл.
Есенқұл – қайталанбайтын бір­туар ғажап ақын. Оның сыры неде? «Гүл өскен жерге түп өседі» демекші бүкіл түркі әлеміне әйгілі Сүйінбай, Жамбыл сынды ұлы тұлғалар туған киелі топырақ, қа­сиетті-мекені толғатып Есенқұлдай ақынды дү­ние­ге әкелді. Ол жыр бесігіне тер­бе­ліп өсті, құлағынан ән-жыр үзіл­меді, төңірегі түгел ән салып тұрды. Әкесі Серікбай да өлең десе құлшы­нып кететін ақын еді. Біздің елде ежелден кез келген жан жиын-той­да екі-үш ауыз өлең­ді құрастырып, айта беретін дәстүр бар.
Есенқұл міне, сол Сүйінбай, Жам­был салған сара жолға түсіп, ізін жалғастырушы болды. Айтысса қарсыласып алып түсті, өлең жаз­са күллі жұртты тамсандырып, таң­қал­дырды.
Оған асып-толып, буырқанып жатқан керемет дарын берді. Ол – Сүйінбай, Жамбыл, Үмбетәлі, Ке­нен секілді ауыз әдебиетінің алып­тарын жатқа соқты, өл­ең-дас­тан­дарын жаттап өсті. Абай­дан бастап, күллі шығыс, түркі әлемінің інжу-маржандай ақын­дарын іздеп оқыды. Көзі кеткен талай ақынның мұраларын іздеуші, жоқтаушысы болды.
Есенқұл – төгілтіп жазатын жур­налист, сезімді селт еткізер про­­за­шы, алты алашқа аты кеткен айтыскер, әзілімен күлдіріп, күй­діріп түсетін – сатирик, тіпті Сұ­ран­­шы батыр жайлы пьеса да жаз­ды, тәп-тәуір ән де айтатын, құ­лағын бұрап домбыра да тартатын.
Осылардан бөлекше ерекше бір қыры – оның ән шығаратын ком­пози­торлығы. Оның соңында еш­кім­ге ұқсамайтын, әуез-сазы жү­ре­­гіңді елжірететін сырға толы көп­­­теген әндері қалды.
Атап айтар болсақ, «Жұлдыздар бә­рін болжайды», «Алдай-ау», «Бақ пен қызыр қонған», «Барады өтіп келте өмір», «Қанағат керек бәріне», «Қара күз», «Құстар әні» тағы басқа да өлеңдеріне әуезге толы ән шы­ғарды.
Ал оның өлеңдеріне Ербол Спа­налиев, Жәкен Омаров, Берік Бө­ке­баев, Қадырғали Көбентай, Табылды Досымов, Қадырбек Мәлібеков, Бағлан Омаров, Бауыржан Есебаев Роза Әлқожа және тағы басқа да сазгерлер ән шы­ға­рып, олар бүгінде кеңінен орындалып жүр.
Міне, биылғы туған күні қар­саңында Есенқұлдың Түркияда тү­­рік тілінде жыр жинағының кі­тап болып шығуы – тек қазақ үшін ғана емес, бүкіл түркі әлеміндегі әде­биет­тегі үлкен жаналық. Қай­талан­бас сыршыл ақын, дүлділ ақын Есен­құлдың кітабының Анкарада шы­ғ­уына үлес қосқан түрік бауыр­ларымызға айтар алғысымыз шексіз. Көптеген игі істерге ұйытқы бо­лып жүретін жазушы-драматург, түр­кі­танушы, Қазақстанның Түр­киядағы елшілігінің жауапты қыз­меткері Мәлік Отарбаевтың бұл кітапты ау­даруда өлшеусіз еңбегін ерекше атаған жөн.
Қазақтың ақсақал абызы, сек­сен­­нің төріне шыққан Қазақс­тан­ның Халық артисі, жыршы, тер­меші Сәбит Оразбаев ағамен жиі кездесіп, сөйлесіп, көп жайды ұғамын, өнер, әдебиет, мәдениет жайлы арғы-бергі әңгімесіне жаным рахаттанады. Сәбит аға соңғы жаңалықты есті­генде қуанып, ағынан жарылды.
– Есенқұл Жақыпбеков, артық айт­қаным емес, бүкіл түркі әлемі­нің жауһар жұлдызы. Ондай ға­жайып талант иесі сандаған жылдарда туады. Мен оның өлеңдерін оқыған сайын таң қаламын.Түр­кия­да басылып шыққан бұл кітабы ар­­қылы бүкіл түрік жұрты оның ға­­ламат жырларымен танысып, сусындайтын болды. Ол бүгінгі – түркі әлемінің нағыз ортақ тұлпар ақыны, – деп Сәбит Оразбаев аға тө­гіле сөйлеп, ерекше разы болды.
Түрік әлеміне есік ашқан Есен­құл ақын, төрлет қане!
Сенің жырларың – адамзат әле­мінде мәңгілік.

Нағашыбек ҚАПАЛБЕКҰЛЫ,
жазушы.