Әбдіжәміл НҰРПЕЙІСОВ,
КСРО және Қазақстан Мемлекеттік сыйлықтарының лауреаты

---

Суреткердің болмысы, дүниені көр­­кем түрде тануда, көркем түрде танытуда суректердің жан-дүниесінде бо­лып өтетін күрделі құбылыс әде­биет­тану ғылымының осы күнге дейін на­зарынан қағыс қалып келе жатыр. Оны шын мәнінде, әдебиет теориясы емес, әде­биет теориясымен тығыз бай­ла­ныс­тағы жеке пән-творчество психологиясы зерт­теуге тиіс.
Зейнолла Қабдолов бұрын көп рет­те суреткер деген сөздің алдына қойы­ла­­тын әншейін жылтырақ эпитеттер са­­натында саналатын ұғымдардың твор­чество психологиясы пәнінің негіз­гі объектілері екенін, ол ұғымдарсыз көр­­кем творчествоның ең өзекті, ең та­­биғи, ең нәзік сипаттарын ашудың еш мүм­кін еместігін егжей-тегжейлі дәлел­дей­ді.
Соның нәтижесінде ол суреткер бо­л­­мысы, талант табиғаты, әдебиеттің қо­­ғамдық мәні сияқты өрелі пробле­ма­лар­дың өзегіне тереңдеп бара алған.
Әдебиеттің дүниені көркем түрде та­нытар құралы – сөз болса, дүниені көр­кем түрде танытуды жүзеге асыратын жо­лы образдылық.
Адам образы – әдебиеттегі образ­ды­лықтың ең керемет сатысы, шырқау шыңы. Суреткер реалистік адам обра­зын айналасындағы қоғам өмірін жан-жақты жіті зерттеу арқылы, өзі көрген өмірлік шындықты суреткер қиялынан өткізіп елеп-екшеу арқылы жасақтайды. З.Қабдолов адам образын жасауды өмір шындығын зерттеумен қоса жазушының ойдан шығару қабілетінің атқаратын қызметін де, «шығармада суреттелер шын­дықтан шалғай жатқан оқыс нәрсе емес, сол шындықты сұрыптау, саралау тә­сілі; шындыққа суарылған адам тұл­ғасын әрі жинақтау, әрі даралау тәсілі. Образға апарар жол» деп өте орыны бағалайды.
Әдеби шығармада адам бейнесін жа­саудың әр алуан амалдарының ең не­­гіз­гісі, ең өзектісі – көркем бейне жа­­­сауға қажет өмірлік материалды жи­нақ­­тау мен әдеби тұлғаны даралау. Бұл жө­­нінде З.Қабдолов ұтымды тұжыр­ған­дай әдебиеттегі жинақтау– типке әкел­се, даралау – мінезге әкеледі. Автор тип­­­тендіруді «суреткер іс жүзінде өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеу­мет­­тік орта мен дәуірге сай талғап-тан­уы, таңдап іріктеуі және жинақтауы, сол ар­қылы өзі жасап отырған көркем бей­нені сомдауы, тұлғаландыруы» десе, мі­незді «адамның ішкі болмысы, белгілі қо­ғамдық психологиялық ерекшелік­те­рі­нің жиынтығы» деп бағалап, шы­найы көркем бейне өмір шындығын жинақтау мен адам мінезін даралау арасындағы гар­мониялық үйлесімнен туады деп дұрыс пайымдайды.
Осыған орай образдың жасалу тә­сіл­дері мен образдың түрлері туралы байып­ты әңгіме қозғайды. З.Қабдолов әдеби сында әдетке айналған әдеби об­раз­ды жағымды, жағымсыз деп екіге бөлу­дің ғылыми жағынан да, логикалық жағынан да онша терең ұғымы емес еке­нін айтып, образ түрлерін саралаудың бас­қаша қағидасын ұсынады. Ол образ­д­ы көркемдік әдіс тұрғысынан – роман­ти­калық, реалистік деп екіге, әдеби тегі тұр­ғысынан эпикалық, лирикалық, дра­малық деп үшке; жасалу тәсілдері тұр­ғысынан – юморлық, сатиралық, фан­тастикалық, трагедиялық, геройлық т.б. бірнеше түрлерге бөледі де, олардың әрқайсысына тән ерекшеліктерді сара-сара сөз етеді.
Көркем әдебиеттегі мазмұн мен пі­шін нақты әдеби шығармада қалай көрі­ніс табады? З.Қабдолов айтуынша: «Шығарманың мазмұны – оның ақиқат шындыққа негізделген тақырыбы мен идея­сы да, пішіні – әдеби қаһар­ман­дар­дың өзара қарым-қатынасына, тағ­дыр тартысына негізделген сюжеті, компо­зициясы және жазушының өмірді өнер­ге айналдырған ең негізгі құралы – су­рет­ті сөзі, көркем шығарманың тілі».
Автор осыдан шығарып, тақырыпты – жазушы суреттеп отырған өмір құбы­лы­сы жайлы айтпақ ойы, соған берген ба­ғасы деп таниды.
Ол мазмұн мен пішін арасындағы гар­мониялық үйлесімнің көркем шы­ғар­мада қалай жүзеге асатынын, көркем шығарманың қалай сомдалып, қалай кемелденетінін сюжет пен композиция, көркем әдебиеттің тілі, өлең сөз жайлы та­рауларда егжей-тегжейлі сөз етеді. Бұл тараулардың аса бір құнды жағы – ав­тордың белгілі сөз шеберлерінің ла­бо­раторияларына батыл еніп, әдебиеттің теориялық қағидаларын көркем твор­чествоның нақты практикасымен қа­быс­тыра зерттей білгенінде, оқушысына шығарманың ұңғыл-шұңғылын жіті барлап талдаумен қоса, көркемдік дү­ние­сінің ғажайып сырларын нақтылап тани білуіне, көркем шығармаларды таң­дай-талғай білуге үйреткенінде, қыс­қасы, оқушы зердесіне әдебиет жай­лы терең білік пен қоса әсем эсте­тикалық талғам қалыптастыруды ай­рық­ша мақсұт еткенінде.
З.Қабдолов әдебиеттегі қай құбы­лыс­ты сөз етсін мейлі, әдебиетті қатып қал­ған қасаң қағидалар тұрғысынан не­месе кез бен тезді қолға алып өлшей­тін өлі құбылыс деп емес, ылғи жаңарып, ылғи дамып, ылғи жаңа сапаға, жаңа си­патқа көшіп отыратын тірі процесс деп қарастырады. Әдебиет құбылыс­та­рын тарих тұрғысынан елеп-екшеу – олар­ға даму тұрғысынан баға беру деген сөз.
Әдеби дамудың, көркем твор­чест­восы­ның даму жолын жақсылап түсіну үшін әдебиеттің тектері мен түрлерін мұ­қият білмей болмайды. Зерттеуші әде­биет теориясында әлі күнге даусыз анық­тамаға ие бола алмай келе жатқан жанр проблемасын да осы тұрғыдан қа­рас­тырады. Жанр қазіргі әдеби прак­тикада әрі әдебиеттің тегін (эпос, ли­рика, драма), әрі әдеби шығарманың түр­лерін (әңгіме, роман, баллада, поэма т.б.) белгілейтін термин ретінде екі-ұдай мағынада қолданылып жүр. З.Қабдолов жанр деп қарайтын қағиданы ұстанады. Мәселен, эпос – жанр; эпостың үш түрі бар – шағын көлемді, орта және кең кө­лем­ді, шағынына – очерк, новелла, т.б. орта көлемдіге – повесть, поэма, кең көлемдіге – роман, эпопея жатады деп жіктейді. Сол арқылы өзі жанр деп таныған эпос, лирика, драма, олардан өрбитін жанрлық түрлерді жеке-жеке талдап, әрқайсысының даму, өзгеру жолдарын, қайсысының қандай тенден­цияда дамып жатқанын әңгімелейді. Жанр мәселесін бұлай топтап, бұлай тұ­жырымдау бәлкім әлі даусыз дәлеліне ие бола алмай жатуы мүмкін, бірақ бұ­лай жіктеудің әдбиеттің тегі мен түрін са­ра­лауға біршама айқындық енгізетіні рас.
Көркем әдебиеттің тектік, түрлік құ­былуларын зерттеу – әдеби дамуды зерт­теудің бір ғана бөлігі, ол – әдеби дамуды тұтас қамти алмайды, әсіресе әдеби дамудың қоғамдық дамумен байланысын қамти алмайды. Оларды жан-жақты білу үшін ең алдымен әдеби бет пен бағыт, солар арқылы көрінетін дамуды қарастырған абзал.
Көркем әдебиеттің тарихы бар, тео­риясы бар, көп ғасырлар бойы, көп су­реткерлер арқылы жинақталған бай тә­жірибесі бар, демек, объективті заң­дылықтары бар. Соларды жеріне жете игере алмаған суреткер әдеби процестің даму барысы талап етіп тұрған бүгінгі күннің шығармасын тудыра алмақ емес. Оны білу суреткерлерге ортақ міндет. Бірақ ортақ заңдылықтарды бәр-бәр су­реткер білгенмен, бәр-бәрінің қолы­нан шыққан әдеби туынды бір сипат, бір қалыпта, бір-бірінен аударып ал­ғысыз қалыпта шықпайды. Өйткені, шығарма тудыруға автордың әдеби заңдылықтарды білуімен қоса өзінің жеке адамдық болмысы, психикасы, басқалар бастан кешпеген өмір тарихы, сол арқылы қалыптасқан өзіндік жеке-дара мінез-құлқы да қатысады. Сурет­кердің осы арқылы көрінген өнердегі ерекшелігін стиль деп атайды. Суреткер жанындағы рухани өзгеріске байланыс­ты стильдің де өзгеруі әбден мүмкін. З.Қабдолов стиль – бір жазушыға тән твор­честволық ерекшелік, бір жазушы­ның дара қасиеті, әдеби беті, ал осындай ерекшеліктердің, қасиеттердің бір топ суреткер творчествосында көрінуі – ағым деп тұжырымдайды. Стильдің жал­қыға тән, ағымның жалпыға тән ұғым екені, стильдің – әр жазушының дара қасиеті болса, ағым – әр алуан жазу­шының ортақ сипаты, стиль – әр жазушының әдеби беті болса, ағым – жазушының әдеби бағыты екені рас. Алайда, ағымның пайда болуына бір мінездес, бір тектес жазушылардың жай бас біріктіруі ғана емес, негізінен қоғамдағы таптық жағдай ықпал етеді. Сондықтан да, автордың «әрбір әдеби ағым – әр дәуірдегі идеологиялық күрестің әдебиеттегі көрінісі» – деген тұжырымы өте орынды.
Көп уақытқа дейін біресе стильмен, біресе ағыммен шатастырылып келген әдеби әдіс күні бүгін де бірыңғай тү­сі­нікке ие болғанмен, бірыңғай тұжы­рым­ға ие бола алмай келеді. З.Қабдолов ең алдымен әдістің стиль мен ағымнан бас­ты айырмашылықтарын сөз етеді – стиль мен ағым тарихи категориялар болса, әдіс олай емес; стиль мен ағым – қайталанбайтын құбылыстар болса, әдіс – қайталанып отыратын құбылыс, стиль мен ағым құбылмалы нәрселер болса, әдіс тұрақты нәрсе… Ол көр­кем­дік әдістің тегін суреткерлердің твор­честволық ерекшеліктерінен емес, қо­ғам­­дық дүниетанымның даму са­­­­­ты­сынан, дүниеге, қоғамдық болмысқа де­ген әр суреткер, әр адам емес, сол су­реткерді тудырып отырған қоғам мүшелерінің ортақ көзқарасынан іздейді. Көркемдік әдіс жайлы
В.Щербина, Л.Тимофеев, Г.Абрамович, Л.Шенилова анықтамаларының орын­дысы мен олқылықтарын тарызылай келіп, З.Қабдолов: «Көркемдік әдіс – ал­дымен шындықты, шын мәніндегі сурет­кердің өз көзімен образды түрде тану жолы, содан соң өзі таныған шын­дықты бар өнерін төге, бар шеберлігін са­ла көркем жинақтап, өзгеге таныту жо­лы» деген анықтама ұсынады. Бұл анықтаманың бір бағалы қасиеті көр­кем­дік әдісті көркем творчествоның таза технологиялық сипаттарынан, әр су­реткеркердің өзіндік өзгешеліктер деңгейінен көтеріп қоғамдық дүние­таныммен, шындықты образды түрде тану жолымен байланыстыра біл­генінде.
З.Қабдолов әдеби терминдердің бұ­рынғы аудармаларын сұрыптап, ішін­дегі маңызды, мәнділерін таңдап алумен қоса, бірқатарын жаңадан аударған, әр­қайсысына сара-сара мағыналы қазақ­ша балама тауып берген. Мәселен, ай­қындау (эпитет), құбылту (троп), ауыс­тыру (метафора), астарлау (сим­вол), мегзеу (синекдоха), кекесін (иро­ния), ұлғайту (гипербола), кішірейту (ли­тота), әсірелеу (гротеск), айшықтау (фигура), дамыту (градация), егіздеу (па­раллелизм) т.б. терминдердің аудар­масы түпнұсқадағы түсінік пен ұғымды сарқып жеткізетін баламалар. Автор, әсіресе, қазақтың әдеби терминоло­гия­сына пішін (форма) деген баламына сәт­ті енгізген. Бұған дейін қолданылып келг­ен «түр» деген балама бірде орысша «вид»-тің мағынасында, бірде «фор­ма­ның» мағынасында жұмсалатын. Енді З.Қабдолов «пішін» (форма, «тек» (род), «түр» («вид») деген сара-сара атау­лар тауып берді.