Қоғам қайраткері, публицист, журналист Сауытбек Абдрахманов саясат, өнер салаларымен қатар, әдебиет тақырыбындағы еңбектерімен де кеңінен танымал. Алғашқы рецензиясы университетке түспей тұрғанында, сонау 1970 жылы «Жұлдыз» журналында жарияланғаннан бepгi жарты ғасырға жуық уақыт аралығында көптеген терең ойлы мақалалар жазған. Ғабит Мүсірепов, Сергей Михалков, Шыңғыс Айтматов, Әбіш Кекілбаев, Олжас Сүлейменов сынды сөз зергерлерімен тағылымды сұхбаттар жасаған. Пушкин шығармашылығы жайындағы зерттеулері үшін Ресей Сөз өнepi академиясының «Ревнителю просвещения» медалімен марапатталған. Жекелеген еңбектері ағылшын, араб, түрік, өзбек, тәжік тілдерінде басылған белгілі қаламгердің әдебиеттанушылық еңбектері жоғары бағаланып, ол Ұлттық Ғылым академиясы Төралқасының 2017 жылғы 11 қазандағы шешімімен «Қазақстан Республикасы Ұлттық Ғылым академиясының Құрметті мүшесі» болып сайланды. Біз қаламдас әріптесімізді ғылым жолындағы жаңа жетістігімен құттықтай отырып, ұлы жазушымыз Мұхтар Әуезовтің туғанына 120 жыл толуына орайластырылған мақаласын оқырман назарына ұсынамыз.

Сауытбек Абдрахманов

Өткен ғасырдың басты оқиғасы – адамзат өркениетінің бір сипатқа ауысуының аяқталуы. ХХ ғасырда отырықшылдық пен көшпеліліктің талай-талай ғасырларға созылған бәсекесі біржола түйінін тапты. Оты­рықшылдық түпкілікті жеңді, көш­пелілік тарихтың еншісіне ай­налды. Көшпелі жұрттың күні өт­ті, дәурені бітті. Ол дәурен айта қал­ғандай дәурен еді. Заманында ат­қа алдымен қону, үзеңгіге алдымен аяқ тіреу, бүгінгі ұғыммен айт­сақ, атом қаруын алғаш иелену сияқ­ты ғаламат артықшылық бо­ла­­тын. Біздің бабаларымыз әлем­дік дамуға орасан зор қозғау салған. Мына әлемнің ұстын тірегі деп Адам­ды таныған түркілер кісілік қа­сиетті бәрінен де биік қоя біліп, адамшылықтың асқақ аңсарларын қалыптастырды. «Жаным – арым­ның садағасы» деген ұлы ұғым ту­дыр­ды. Бірақ, бәрін дерлік эконо­ми­калық қуат шешетін заман кел­генде көшпелі дүние отырықшы әлем­мен тіресте шыдас бере алған жоқ. Басқасын былай қойғанда, со­ғыс техникасы дегенiңiз де айналып келгенде экономиканың iсi ғой. «Батыр – бiр оқтық» болды да қал­ды. Түтеп тұрған зеңбiрекке жалаң қылышпен қарсы шапқан даланың ержүрек ұлдары әп-сәтте жүз-жүздеп оққа ұшып жатты. Ақыры бостан күн кетіп, бодан күн жетті.

Кешегі бұла халықтың басынан бағы бұл-бұл ұшты. Ғасырлар бойғы арман-үміт алдап кеткендей, бағзы бабалар өмірдің жолын дұрыс таңдамағандай түсініксіз бір сезім билеп алды сахара санасын. Бала Мұхтар басында билігі жоқ халықтың қандайлық сорлы күйге түсетінін, жұрт қатарлы дәулетті, сәулетті өмір сүре алмайтынын, о баста бойына бітпеген сатқындық, намыссыздық, күншілдік, жағым­паздық, жасықтық дерті жұртты жаппай жайлап бара жатқанын Абай атасының жырларынан оқып-білген еді, есейе келе соның бә­рін де өз көзімен көрді. Бара-ба­ра адамның жаны ғана емес, да­­­ланың сұрқы да өзгере бастады. Қа­зан төңкерісінен кейін қазақтың қара қазаны да төңкеріліп түс­кен­дей болды. Сол тұста жас Әуезов Әли­хан, Ахмет, Міржақыптай аға­ларының жанына барып, «Алаш­тың» қатарына қосылды. Сон­ды­қ­тан да Әуезов өзінің көз ал­­дында болып жатқан жайлардың жал­пы өркениет тағдыры тұр­ғы­сынан ал­ған­дағы мән-мағынасы ту­ралы бас­қалардан ерте, басқалардан те­рең толғанған ойшыл болып қа­лып­­тасты. Иә, Әуезов феноменi ата-бабаларымыздың тамаша қа­сиеттерiн, ең алдымен азаттық аң­саған асқақ рухын өзiнiң ойы мен бойына, қаны мен жанына сiңiр­генiнен басталған. Әуезов – жиыр­масыншы ғасырдың бас жа­ғында-ақ тәуелсiз қазақ мемлекетiн құру мақсатын алға қоя бiлген, біз биыл жүз жылдығын атап жатқан «Алаш» тұлғаларының бiрi болатын. «Алаштың» ардақтары жас Мұх­тарға ерекше сенiм артқан. Өз­дерiнiң ақыры атылатынына кө­зi жеткенде Ахаңның – Ахмет Бай­тұрсыновтың: «Мұхтарды сақ­таң­дар!», – деп аманат айтатыны сон­дықтан. Қазан төңкерiсiнен кейiн­гi оншақты жылда о баста да­на туған Әуезов жаңа өкiметтiң сыр-сипатына әбден қанығып бол­ды. Ташкентте, Ленинградта оқып, бiлiмдi де жинаудай-ақ жинады. Хал­қы үшiн күресудiң заманына сай амалын ақыры тапты да. Жазу­шының «Абай жолына» кiрi­су­ге отызыншы жылдарда Алматы абақтысында жатқанда бекiнгенi тiптi де тегiн емес. (Бұл жайында бiз­дiң 1997 жылы жасаған «Париж. ЮНЕСКО. Әуезов» атты деректі фильмiмiзде Мұрат Әуезов жерiне жет­кiзе айтқан). Көз алдыңызға елес­тетіп қараңызшы. Өзi абақ­тыда. Темiр тордың сыртынан же­тiп жатқан хабар жаныңды түр­шiк­тiредi. Жаппай коллективтендiру. Ғасырлар бойғы сараланған санаң, даналыққа толы дәстүрлерiң ай-ап­та арасында табанға тапталып, был­ғанып барады. Мыңдаған жыл қа­лыптасқан өмiр салты мiне-мiне жер бетiнен көшкелi тұр… Бiржола. Мәңгiге… Сөйтiп жүргенде аштық­тың хабары дүңкiлдей бастады. Халық қынадай қырылып жатыр. Ендi салт-санаң, дәстүрiң тұрмақ, жал­пы халқыңның болу-болмауы та­разыға түсетiн түрi бар.
Әуезовтанудан аздап хабары бар оқырман қаламгердің әуел бас­та Абылай туралы жазуды ойлас­тырып келгенін біледі. Иә, дәл сол жыл­дарда, дәл сол айларда абақты те­резесінің арғы жағында жаһан­дық мәні бар ғаламат катаклизм, ұлы сүргін жүріп жатқан еді. Ой­дан-қырдан жиылған киіз үйлерден «кө­шелер» тізіліп, алты қырдың ас­­тын­­дағы төрт түлік мал ортақ қа­­занға салына бастаған еді. Мың­да­ған жылдар бойы қалыптасқан, жүз­­деген буынның ойлау жүйесі жұм­­салған өмір салты Жер бетінен көш­келі тұрғанын, енді қайтып кел­мейтінін, ешқашан келмейтінін Әуезов елден ерте білді.
Қаламгер романды жазу бары­сын­­­дағы өз еңбегін әлдеқашан кө­­­шіп кеткен керуеннің жұртына ке­­ліп, күл ортасында жылтырап қа­­на жанған әлсіз шоқты үрлеп, от тұ­­татпақ болған жолаушының әре­кетіне ұқсатқанын барша жұрт жақ­сы біледі. Бұл теңеудің көркем­дік тұрғыдан аса дәлдігіне қоса бас­­қаша астары да бар. Терең астары бар. Оның мәні жазушының тағ­дырдың темір талқысына түсіп, жер бетінен біржола жоғалуға ай­нал­ған тұтас өркениетті, енді қай­тып келмейтін, енді ешқашан бол­­­­­майтын әлемді көркемдік тә­сіл­­­мен болса да сақтап қалуға ұм­тылуын­да жатқан еді. Ол әлемді ен­дігі жерде тек санада ғана сақтап қалуға болатынын данышпан Әуе­зов әбден түсінген. Сонан да көз ал­дында жылыстап, қолынан ақ­қан судай сусып бара жатқан дәуір­ді қағаз бетінде бейнелеп қалуға, уа­қытты сөзге көшіріп тоқтатуға, та­рихтың тінін сөз кестесіне өріп жі­беруге ұмтылған.
Әуезовті Әуезов еткен себептер көп. Мұндай ұлы тұлғалар, ғаламат құ­­былыстар табиғаттың, тарихтың, тағ­­дырдың таң-тамаша қалар­лық­тай тоғысуымен ғана дүниеге ке­ле­ді. Оларды бір мақалада аша қою да оңай емес. Ең негізгі себеп қазақ да­­­ласында мыңдаған жылдар бойын­да қалыптасқан алып ауқымды, алуан бояулы дәстүрлі әлемнің құр­дым­ға кеткендей драмалық тағ­-ды­ры, сол алапат трагедияның ке­­ре­мет кернеуі деуге де болар еді. Бұл – берi салғанда. Әрiден тартсақ, Әуе­­зовтi Әуезов еткен негiзгi себеп – Жер бетiнен, дүние дидарынан көш­пелi өркениеттiң көшуi, бiр­жола өшуi.
Қаламгер өзiнiң қолға ұстат­қан­­дай нақтылығымен, өмiршең­дi­гiмен таң-тамаша қалдырарлық бей­нелерi арқылы сырлы сезiмге то­лы тұтас әлемдi, дүние жүзiнiң оқыр­мандары бұрын-соңды көрiп-бiлмеген,танып-түйсiнбеген тың әлемдi суреттеп, айырықша күрделi көркемдiк мiндеттiң үдесiнен шыға алды. Дала төсiндегi тiршiлiктi эк­зотика ретiнде ғана қарайтын, ал адамдарын шетiнен мал соңында жан бағып жүрген қарабайыр бi­реу­­лер немесе жаугершiлiктiң алыс-жұлысынан қолы бiр бо­са­май­­­­тын жалаңқабат жаужүректер етiп суреттейтiн, түз тынысын не­гi­­зiнен бiрыңғай идиллиядан немесе тұп-тұтас қаратүнектен тұра­тын ап-айқын дүниедей си­­­паттайтын қызғылықты хикаяттардың орнына құрылымы жағынан өте-мөте күрделi, көркемдiк тәсiлдерi әбден кемелiне келген прозалық эпопея туды. Қазақ әлемi, дұрысырақ айт­сақ, кеңiрек алсақ – дала әлемi адам­заттың мәдени арсеналына тұң­ғыш рет терезесi тең күйде қо­сыл­ды.
Әуезов қаламының құдiретiмен жер бетiндегi әдеби шығармашы­лық­тың ең көркем, ең келiстi үл­гiлерiнiң бiрi дүниеге келдi. Сөз си­қыршысы жасаған осы нақтылы әлемде ғасырлар бойы зорлық-зом­былық көрген, миллиондаған қан­дастарынан көз алдында айырыл­ған, ұлттық жады жанышталып, би­леушi режим тарапынан мәң­гүрт­тiкке итермеленген халық ен­дiгi жерде өзiн өзi тоталитарлық қо­ғамның, отаршыл ортаның сан түр­лi сынағына салынатын тобыр ре­тiнде емес, еңсесi тiктелген ел ретiнде тани алды. Әуезовтiң әлем ал­дындағы басты еңбегi өмiрден өшiп бара жатқан тұтас бiр әлемнiң суретiн сөзге салып, мәңгiлiкке қал­дырғаны, адамзаттың рухани игi­лiгiне айналдырғаны десек, қа­зақ алдындағы басты еңбегi ха­лық­тың қадір-қасиетiн алдымен өзiнiң ұлтына, сонан кейiн бүкiл дүниенiң жұртына айдай айғақтап бергенi дей­мiз. Халықтарды дәп малға ен сал­ғандай етiп «алдыңғы қатарлы», «бұратана» деп бөлетiндердiң сандалма сөзi әлi өтiп тұрған заманда қа­зақ өзiн адамзат қауымының ке­мелiне келген, толыққанды өкiлi ре­тiнде сезiне алды. Әуезовтiң си­қырлы сөзiмен сипатталған ұлт өмi­рiнiң осыншалық кенеулi кел­бетi, оның сезiмге, көркемдiкке, ақыл-парасатқа толы керемет кер­неуi халықтың өзiне өзi қайтадан құр­метпен қарай бастауының бiр се­беп­керi болды. Бiр перзентiнiң қо­лы­мен «Абай жолындай» ға­жайып дүние туғызған халық еш­қа­шанда қадір-қасиетiнен айырыл­мақ емес.
Әуезовтiң қазақты әлемге та­ныт­­қанынан да бұрын қазақты қа­зақтың өзiне танытқанын алдымен айту дұрысырақ сияқты. Өйт­кенi, эпопеяның алғашқы кiтап­тары жарық көрген қыр­қын­шы-елуiншi жылдар ұлттың ұлы мұраттары та­бан­ға тапталып, елдiң еңсесi езiле бас­таған бiр кер кезең болатын. Ата-бабаңның көшпелi ғұмыр кеш­кенi сүйекке түскен таңбадай са­налатын, «Октябрь революциясына дейiн халықтың 2 процентi сауатты болды» деген сөзге ға­лым­дардың өзi сенетiн шақ едi ол. Бас­қасын былай қойғанда ауыл мол­дасынан хат танып шықпай­тын­дар, сүйген адамына өлеңмен хат жаза алмайтындар некен-саяқ, iлуде бiр екендiгi талайдың ойына да кел­мей­тiн. Осындай тұста жазыл­ған «Абай жолы» ұлттық сана-сезiмдi орнықтыруға орасан қызмет еткенi өзi­нен өзi түсiнiктi. Бұл эпопея әр­бiр қазақтың бойында ұлттық мақ­таныш сезiмiн оятады, туған жерге, ана тiлiмiзге деген перзентiк махаббатымызды маздатады, халық­тың ертеңгi күнiне сенiмiмiздi арт­тырады, болашаққа үмiтiмiздi үкi­лендiре түседi. Иә, жазушы өмiр бойы өзiнiң шығармашылығы ар­қылы туған халқының рухын кө­теру­мен, еңсесiн тiктеумен өттi. Оның тамаша туындыларының ар­­­қасында қазақ рухы тарихтың не­бiр қия белдерiнде жасымай, қай­та жанылып шықты. Дәстүрлi дү­ниенiң басынан бағы ауып, күнi ба­та бастағанын елден бұрын бай­қаған Әуезов ғұмыр бойы сол сәт­тiң сұрапыл суретiн салумен болды. Ол жүздеген жылдар iшiнде қа­зақ даласында бейбiт күйде сақ­та­лып келген рулық жүйенiң өзi­нен-өзi осындайлық сергелдеңге се­бепкер болмағанын айқын тү­сiн­дi. Оның негiзгi себепкерi әлемнiң әлiм­жеттiкке негiзделе бастаған саяси сипаты мен даланың геог­ра­фия­лық тұрғыдан орналасуының тра­гедиялық тоғысуы салдарынан қазақ елiне өркениеттiң жат үлгiсi сырт­тан, өзгелерден де ертерек таңы­ла бастағанында едi. Бұл үлгi Әуе­зовтiң пәнидегi тiрлiгiнiң тұ­сын­да-ақ тоталитаризмнiң қанды қырғынына ұласты. Тарих аспан аясындағы даланың еркiн перзент­терiне қандайлық қауiптi тор құр­ғанын қаламгердің сонша­лық­ты сергек сезiнгендiгi оның алғашқы әңгi­мелерiндегi дүрбелең сарын­нан-ақ айқын аңғарылады.
Өзiнiң өлмес-өшпес эпопеясын жа­зып шығу арқылы Әуезов адам­зат­тың көркемдiк картасында бұ­рын-соңды беймәлiм құрлықты ашып бердi. Ол құрлықтың аты – түр­кi әлемi. Шыңғыс Айтматовтың «Абай жолы» жайында былай дегенi бар: «Бұл кiтапты мен қазақ халқы­ның бүкiл адамзаттың көркемдiк қа­зынасына қосқан тiкелей үлесi деп санаймын. Ол-ол ма, бұл роман бү­кiл түркi тiлдес халықтардың, оның iшiнде өткендегi көшпелi ха­­­лық­­­тардың да адамзат мәде­ние­тiне қосқан зор үлесi деп бiлемiн. «Абай жолы» эпопеясы – бiздiң көр­кемдiк және әлеуметтiк энци­кло­педиямыз. Бұл – бiздiң ортақ мандатымыз, бiздiң ұлы Евразия кеңiстiгiнде өткен бүкiл өмiрiмiз үшiн, тауқыметтi тарихымызда бастан кешкен қияметтерiмiз үшiн, өзiмiздiң қасиет тұтар, қастерлер қа­зынамызды қалыптастырып, өзi­мiздiң әсемдiк әлемiмiздi, парасат байлығымызды, өзiндiк көш­пелi мәдениетiмiздi, өзiмiздiң ұлы поэтикалық сөзiмiздi дүниеге әке­ле жүрiп қол жеткiзгенiмiздiң бар­лығы үшiн берiлген ортақ есебiмiз». Иә, Әуезов рухының мұншалықты биiкке самғап шығуының тағы бiр себебi тап осында – оның жиырмасыншы ғасырда тарихқа есесi кеткен бүкiл түркi жұртының атынан қа­лам толғауында едi.
Сәуір айында жарияланып, сәуір­де дала төсінде есетін алтын­кү­рек желдей жанымызды тазартып өткен «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты еңбегінде Ел­басымыз Нұрсұлтан Назарбаев біздің рухани мәдениетіміздің үй­ре­нерлік үздік үлгілерін атағанда «Әуе­зовтің ғұламалығын» ауызға алған болатын. Иә, ғұлама академик Әуезов – Жаңғыру дәуіріндегі ұлы суреткерлердің сипатындағы, титан тұрпаттас тұлға. Драматург Әуезов қазақ сахнасына класси­ка­лық дүниелер сыйлады, осы жанрды әдебиетте орнықтырып кетті. Ғалым Әуезов қазақ әдебиеттануын қа­лыптастырып, әлемдік ғылым­ның сара жолына салып берді. Сын­шы Әуезов талай талантты туын­дыны тамыршыдай тап басып, даусыз дарындарды даралай алып шықты. Аудармашы Әуезов тәр­жіманың маржан үлгілерін мұра етіп қалдырды. Ұстаз Әуезов әдебиеттің сан жанрында еңбек ет­кен, қазір де ұлт мақтанышына ай­налып отырған небір тамаша тұл­ғаларымызды тәрбиеледі. Сүйе­гіне сөз сіңген Семейдің қара тілі­нің қазанында қайнап шыққан ше­шен Әуезов ағыл-тегіл арын­да­ған ой ағысының ауыздан шық­қан­да да көркін кетірмеуге болатынын көрсетіп берді. Сері Әуезов өмір­ді, өзіне соншалықты көп қия­нат келтірген өмірді жан-тәнімен сүю­дің, сезімнің қадірін білудің үл­гі­сін көрсетті, қоғамнан, заманнан көрген қиянатының орнын махаббатпен, жан ләззатымен, тән ләз­­затымен толтыра білді. Жазу­шы­ның «Мен махаббат мәселесінде чем­­пионмын, гроссмейстермін» дей­­тіні басқалардың арзан мақ­та­нындай емес, өмірде бәрін көрген, бәрін білген, бәрін сезген адамның, айналып келгенде мына жарық жал­ғандағы жалғыз панаң жар құша­ғы, сезім сұлулығы екенін бас­қа­лардан байыптырақ бағам­да­ған адамның адал сырындай ес­ті­леді.
Адам жанының зергер зер­т­теу­шісі, ғажайып психолог болғандық­тан да Әуезов романында шын да­нышпан ғана айта алатын ойлар, шын мәнiнде ұлы суреткер ғана жа­за алатын тұстар баршылық. Бір ғана мысал келтірейік.
Үшiншi томның «Оқапта» деп ата­латын тарауында Абайдың дос-жа­рандарын ертiп, салбурынға шы­ғатын кезiн еске түсiрiңiзшi. Ба­қанастың бауырындағы сол саят­тың аяғы ат құлағы көрiнбейтiн ақ­түтек боранға ұласып, аңшылар адас­пайтын ба едi. Қарлы далада Абай адаса-адаса келiп, өлдiк-тал­дық дегенде түн iшiнде бiр ауылдың үстiнен түспейтiн бе едi. Сол ауыл сонау бозбала күнiнде арманда бол­ған, арман боп қалған ару Тоғ­жан­ның ауылы болып шықпайтын ба едi. Тұла бойын суық буған, ес­сiз-түссiз Абай дәл сол үйге тап кел­мейтiн бе едi. Абай он күндей өлiм мен өмiрдiң ортасында арпалысып жатқанда Тоғжанның күйеуi қала жаққа сапарлап кеткен болып шық­паушы ма едi. Сонда ғой Тоғ­жанның қоштасарда айтатыны: – Тағдыр бiздi қоспады. Тым құрыса, осы жолы сау келсең… уаз кешкен болар ем. Өмiрiмдегi бар ұзақ арман, ауыр зар бұл жолы да сенi ма­ған ауыртып әкеп, тоқтамын сал­ды. Ендi сүйген көңiл қайтары жоқ. Бiрақ серiгiм сабыр болсын де­дiм. Осы күйде, өзiмiзге тыйым сал­ған күйде өмiр бойы жеткiзбеген ар­ман ерiп кетсiн. Көрге бiрге, иман­дай таза арманым боп кетсiн. Асы­ғыңмын, сол асық күйде көзiм­нiң жасын жұтам да кетемiн, жаным! – деп.
«Абай бар ынталы жүрегiмен түй­сiнгендей болды.
– Барды айттың. Өзiңнiң де, ме­нiң де барымды айттың. Бүйтпе­сең сен Тоғжан болар ма ең. Бұдан ары қажасам, азғандығым болар едi. Айналдым арызыңнан, ғашық жанмен айтылған арызыңнан! – дедi де, Тоғжанның маңдайынан сүй­дi. Үнсiз ғана бетiн басып, екi қо­лы­на маңдайын таяп, отырып қал­ды. Тоғжан ақырын ғана жылжып жүрiп кеттi. Артында үнсiз, ты­қырсыз тыныш қана жабылған есiк қозғалысы бiлiндi. Абай осы отыр­ғаннан таң атқанша тапжыл­ған жоқ. Көзiнен оқта-текте үнсiз ыс­тық жастар шығып, сорағытып жы­лып ағады. Кейде өксiп, дем тарт­қанда екi иiнi, кең кеудесi тол­қын ұрған талдай дiр-дiр етедi. Ша­расыз дерттiң зiлдей ауыр мол тол­қыны, шер толқыны…».
Классиктер ғана осылай жазады. Данышпандар ғана мұндай түйiн­дi осылай шешедi. Әуезов – сон­дай классик. Әуезов – сондай да­нышпан.
Әуезов арқылы дала номадтары тура­лы ежелгi гректер қалып­тас­ты­рып, сан ғасырлар бойы қасаң қа­­ғи­даға айналып кеткен, кей­бi­реу­лер тiптi ғылыми сипат беруге тырыса бастаған ұғымдарға шын­­дап күмән туды. Дала перзент­те­рi­нiң төлтума мәдениетi мен бi­ре­гей болмыс-бiтiмiн қазақтың өзiн-өзi тануы тұрғысынан емес, жалпы адам­­заттың өзiн-өзi тануы тұр­ғы­сы­нан суреттегендiктен де, Әуезов бар­­шаға ортақ қаламгерге айналды. Дәуiрге сай көркемдiк тәсiл­дер­дi қолдана отырып, Әуезов қа­зақ­тың ұлттық санасына да, бүкiл адамзаттық санаға да жаңа ұғымдар орнықтырды. Осы арқылы қазақ хал­қын бiлу, оның тыныс-тiр­шi­лi­гiн бiлу жиырмасыншы ғасырдағы пайым­ды деген адамның мәде­ние­тiн айқындайтын белгiлердiң бi­рi­не айналды. «Абай жолы», берi қой­­­ғанда кешегi Кеңес Одағында, адамның парасат парқын, зиялы­лық сипатын айқындайтын кiтап­тар­дың қатарынан орын алды. Әуе­зовтiң халық алдындағы тағы бiр еңбегi қазақ тiлiнiң ғажайып мүм­­­кiн­дiгiн, шетсiз-шексiз байлы­ғын айқара ашып, ағыл-тегiл таныту арқылы да халықтың рухын кө­тере бiлгенi. Бұл ендi бiрер сөз­бен қайыратын жай емес. «Абай жо­лы» – түркi әлемiне деген көз­қа­рас­ты төңкерiп түсiрген дүние. Ең алдымен, өткен ғасырға дейiн не­гi­зiнен фольклормен сусындап кел­ген, әдебиетпен кәсiби тұрғыда ай­налыспаған делiнетiн халық­тар­дың тiл байлығы туралы түсiнiк қай­та қаралды. Төлтума мәдениет­тiң аясында тiршiлiк кешкен кез-келген қазақ тiлдiң көркемдiк құ­бы­­­лыстарын, астарлы, терең ма­­­­­ғынасын тиiсiнше сезiнiп, ба­ға­лай алатыны таң қалдырды. Қой­шысының өзi хандар сияқты сөз саптай алатыны сұқтандырды. Ал, шынтуайтына келгенде, таңда­на­тын да, сұқтанатын да дәнеңе жоқ бо­латын. Қазақ санасының ерек­ше­лiгi де осында, бұл тiлдi мил­лион­­даған адамдар, бүкiл халық қо­сыла жасайтынында. Экстен­сивтi мал шаруашылығы жағ­дайын­да, рулық құрылым тұсында төрт түлiктiң соңында ауылдың аз ғана адамы жүргенi мәлiм. Әрине, осы арада сөз соңын «Қалған жұрт ауыз әдебиетiмен айналысқан» деп әзiл­ге сүйей салуға да болар едi. Бi­рақ, мәселенiң мәнiсi тереңдеу. Оның мәнiсi – қазақ халқының өт­кен ғасырлардағы рухани қуат-кү­шi расында да негiзiнен сырлы сөз бен сұлу сазға жұмсалғанында. Әуе­зов тiлiнiң әсiресе, «Абай жо­лын­да» татаусыз төгiлген қазынасы шын мәнiнде ауыз ашқызып, көз жұмғызатын құдiрет. Қаламгердiң көркем сөздi алақанында ойнататын шеберлiгiн, зергерлiгiн былай қойғанда, лексикалық байлы­ғы­ның өзi айран-асыр қалдырады. Өт­кен ғасырда 200 томдық «Әлем әдебиетiнiң кiтапханасы» жарық көргенде бүкiл дүние дидарынан 9 ғана авторға екi томнан тигенiн, сол тоғыздың бiрi қазақ жазушысы Мұхтар Әуезов болғанын айтсақ та, бұл шығарманың адамзаттың рухани мәдениетiнде алар орнын аң­ғартуға жарап жатқан сияқты.
«Абай жолы» – жалпы көшпелі­лер өркениетінің ғажайып панорамасы, ұлы картинасы. Оны ой кө­з­і­мен оқыған адам автордың не­бір тұспалдарын таба алады. Мы­нан­­дай бір әңгіме бар. Леонид Со­болев «Абай жолын» аударып жүргенінде бір жолы Мұхаңнан: «Мұхтар Омар­­ханович, сіз ғой мына кітапта Бө­жейдің асын керемет суретте­ген­сіз, айтары жоқ, мен де қолым­нан келгенше шабыттанып тәржі­ма­­лап жатырмын. Құдай-ау, бұл нет­кен құдірет, адамды мұншама құр­меттеуге де болады екен ғой деп таң-тамаша қаламын. Сонда да… шыныңызды айтыңызшы, осындай ас өмірде дәл осы күйінде бол­ған ба, жоқ, бұл сіздің туған хал­қыңыз­дың асыл қасиеттерін ар­дақ­тау үшін қосқан көркемдік қия­лыңыздың жемісі ме?» деп сұрап­ты. Сонда жарықтық Мұхаң ай­тыпты: «О не дегеніңіз, дәл осылай болған, мұнан да артық болған, мен қайта жеріне жеткізіп жаза алмадым ба деп қысылып жүр едім», – деп. Осыны естігенде Леонид Соболев шыдай алмай кетіп: «Извините, на кой черт вам тогда социализм?!» – деген екен дейді…
Ойланып оқитындар қай кезде де болған, Әуезов романының Ба­тыстың талай тіліне аударылып, әлем­нің көптеген елдерінде ерекше бағалануының бір сыры осы ойланып оқитындардың бар­лы­ғының арқасы. Ойланып оқи­тын­дар осындай ғажап дәстүрлері, адам­ды ұлықтаудың ұлы салты бар елді болашағы бұлдыр социализмге сүйрелеудің қаншалықты қатер­лі қателік боларын білген, білмесе – сезген. Осындай астары бар туын­дыға тап тартысын тұздықтап жүріп, социалистік реализм әдісі­нің талаптарын сақтағансып жүріп, күнделікті баспасөз бетінде «Коммунист партиясының жетекшілік рөлі» туралы мақалаларын жаза жүріп, ақыр аяғында бір кезде өзін түрмеге тыққан сол системаның қысқаштай қолынан елдің ең бас­ты сыйлығын – Лениндік сый­лық­ты жұлып алуы Әуезовтің тасқын талантының ғана емес, асқан ақы­лының да арқасы. Аман қалудың өзі олжа болатын жерден Әуезов жеңіс­пен шықты. Бұл бүкіл қазақ­тың жарқын жеңісі еді. Осы арқылы Әуезов қазақ мәдениетінің дүние­лік доданың қандайына да шыдас бе­ретін шын мәніндегі ұлы мә­де­ниет екенін баршаға кәміл көр­сет­ті.
Әуезов армандаған, өмір бойы өз амал-тәсілдерімен сол жолда күре­сiп өткен, ақыры өзі көрмей кет­кен Тәуелсiздiк баршамызға ора­сан жауапкершiлiк жүктейдi. Бiз тағы да тарихтың тар тұсына ке­лiп тұрмыз. Дүние қайтадан тарыла бастады. Қосполярлы әлем қал­пына келетіндей де сияқты, тіп­ті. Ширамасақ, ширықпасақ, ша­мырқанбасақ болмайтын түрі бар. Мұндайда тағы да Әуезовтiң ха­лық­қа деген шексiз перзенттiк ма­хаббатынан, туған елiне кәмiл сенiмiнен тағылым алғанымыз аб­зал. Әуезов әлемін танып, сол әлем­нен бойымызға сенім ұялат­қа­нымыз абзал. Тамыры тарихтың тереңінен бастау алатын рухани кодты танығанымыз абзал.
«Қазіргі таңда жеке адам ғана емес, тұтас халықтың өзі бәсекелік қабілетін арттырса ғана табысқа же­туге мүмкіндік алады», «Заманауи әлемдегі бәсекелік қабілет – мә­дениеттің де бәсекелік қабілеті де­ген сөз» – Нұрсұлтан Назарбаев осы­лай айтты. Мұхтар Омарханұлы Әуезов – қазақ мәдениетінің шын мә­нінде әлемдік деңгейдегі бәсе­кеге қабілеттілігін нақты дәлелдеп бергендігімен де айрықша ардақты. Сөзді түйіндейтін тұста Әуезовке дейiн арғы-бергi әлем әдебиетiнде маңдайына дәл осындайлық сұра­пыл мiндетті атқару миссиясы жа­зылған суреткерлер сирек екенін атап айтып, басын аша көрсету қажет-ақ. Тегiнде, өркениеттiң са­нын Тойнби қаншаға дейiн созса да, айналып келгенде оның негiзгi түрi екеу-ақ — көшпелiлiк және отырықшылық. Сол екi өркениет­тiң бiрiнiң дүние дидарынан кетуi Мұхтар Әуезов өмiр сүрген тұсқа тап келдi. Көшпелi өмiр салтының әбден кемелденген үлгiсi осы – Еура­зия даласында дүниеге келсе, оның небiр келiстi көрiнiстерi қа­зақ же­рiнде орнады деп ойлаймыз. Сонымен қатар, көшпелiлердiң тарих төрiнен тайдырылуының ең соңғы, ең бiр трагедиялық түйiнi де қазақ жерiнде өткенi тағы рас. Сондықтан да осынау миссия бас­қа­ның емес, тап қазақ қаламгерiнiң маңдайына жазылуы табиғи нәрсе болатын. Бұл керемет – жер бетiнен өшiп ба­ра жатқан өркениеттiң соңғы сәт­терiн қағаз бетiне түсiрiп қалу, сол қайта оралмайтын, қай­та­­ланбайтын әлемнiң сырлы да сұра­пыл суретiн сөзге салып қалу ке­ре­метi — Әуезовтiң қолынан келдi. Оның шын ұлылығы да, анық да­ра­лығы да өркениетті өшір­мейтін өнер жасай алғандығында.