З.Қабдоловтың әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетке келуiне, ұстаздық аталатын жолға шығуына ұлы ұстазының – М.Әуезовтің зор ықпалы болды.

1927 жылы Гурьев облысы, Қы­зыл­­қоға ауданында дүниеге келген, мұ­най­лы Ембiнiң Доссор қаласында балалық ша­ғы өткен, әдебиеттi жанындай сүйiп, өлең-жырлар мен айтыстарға қа­­тысқан, күрделi iрi жанр-поэ­ма­лар­ға да көз тiгiп, бара-бара аты аудан ай­мағынан асып, об­лыстық көлемге та­нымал бола бас­таған 17 жасар Зей­нол­ла Қабдолов сол кездегi астанамыз Ал­матыға ке­лiп, тау-кен институтының сту­дентi атанды.
Арманы, егер осылай деп айтуға бол­са, мұнай инженерi атану болған тә­рiздi. Ал бұл түскен оқу орнында мұ­най инженерлерi тiптi де дайын­дал­май­тын.
Өзінің лекцияларын тыңдау үшін бас­қа оқу орнынан келіп жүрген бей­та­ныс студентпен алғашқы әңгіме­сінде М.Әуезов:
– Неге бұлай? – деп таңдана сұ­ра­ған.
Жауап та біртүрлі сенiмсiздеу бол­ды. «Биылша Алматыда бола тұ­рып, Сiз­дiң лекцияларыңызды түгел тыңдап алам да, келесi жылы Моск­ваға — Мұ­най институтына көшiп кетем».
– Бәлi? – Ол көзi жасаурап бар ықы­ласымен рахаттана күлдi. – Е, өйт­­кенше университетке түсiп оқы­май­сың ба?
Шәкiрт сөйттi. Сол жылы әл-Фа­ра­би атындағы Қазақ Ұлттық уни­вер­ситетiне ұлы ұстазының көмегiмен ауыс­ты.
Кездейсоқтық па?
Жоқ, бұл кездейсоқтық емес-тi. Әжеп­тәуiр ақындығын сезiнiп аты шы­ға бастаған жастың әдебиет әле­мiне жолай алмай, жаутандауы да, мұн­­дай ин­женерi болам деуi де, тек қана адал­дықтан туындаған жайлар тәрiздi… З.Қабдолов үшiн әдебиет – аса қасиеттi кие­лi жұмбақ әлем. Ал мұнай шаруа­шылығы болса, көзта­ныс, етене жа­қын, ел ішінде аса абы­ройлы қызмет бо­латын. Тау-кен инс­титуты сту­ден­тiнiң М.Әуезов лек­ция­ларына ұмты­луы­ның да өз тарихы болды. Мұнда да кез­дейсоқтық, бол­маса, жалған қы­зығу­шылық болған жоқ.
Оны М.Әуезов шығармаларының әсем­дiк әлемiмен жолығудан пайда бол­­ған ғаламат сезiм, құпия күш жете­ле­дi де тұрды. Ол қуатты әлеммен жо­лығу былай болған еді.
1940 жылы Мұнайлы Ембiдегi Дос­­сор орта мектебiнiң жетiншi класы…
«Бас, бас! Бассаңшы аяғыңды. Өзiң немене түге, баяғы бай қаты­нын­ша әрi жуандап, әрi шабандап барасың мүлде…».
Жетiншi класс жым-жырт: қырық ба­ла түп-түгел демiмiздi iшке тартып, қоңыр үнiн құдды құран шығаратын хал­федей өзгеше сазды мақаммен соза тү­сiп кiтап оқыған мұғалiм аға­мызды ұйып тындадық та қалдық.
Мұғалiмiмiз кәдiмгi Ерғалиев Ха­мит – қазiргi әйгiлi ақын; ол 1940 жы­лы мұнайлы Ембiдегi Доссор орта мек­­тебiнде қазақ әдебиетiнен сабақ бе­ре­тiн. Ал әлгi оқып тұрғаны — Мұх­тар Әуезовтiң «Шатқалаңы»…
…Мұхтар Әуезовтiң 1935 жылы Қа­­зақстан көркем әдебиет баспа­сынан «Тас түлек» деген атпен шық­қан пьеса-әң­гiмелер жинағының алғашқы бетiнде ав­тордың суретi бар. Бұл бiр әсем, әсер­лi сурет: қазаққа бiтпе­ген оқшау, кере қарыс кең, жап-жазық, әжiмсiз ақ ман­дай ойға толы нұрлы жүзбен дөң­гелене тұтасқанда сымбат өнерiнiң шеберi әлдебiр асыл металдан құйып не­месе пiл сүйегiнен ойып жасаған мү­сiн бе дерсiң!..
Мен «Тас түлек» жинағын ми қай­­натқан ыстық шiлдеде тас бұлақ­тың тiс сындырар мөлдiр суын сiмiре жұтқан­дай рахаттанып екi мәрте оқып шық­тым да, ата-бабамнан қал­ған асыл бұйым­дай ардақтап, сан­дыққа салып сақ­тадым да жүрдiм.
Сол кiтап әлi бар.
Сандықта «Тас түлек» жатса, кеу­дем­­де бiр арман жатты: шiркiн-ай, Әуе­зовтi өз көзiммен бiр көрер күн бо­лар ма екен?..».
Бұл З.Қабдолов дүниетанымының бас­тауында тұрған түрткі. Әдебиет әле­міне жетелеп әкелген пәрменді күш. Зей­нолла Қабдоловты КазГУ-дiң фи­ло­логия факультетiне алып барып жүр­ген де осы арман едi.
Мұхтар Әуезовпен жолығу, лек­ция­ларын тыңдау оның әдебиет әлемi­не деген сенiмiн орнықтырды. Ол өзi­нiң арман әлемiне қайта орал­ды. Осы кездесулер мен ұстаз­дары­ның әсе­рi болмаса Зейнолла Қаб­долов­­тың әде­биетке қатысы қандай болар деп ой­лаймын.
«Қырқыншы жылдардың басында бiз­ге әдебиеттен Хамит Ерғалиев сабақ бе­редi.
Ол – со жылдардың өзiнде «Ақы­рап», «Шыңдағы сұлу» деген поэмалар жа­зып жариялаған, өлкеге мәшһүр ақын болатын. Оның үстiне, ол – өз өлен­дерiн көп алдында келiстiре оқи­тын, әрi домбыра тартатын, әрi ән са­ла­тын өнер иесi. Әсiресе, Махамбет өлең­дерiн домбыраға қосып, өзi шы­ғар­ған өзгеше сұлу әндермен құй­қыл­жыта жырлағанда бәрiмiз құмартып, ен­телеп, ұйып, мұғалiмiмiз отырған үй­дiң терезесiн сындырып, есiгiн қи­ра­тып кiре жаздайтынбыз…».
Осындай ғажайып әсерден кейiн, әде­биет пен сөз өнерiне ықыласы бар та­лантты жастың оның маңайынан ұзай алмайтыны белгiлi. Талан­т­ты­лар­дың қиын, қасиеттi жолға тәуекелi де осыдан басталады емес пе!
Бүгiнгi танда мектеп, оқу-ағарту iсi­нiң проблемалары мен қиындық­тары ту­ралы көп жазылып жатады. Алайда, одан құлан таза оңалып, түзе­лiп жатқан мек­тептер көп тәрiздi көрiнбейдi. Жоқ деу­ге аузым бармай отыр. З.Қаб­до­лов­тың ұстаздық ту­ралы жазғандарына ой жүгiртсек, талантты шәкiрттiң үлкен аза­мат, адам ретiнде қалыптасуына ұс­таз рөлiнiң зор екеніне көзiң анық же­тедi.
Қараңыз: ұстаз түк айтпастан тура қы­рық бес минут М.Әуезовтiң «Шат­қа­лаңын» оқиды, жетiншi класс селт ет­пей тыңдайды. Қазiргi бала­лар­ға «Абай жолының» ғаламат уа­қиғаларын баян­дайтын небiр әсерлi тұстарын 45 ми­нут оқысаң отырар ма едi? Бiл­мей­мiн. Сонда не өзгердi? Әрине, шәкiрт пен ұстаз өзгердi. Сегiз қырлы бiр сыр­лы, балаларды ғана емес, маңын­дағы­ның бәрiн аузына қаратып ерiтiп кете ала­тын қабiлеттi, талантты ұстаздың на­ғыз қа­жет жерi осы… Оларсыз бiздiң мек­теп туралы барлық әңгiме, әре­кет­терiмiз бос сөзден аспақ емес…
Университеттiң филология фа­куль­тетiн үздiк дипломмен 1950 жы­лы бiтiр­ген Зейнолла Қабдолов бiрден осы оқу ордасында мұғалiмдiк қыз­мет­ке қа­лады. Сол күннен бастап ұстаз­дық қызметтен қол үзген емес. Арасында бiрнеше жыл басшы орын­дардың ұйғаруымен әртүрлi жауапты жұ­мыс­тарда да болды: «Жұлдыз» журналының Бас редакторы (1954-1957), Қазақстан Компартиясы Орта­лық комитетiнiң сектор меңгерушiсi (1957-1959), «Қазақ әде­биетi» газетi­нiң бас редакторы және Қа­зақстан Жазушылар одағы бас­қар­масының секретары (1959-1961)…
Көп уақыт пен күш-жiгердi, үл­кен жауап­кершiлiктi талап ететiн осы жұ­мыстарды Зейнолла Қабдолов қа­зақ уни­верситетiндегi ұстаздық қыз­ме­тiмен қо­са атқарған. Былайша айтқанда, қан­дай жағдайда болса да ұстаздық қыз­меттен қол үзбеген. Сан түрлi қо­ғам­дық қызметтер мен түрлi мәжi­лiс­тер, жиналыстар арасынан қазақ әде­биетi мен әдебиет теориясы­ның алуан түрлi проблемаларына қа­тысты лек­ция­лар дайындауға уа­қыт тапқан. Ау­диторияға дайын­дал­май кiретiн Зей­нолла Қабдоловты өз ба­сым көрген де, естiген де емес­пiн.
Студент дегенiң үркек те, кiрпияз қауым. Нағыз сыншылар осылар. Лек­тордың әңгiмелерiндегi титтей де бол­­са тақырыптан ауытқуды, жасан­ды­лық­­ты қалтқысыз байқайды. Олар­­­дың бiр жоғалтқан сенiмiн қал­пы­на келтiру аса қиын. Егер бұл мүм­­кiн болса?
Ендеше, 1947 жылдан бастап СССР Жазушылар одағының мүшесi атан­ған Зейнолла Қабдолов, 1956 жы­­лы «Өмiр ұшқыны» аталған ро­ма­нын жа­риялағаннан кейін, қалам­гер­лiк қыз­метке алаңсыз кететiн тұстарда шыбын жа­нын шүберекке түйiп, асау аудито­рия­ларға орала берген. Осы әрекетi мен қызметi туралы ұстаз толқи да тебi­рене жазады.
Зейнағаңның қаламын күтіп түр­ған үш ірі тақырып болды. Бірі, «Ме­нің Әуе­зовім» роман-эссесі, екішісі «Ма­хам­бет» туралы роман, үшіншісі «Сәу­ле­ме хат» (эссе). Соңғы шығар­ма­­дан Зей­нағаңның қолымен жазыл­ған мына мәтіні қалған:
Сәулеме хат
(эссе)
Сәулем-ау, Сәулежаным
Сәулетайым…
(халық әні).

«Сәулешім!
Мен бұл хатты жаза алсам, ұзақ жазуым мүмкін.
Неге?
Сырласқым келеді өзіңмен…
Адам дегенің қызық. Өмірді өт­пес­тей көреді. Әрине тірі кісінің өлімі құр­ғырды ойламағаны да бір жағынан дұрыс шығар. Қайтсын, ылғи «өлем, өлем» деп жүрсе, өмір сүре ала ма? Дей тұрғанмен, өзін біржола өлместей кө­ріп кетеді. Сол қиын…».
Бес бетке Зейнағаңның қолымен жа­зылған әдемі мәтіннің жалпы маз­мұнына қарағанда ағамыз өзі, Сәуле апа және заманы туралы ойларын баян­дайды. Бірақ жалғасы жоқ, табыл­­мады. Сірә, соңғы жылдарында жазу­ға уақыты болмай Қазақстан ғана емес, шетелдердегі алуан түрлі кездесу­лер мен мәжілістерге шақы­рылған аға­­мыздың аяқталмай қалған шы­ғар­масының бірі…
Зейнағаңа «Басқа шаруаны қойып, қа­шан жазуға отырасың», – деп, досы Ә.Нұрпейісов те Т.Кәкіш­ұлы да үнемі ай­тып жүретін. Біз де ретіне орай «Са­бақтарыңызды алмас­ты­райық, жазуға отыр­саңызшы» дейтінбіз. Ондайда бізге қарап тұрып: «Шырақтарым-ау, ба­­лалардан ұят емес пе, олар Қаб­до­лов­ты тыңдаймыз деп келді емес пе?», – дейтін.
Сәуле апайдың да бірде ренжіп айт­қаны бар: «Түніменен қызула­ған­дай бо­лып, тынышсызданып, ауы­рып шы­ғады да, таң ата киініп, лекциям бар деп, университетке жөнеледі», – деп.
Зейнағаңның «жоғары мектепте лек­ция «культ» болуы керек» дегенін ерек­ше көніл аударар дауыспен жиі ай­татын естігендер аз емес.
Ағамыздың ең қасиетті санаған орны – университет еді.
«Асылы, жер бетiнде университет секiлдi қастерлi орын сирек.
Университет – адамдар зердесiне ұшқын атып, жалын шашып, мәңгiлiк маз­дап тұрған Прометей оты. Бұл аз. Уни­верситет елдiң есеюi. Универси­-
те­т­­­­сiз ел парасат жағынан бiр түрлi олқы со­ғатын, артта жататын тәрiз­дi.
Қазақ университетiнiң бiлiм мен тәр­бие, ғылым мен мәдениет тара­пын­­да­ғы өлшеусiз қасиеттерiнiң үстiне ай­рық­ша бiр аяулы жайы бар: заманы­мыз­дың ұлы жазушысы Әуе­зов Мұх­тар­дың жарты ғұмыры осында өттi».
…«Ұстаздық – ұлы нәрсе!» – дейтiн ол…
Мұхтар Әуезов пен Зейнолла Қаб­­доловтың ұлылық деп санаған ұстаздық өнерi осы алтын ұяда уни­верситеттен басталады. З.Қабдолов­тың ұстаздық туралы ойларының үнемi осы төңi­рек­тен туындайтыны сондықтан екен ғой.
…Осыдан 20 жыл бұрын ҚазМУ-дiң филология факультетiнiң табал­дырығын ендi аттап отырған бiзге, студенттер бiзге, әдебиеттануға кi­рiспе пәнiнен лекция оқуға Зейнолла Қаб­до­лов кiрдi.
Жүректерiмiз аттай тулап күтiп отырмыз. Бұл сәттi бiз аңсағалы қашан. Студент атанғанша Қабдолов деген фамилияны бiлетiнiмiз бар, бiл­мей­тiнiмiз бар болғанмен, оқу алдындағы бiр айлық ауыл шаруашы­лығы жұ­мыс­тары кезiнде жоғарғы курс студент­терi­нен бiраз әңгiме естiгенбiз. Ендi өзi­мiз­дiң құлағымыз­бен тыңдауға асық­­пыз.
Зейнолла Қабдолов сол кездiң өзiн­де бiзге үлкен, ұлы адам тәрiздi кө­рiнген. Қазiр ойлап қарасам, сол кез­де ол 40 жаста екен ғой. Ол бiздiң тып-тыныш отырған аудиториямызға асық­пай ендi де, бiрден мiнбеге бар­ды. (Әншейiнде, шулайтын тәрiздi болсақ та тап осы кезде күбiрлей сөйлесiп, ай­қай шудан тиылдық та қалдық). Оның қос қапталына ауыр­лау тәрiздi байқалған қолдарын ақырын қойды. Ойланған тәрiздi үнсiз сәл тұрды… Аудиторияны ғаламат бiр тыныштық басты.
– Шырақтарым, әдебиет дегенi­мiз ардың iсi, – деп бастаған ол лек­ция­сын. Содан бергi 35 жылдай уақыт iшiнде Зей­нолла Қабдоловтың талай тақы­рып­та, талай ортада сөй­леген қаншама сөз­дерi, әңгiмелерi жадымда. З.Қабдо­лов сөйлегенде қара­пайым сөздердiң өзiне жан бiтiп қимылдай бастайты­ны.
Маған Зейнолла Қабдолов лек­цияларының көбін осылай бастайтын тәрiздi көрiнедi де тұрады.
Әдебиет – ардың iсi. Бұл Зейнолла Қабдоловтың жазушылық кредосы, қа­ғидасы да екен.
Таяуда диплом алған бiр шәкiр­тiмiзбен әңгiмелесiп отырмыз. Бiрдi айтып бiрге кетiп отырсақ та, әңгiме аясы университет әсерлерiнен онша ұза­майды. Олай тарта беретiн – ш­ә­кiртiмiз. Көбiне, есте қалған қызықты уақиғалар мен ұстаздарының жақсы лекцияларына орала бередi. Көзi жәу­дiрей, күлiмдей сөйлейдi. Көбiне Зей­нолла Қабдоловтың лекция­ларынан алған әсерлерiн айтады, мен де ойла­нып отырмын…
Зейнолла Қабдолов сөйлеп тұр. Ке­зектi қайталау – эпифора туралы ай­тып айтып келедi де, кенет тоқ­тайды. Ойланып тұрғандай… Сәлден кейiн өлең оқиды.
Күншiлдер өледi
Көңiлiн от қарып,
Батырлар өледi
Борышын атқарып,
Бұзықтар өледi
Пышаққа құлшынып,
Сұлулар өледi
Құшақта тұншығып…
– Жоқ, – дейдi ол дауысын құ­был­­тып, – 60-қа келiп тұрған жасы­мызда се­ндерге осылай дей тұрғаны­мыздың өзi ұят шығар, одан да басқа мысалдарға көшкенiмiз жөн болар.
Тып-тыныш отырған аудитория ду күледi. Шәкiрттердiң жан-дүниесiн билей жөнелген ерекше бiр жұмбақ, көңiлдi сезiмнен, қуаныштан сау ете қал­ған рахат күлкi балғын жүздердi бал-бұл жайнатып өзге бiр нұрға бө­лейдi. Ол нұр аудиторияны шуаққа тол­тырады. Ұстаз да көзiнен мейiрiм, нұр төге бiр күлiмдейдi де шәкiрттерiн әде­биет әлемiне әрi бастайды…

Зинол-Ғабден Қабиұлы Бисенғали,
әл-Фараби атындағы
Қазақ Ұлттық университетінің профессоры,
филология ғылымының докторы.