Досай Кенжетай,
дінтанушы, философия ғылымының докторы, профессор

Ислам өмір философиясы, қоғамның әрбір мүшесінің құндылық иесі болып қалыптасуына, адамды сүюге, әділет, адалдық, басқа дінге құрмет пен төзімділік түсінігін егетін дін деп түсінеміз. Сол үшін исламның тарихын, жүріп өткен жолын, өзіміздің осы жолдағы ата-бабаларымыздың ислам өркениетіне қосқан үлесін тану арқылы білу – біздің бүгінгі парызымыз. Біз ұлттық тәуелсіздігімізді баянды ету мақсатында, қоғамдағы әрбір адамға жалпы адамдық құндылықтарды, исламның негіздерін уақыт пен кеңістік талабы шеңберінде түсіндірумен қатар, исламдағы зиянды ағымдардың негізгі стратегиясын, мүддесін қоғамдық пайда тұрғысынан ашып көрсетуіміз қажет.

Қазіргі таңда қоғамымызда ға­сыр­лар бойы қалыптасқан дәстүрлі қазақ мұ­сылмандығын исламға жат дү­ние­танымдағы жеке ағым ретінде көрсету бе­лең алып барады. Қазақтың дәстүрлі діни түсінігін сынап, оның негізгі ұс­та­нымдары мен идеяларын жоққа шы­­­ғару әрекеті көзге түседі. Яғни діни та­нымдағы әрбір ұғым, категория, сим­волдар мен тұғырлардың Құранда орын алмағандығы негізгі өлшемге ай­налды. Тарихи құндылық көзіне ай­налған, дәстүрлі мұсылмандық түсі­ні­гіміздің айнасы болған Иасауи мұрасын ак­сиологиялық қабылдау аясынан шы­ғаруға ұмтылатын күштер немесе топ­тардың белсенділігі көзге түседі. Бұ­қаралық ақпарат құралдарының дін мен саясат арақатынасына немқұрайлы қа­рауы және дінді саяси топтардың құ­ралына айналдыруы да негізгі фак­тор. Әлемдік жаһандық құбылыспен бір­ге келе жатқан исламофобия, тер­рор­лық әрекеттің дінге, исламға не­гізделуіне көзжұмушылық, түсіне ал­мау­шылық сияқты психологиялық ке­дергілердің барлығы жалпы алғанда ді­ни танымға тіреліп отыр. Қоға­мы­мыз­да сыртқы және ішкі топтардың әре­кеті арқылы тарихи сабақтастыққа, санаға қарсы жұмыс жүргізіп, өткен та­рихымыз бен діни тәжірибеміз ту­ра­лы теріс пиғыл тудырып жатыр. Со­пы­лық түсінігіне қарсы шығу деген бү­кіл тарихымызға, мәдениетімізге, сайып кел­генде, қазақ халқының тарихына қар­сы шығу болып табылады. Өйткені, Иа­ссауиден бастап Асан Қайғы, Мәш­һүр Жүсіпке дейінгі қазақ даналары со­пылық мәдениет негізінде ой тол­ға­ды. Бұл – қазақтың дәстүрлі мұсылман­дық түсінігінің айнасы – сопылық фи­лософия деген сөз.
Бүгін уахабилік жолындағы мис­сио­нерлер қазақ мұсылмандық тү­сі­нігіне оның тарих бойы жинақталған, бол­мысқа айналған түсінік-танымын жоқ­қа шығарып бағуда. Бұл дегеніңіз зар­дабы кешегі коммунистік идеология жүргізген ұлтсыздандыру саясатынан да асып түсетін қасірет. Бұлар қазақты бү­гін ғана мұсылмандықты қабылдаған ел сияқты көрсетіп, өздерін таза ислам аты­нан, кей жерлерде Алланың атынан сөй­леп, халықты қалыпты діни сенімі мен танымынан бездіруге жұмыс жүр­гізіп жатыр. Демек, олар қазақтың сан ғасырлық тарихы мен діни тәжірибесін жоққа шығаруды мақсат еткен. Бұл – на­ғыз революциялық тенденция. Ал ис­ламның рухында революция емес, эволюция ғана бар екендігін нео­са­ла­филер сезінбейді де. Тек өздерінің танымын ғана тықпалай береді. Яғни, ер­кін сұхбатқа емес, психологиялық қы­сымға негізделген рухани экс­пан­циясын жүргізіп отыр. Бұл зайырлылық ұс­танымына қайшы әрекет. Олар Қа­зақ мұсылмандық түсінігіндегі әу­лиелерге құрмет, молаларды қастерлеуі, өлік­ке ескерткіш орнатуы, зікір жа­сауы, тұмар тағу – олардың исламға әкел­­ген бидғаттары деп қарайды. Бұл қо­ғамды қайшылықтар мен келеңсіз жай­ларға апарып соғуда. Музыка, театр, өнер, туған күн тойлауды ха­рам, күнә деп есептейді. Бұлар, уахаби ағымындағылар үшін Аллаға серік қосу (ширк) және дінге жаңалық қосу (бид­ғат). Міне осындай қазақ мұсылмандық тү­сінігінің негіздері жоққа шығарылып: «Шындығында біздің ата-бабаларымыз қай ислам дініне сенген?», – деген пси­­хо­ло­гиялық танымдық қобалжу туа­тын­ды­ғы сөзсіз. Уахабилердің түсі­нігіндегі «кәпір» ұғымына қазіргі Қазақстан хал­­қының 100 пайыз кіреді. Уаххабилік ағым­ның ерекшелігі – сенім мә­се­ле­сін­де фанатизмге бой ал­дырса, өзі­нен басқа түсініктегі мұсыл­мандарға экст­ре­мистік өшпенді­лікпен жауап береді. Мы­салы, егер бір адам Құдайдың құлы ре­тінде Алла за­ңына (шариғатқа) емес, конс­титуцияға бағынса, ол адам Бір Құ­дайға сену формуласын бұзғаны үшін «көп Құдай­ға табынушы» (арабша – мүшрік, кәпірдің бір түрі) атанады. Уа­хабилік «ілімді» ұстанушылардың пікірінше, ажалды пенделер ойлап тапқан конс­ти­туцияға бағыну арқылы ол адам конституцияны Құдай заңына тең­геріп, оны жазған адамдарды Құ­дайға санағанмен бірдей күнә жасайды. Бұл дегеніңіз, Құдай бетін аулақ қылсын, ертең олар Қазақстанда ел іші бүлік шығаруға негіз болатын идеологиялық кеңістік жасап жатыр. Олар көршілерін осы пәтуа арқылы тонап кете беретін болады.
Жалпы, кеңестік режим кезінде тұ­қымы себілген уахабилік тенденция өткен ғасырда КСРО құлаған соң пост­кеңестік елдердің ішкі тыныштығын бұзу үшін «ілім» ретінде Орта Азия елдері мен Кавказ аймағына кіргізілді. Со­ның нәтижесінде бұл діни-саяси докт­рина Шешенстан мен Өзбек­стан­дағы, Қырғызстан мен Тәжікстандағы талай қарулы қақтығыстар мен жан­жал­дардың шығуына басты себеп бол­ды. Бұл құбылыстан Қазақ елі де тыс қалмасына куә болатын уақыт та таяп қал­ған секілді. Оған бүгінгі діни ахуал­ға сараптама жасағанда көз жеткізіп отырмыз. Сонымен уахабилік жалған са­лафилік тенденция ақылдан көрі се­зімге берілетін, ойлауға емес, елік­теушілікке ұмтылатын нағыз фунда­мен­талистік бағыттағы исламофобия құбы­лысына қызмет ететін жалданды топ­тар. Бұларды дер кезінде мемле­кет­тік деңгейде бақылап, тиісті шешімдер арқылы тізгіндемесек, ертең қазақ бол­мысынан айырылып, дін деп араб мәдениетінің сойылып соғып кетуіміз ғажап емес.
Біз кеше ғана мұсылман болған ел емес­піз. Дәстүрлі діни тіршілігіміздің, әрине, мұсылмандық негіздегі бастауы қарлұқтардың 751 жылы арабтармен тізе қоса отырып, Сырдария мен Бал­қаш көлінің арасындағы Талас бойында қытайларды Ұлы Түркістан топыра­ғы­нан қуып шығуымен тікелей байла­ныс­ты. Міне содан бері түріктер арала­ры­нан әл-Фараби (870-950), Ибн Сина (975-1037), әл-Бухари (хадисшы), әл-Ма­туриди (каламшы) (944), Ахмет Иа­ссауи (1103-1166) сияқты ғұламалар­ды өмірге әкеліп, білім, мәдениет, фи­­­­лософия, өнер өкілдері ретінде ис­лам өркениетінен өз орындарын ал­ды. Түрік-ислам мәдениеті мен өр­ке­ниеті ХІ-ХІІ ғасырлардағы Қарахан мем­лекеті кезіндегі түрік тілінде жа­зылған еңбектер арқылы өз болмысын нақты көрсете бастады. Міне, бұл кез-келген мәдениеттің дамуы мен жаңғы­руын төл тілі арқылы ғана жү­зеге асыратын­ығын көрсететін түр­кілік ренессанс дәуірі болатын. Бұл жағ­дай түркі халықтары үшін дінді оқыту мен ұғы­ну­дың негізгі ұста­ным­дарының ірге­тасын қалады. Сол кездегі түрік даласында, яғни, Отырар, Ис­фид­жаб, Баласағұн, Ясы, Сауран, Сы­ғанақ, Шаш, Сүткент, Жент, Весиж, Кудур, Шилжи, Отлук, Өзкент және Мауе­реннаһр қалаларында Х ғасырдан бастап түбегейлі ислам ілімдерінің дамуы бағытында тәлім-тәрбиелік ор­далардың – медресе, теккелердің ор­ны­ғуымен бірге қоғамдық, руханият­тық, моральдық-этикалық прин­цип­терімен экономиканың, сауданың дамуына негізделген жаңа мемлекеттік сипат­та­ғы жүйелер қалыптаса бастады. Мы­са­лы, Сайрам қаласы сол кездегі Аб­ба­сидтер халифатының шекарасы болған. Исфиджабтан исламдық фиқх (құ­қық­тану) мектебінің ханафи мазһабының көп­теген өкілдері шыққан Исфиджаб сая­си, экономикалық, сауда, қолөнер ор­талығы болумен қатар, қала Х ға­сыр­да мұсылман дінін сол аймаққа жә­не Дешті Қыпшаққа тарату орта­лығы да болған. Баласағұн, Өзкент қа­лаларындағы медреселер түріктер ара­сына исламдық ғылымдарды та­ратып, дінді түсіндірушілер (му­фас­сир­лер), хадисшілер (мухаддистер), ислам­дық құқықшылар (факихтер) та­рихшылар (муаррихтер), тілшілер (мантиқ(ин)шылар) мен әдебиетші­лер­дің (адибтердің) өсіп-жетілуіне ық­пал етті. Осы дәуірлерде Құранның ал­ғашқы аудармалары мен түсін­дір­мелері жасалып, әсіресе құқықтану (фиқх) саласында ханафи фиқхының (құ­қық мектебінің) Сарахси, Баздауи, Дабуси мен Марғинани сияқты өкіл­дері­нің еңбектері түріктердің ханафи маз­хабына кіруіне әсер етті. Бүгінгі діни психологиялық және танымдық мә­селелердің шешілуі мен мем­ле­кет­ті­­лігіміздің тарихи әрі өркениеттік негіз­дері мен ұстанымдарын құндылық ретінде сезіну, тану үшін де дәстүрлі діни тіршіліктің бастауы болған Қара­хандық кезең мен Иассауи мәдение­тінің жаңаша зерттелуі кезек күттір­мейтін мәселе болып тұр. Бұл – негіз, Қазақ­стан­дық дінтану мен теологиялық білім берудегі ең басты идеялық әрі ұста­ным­­дық желісі болмақ.
Адамзат тарихында мемлекет өзі­нің қуатын діннен алып, дінді қорғау мақ­сатында өте қатаң шаралар қол­дан­ған, сонымен қатар мемлекет дінді өз бақылауында қысып ұстап, ең со­ра­қы­сы дінсіз қоғам орнатқан кезеңдер де бол­­ған. Зайырлылық тек қана құлшы­лық пен сенім бостандығы немесе мем­­лекет пен діннің өзара ажыратылуы ғана емес. Зайырлылықтың негізгі мақ­саты жеке тұлғаны діндердің және идеологиялардың қысымынан құтқару екен­дігін білуіміз керек. Бұл тұрғыдан кел­генде Қазақстандағы діни экстре­мис­тік бағыттар, «салафилер» мен хрис­тиан миссионерлерге өз аза­мат­тарын беріп қою, бақылаусыз қалдыру мемлекеттің қауіпсіздігіне қаншалықты зиян екендігін біреу білсе, біреу біл­мей­ді. Қазіргі қоғамдағы «салафилер­дің» барлық іс-әрекеттері қоғам қауіп­сіз­дігіне кері әсерін тигізіп отыр. Зайыр­лылық мемлекеттің демок­ра­тия­лық, рационалды ұстанымдарға не­гіз­делуін білдіреді. Ал исламда жо­ғары­да айтқандай «дін адамы» немесе «дін адамы емес» деген бөлектену не­месе статус, «каста» болмаған. Олай болса, республикалық жүйедегі мемле­кет­тердегі «зайырлылық» ұстанымын әсі­ресе, ислам өркениеті мен мәде­ние­тіне етене жақын немесе сол мәдениет не­гізінде құрылған мемлекеттер өзіндік ком­ментарий жасау арқылы билік пен қо­ғам арасындағы үйлесімділікті қамта­масыз етуге ұмтылуы керек деп ойлаймын. Себебі, исламда мешіт Батыстағыдай шіркеу сияқты бола алмайды. Өйткені, шіркеу католиктерде ру­хани билік ретінде діннің ресми өкі­лі. Ал исламда мешіттің шіркеу сияқты Алланың атынан билік жүргізетін миссиясы жоқ. Сондықтан Батыс пен Шығыс немесе христиандық пен ис­лам арасындағы басты ерекшеліктерді негізге ала отырып зайырлылық ұста­ны­мын өзіміздің мемлекеттіліктің баян­дылығы мен қауіпсіздігі үшін өзін­дік тексте қайта тұжырымдауға құ­қылымыз деген ойдамын.
Зайырлылық білім мен ғылымға, ер­кін ойға сүйенген ұстаным. Сон­дықтан дінге қарсы болу немесе дінге соғыс ашу деген мағынаға келмейді. Же­ке тұлғаның жеке ісіне, сеніміне, от­ба­сы қайшылыққа түспейді де дін­дарлығына да араласпайды. Лаи­цизмді дін­сіздік деп ұғыну оны дұрыс түсінбеу де­­ген сөз. Сондықтан, зайыр­лылық де­­генде оның ішкі және сыртқы функ­ция­ларын өзіндік текстпен қоғамға түсіндіру қажеттілігі бар деп есептей­мін. Оның үстіне өткен жылы қабы­л­даған жаңа заңымызда осы «…зайырлы ел» деген тіркестің ішкі мазмұны мен ұс­танымдық функция­ларына түсін­дір­мелер жасалу керек деп есептеймін. Ол түсіндірмелер де мәде­ни, тарихи сана мен діни, өркениеттік тәжірибемізді ескеріп жасалуы тиіс. Себебі, дін құ­бы­лысы киелі, моральдық тұжырымы бар, діни ғұрыптық қыры­мен қоса, аксио­логиялық сенім мен құлшылық­тар институты.
Зайырлы елде мемлекет дінге ара­ласпайды деген сөз, діннің иман, құл­шылық, діни оқу және оқыту істеріне кедергі болмайды, сонымен қатар, бел­гілі бір діннің жетегінде де кетпейді де­генге саяды. Олай болмаса, Қазақ­стан сияқты халқының 70 пайызы мұ­сыл­ман елде халқының діни қажет­тіліктерін қанағаттандыруға көмек­теспейді деген сөз емес. Сонымен, лаи­цизм – өлшем, тепе-теңдікті қамта­масыз ететін жүйе. Бұл жүйеде дін мен мемлекет өзара автономды өмір сүруі тиіс. Бірақ Қазақстанда ғылыми тұр­ғыдан рационалды деңгейде зайыр­лылықтың анықтамасы жасалынбаса, заң және құқық кітаптарына енген жаңа термин ретінде үлкен қайшы­лықты пікірталас тудыруы мүмкін. Ол үшін, бұл ұстанымға мемлекетті­лігі­міздің баяндылығын негізге алатын жаңа функциялар үстеп, қайта тұ­жырымдау шарт деген ойдамын. Ең алдымен, мемлекет пен дін арасындағы қатынас нақтылануы тиіс. Бұл қатынас зайырлылық арқылы нақтыланған. Бірақ, бұл жерде мемлекеттің дінге деген тарапсыздығы, дін ісіне аралас­пайтындығы ғана паш етілген. Ал дін феномені мен мемлекет арасында еш­қандай байланыс көрсетілмеген. Кез келген демократиялық елдің заңна­ма­сына назар аударсаңыз, дін бабы өз алдына бөлек қаралады. Содан кейін барып, діни бірлестіктер, тіркеу және бақылау принциптері және олардың түсіндірмелері орын алады. Біздің заңда кешегі кеңестік ұстаным қалып қойды. Ондағы секуляризм ұстаны­мындағы, ғылыми атеизмді негізге алған кешегі кеңестік жүйе заңы үшін дін жеке феномен ретінде қабылдан­бағандықтан, жеке дін бабының қажеті болмады. Олар тек қоғамдағы діни көріністерді, мінез-құлықты ғана есеп­ке алды. Біздің бүгінге дейін қолданып келген заңымыз да, кешегі кеңестік жүйеден қалған мирас болатын. Қа­зақстан мемлекеттілігінің негізінде қа­зақ мәдениеті жатыр, тілі қазақ тілі дейтін болсақ, онда, Қазақстан, тарихи онтологиялық тұрғыдан ислам дінін­дегі мемлекет деп көрсетіп, басқа әлем­дік діндерді де құрметтейтіндігін ен­гізуіміз керек. Бұл зайырлылық ұста­нымының реттеушілік қызметінің жандануы деген сөз. Зайырлылықтың реттеушілік қызметі қазақ елінің мем­лекеттілігінің баяндылығының кепілі болады. Сонда қаптаған миссионерлер мен конфессиялардың қарқыны азая­ды. Тіркеу ісінде де заң негізінде жаңа тү­сіндірулер мен талаптар пайда бо­лады. Екінші, зайырлылық ұстанымы ұлттық құндылықтарды күшейтуге бағытталу керек. Ислам діні үшін дін, милләт және үммет категориялары біртұтас қаралады. Бұл оның әлемдік, адамгершілік, бауырмалдықты, бей­бітшілікті паш ететін дін екендігінің кө­рінісі. Дегенмен, соңғы кездері үм­метшіліктің жасыл жалауын желбі­рет­кісі келіп, біртұтас халифат құрғысы келетін діни топтардың саясаты мен ықпалы бізге де аз әсер етіп отырған жоқ. Сонымен қатар, бұл қызмет де­мок­ратиялық түсініктің үстем болуына да көмектеседі. Себебі, халифа, хали­фа­лық деген түсініктер «Алланың орын­басары, жердегі өкілі және солар­дың құрған мемлекеті» дегенге саяды. Үшіншіден, негізінен демократиялық қоғамда, республикалық жүйедегі мем­лекетте ғылыми таным мен діни та­ным басқа танымдық институттарға қа­рағанда басым болып, өзара па­раллель бәсекелестік жағдайында бо­лады. Осы бәсекелестікті реттеп оты­ратын негізгі тетік зайырлылық прин­ципінде жатыр. Бұл жерде діни сенім мен діни таным арасын ажы­ра­тып көрсету керек. Діни сенім догмаға, аянға ал, діни таным адамның білім алу мазмұнына, тәжірибеге, өмір сүрген ортасына, жамағат мүшелігіне қатысты қалыптасады және бүгінгі ғылым са­лалары арқылы дамиды. Міне осы екі таным арасын реттеп отыратын да зайырлылық ұстанымы болуы тиіс. Сон­да қоғамдағы бақсы, балгер, тіленші дуанасы, дүмше молдасы, қаптаған тәуіп пен көріпкелдердің ха­лықты алдауына жол бермей, ғылыми рационалды әдістердің өркендеуіне жол ашады. Әрі дін ғылымы да дамиды. Төртіншіден, діни таным әр текті бо­лады. Сондықтан әрбір діни таным діни ағымдардың қалыптасуына негіз бо­лып, олардың арасындағы пси­хо­логиялық қайшылықтарды тереңдете түседі. Әр топ өз жолын басқа ағым­дағыларға қарағанда ақиқат деп біледі. Бұл құбылыс қордаланып, екі топ арасындағы діни өшпенділікке апарып соғады. Бұдан да сорақысы, екі діни топ қоғамдағы екі саяси ағым немесе пар­тияның құралына да айналып кетуі мүмкін. Бұл, ислам тарихында жиі орын алған құбылыс. Сондықтан, осын­дай әртектілік пен танымдық қай­шылықтарды реттеп отыратын зайыр­лылық ұстанымының қызметіне қажеттілік бар. Бесіншіден, дін – ар, ож­дан, жүректің мәселесі. Бұл мәселе ті­келей адам мен Алла арасында ғана та­разыға тартылуы тиіс. Соңғы кезде ке­шегі жетпіс жылдық атеистік ре­жим­нің салдарын алға тартып, көптеген маз­хабтар мен діни ағымдар өз қата­ры­на қысыммен, зорлықпен қаратуды да әдетке айналдырғанын естіп қа­ламыз. Ал исламның мәнінде зорлық жоқ. Құранда «ла икраха фид дин» ұстанымы осының айғағы. Олай бол­маған жағдайда, дін саясат құралына ай­налды дей беріңіз. Адам еркі тап­талады. Оның да жаратылған болмыс екен­дігі екінші кезекте қалып, жама­ғаттың, діни топтың ықпалында кете береді. Міне осы құбылысты шектеп отыратын да зайырлылық ұстанымы. Алтыншыдан, зайырлылық ұстанымы қоғамда білім берудің тұтастығын қамтамасыз етуі шарт. Жоғарыда ай­тып өткендей, мемлекет пен дін ара­қатынасы реттелген кез келген мем­ле­кеттерде діни білім беру мемлекеттің құзырындағы іс. Сонда ғана не ексең соны орасың. Мемлекет дін істеріне араласпайды, не оқыса оқи берсін де­сеңіз, бұл мемлекеттік қауіпсіздігіңізге немқұрайлы қарау деген сөз. Одан да сорақысы бұл мемлекеттің қолымен қоғамды бөлшектеу деген сөз. Сон­дықтан, білім берудің кез келген түрі ол діни, саяси, кәсіптік, техникалық және т.б. болсын мемлекеттің қарауын­да болуы шарт. Жетіншіден, осы зайыр­лылық ұстанымын сылтауратып, кей­бір алпауыт елдер, біздегі көптеген дін өкіл­дерін сұқ саусағымен көрсетіп, мем­­ле­кеттігімізге, ұлттық тәуелсіздігі­міз­ге қол сұққылары келеді. Зайырлы­лық пен демократияны бір деп көрсет­кілері келеді. Зайырлылық пен құ­қық­тық мемлекетті бір деп көрсеткілері келеді. Бұл әрине саяси ойын. Әр мемлекеттің өзінің тарихи, мәдени болмысына бай­ланысты қоғам қажетін қанағаттан­дыратын құқықтық нормаларын ешкім жоққа шығара алмайды. Бұл – табиғи құ­былыс. Бірақ бұл нормалар осы қо­ғам­ға қатысты имманентті, ал халық­аралық құқық стандарттарына трас­цен­дентті болып тепе теңдік сақтап отырады. Себебі, Қазақстан жабық қо­ғам бола алмайды. Сол сияқты әрбір мем­лекет үшін зайырлылықтың да өзін­дік комментарииі болатынына дау жоқ. Бұл комментарии әрбір мемле­кет­тің тарихы, мәдениеті, діні, жалпы бол­мысы негізінде жасалады. Зайыр­лылық ұстанымын қайта қарап, мем­лекеттік және қоғамдық қауіпсіздік тұр­ғысынан түсіндірер болсақ, онда қо­ғамымыздағы көптеген христиан ді­ніне қатысты секталар сыртқы бас­қару орталықтарынан қол үзген болар еді.
Бірақ исламда діни және дүнияуи іс­тер екі бөлек болса да, негізінен сая­сат та, дін де өзара тығыз байланысты. Дінді бұрыс түсінуден туындаған бір­неше проблемалардың ең басында ке­летіні осы саясат мәселесі. Дін және сая­сат байланысынан туындаған кей­бір мәселелердің тарихта да, бүгінде де өзектілігі жалғасып келеді. Дін және сая­сат арасында дін және саясат қа­тынасындағы тепе-теңдіктің болмауы тек мұсылмандар үшін ғана емес, бар­лық діндерде кездеседі. Осы тұрғыдан алғанда, Қазақстанда дін және мем­лекет қатынасы мен дін және құқық бай­ланысы төңірегіндегі мәселелер тал­қыланғанда екі түрлі қателіктерге бой алдырып жатқандығын байқауға бо­лады. Біріншісі бұрынғы кеңестік жүйе­ден қалған құқықтық сана жал­ғасып отырғандығы (дін тұрғысынан), екіншісі қазақ дәстүрі мен салтын жоққа шығарып, Құран мен суннаға оралу ағымы белең алып отыр. Бірінші мәселе бойынша қателік, негізінен, дін құбылысының қоғамдағы орны мен рөліне ғылыми баға берілмеуінен, са­бақ­тастықты дәстүрлі діни тәжірибеге сүйенген діни таным мен қазақ мұ­сылмандық түсінігінің негіздері мен ерекшеліктеріне мән бермеушіліктен туындап отыр. Ал екінші мәселеге қатысты, мазхабты жоққа шығару тұрғысынан өте ықпалды жақтастары бар саясиланған ағымға айналып, та­қыр жерге қайтадан исламдануды не­гізге алған «негізсіз тұжырымдама». Діни тәжірибе тарихындағы әулиелер мен мазхаб құрушыларын жоққа шы­ғарып, яғни бүкіл тарихты мансұқтап, әрбір мұсылманның Алланың кітабына тікелей жүгінуі насихатталып жатыр. Нәтижеде, сөздік мағынасымен ауда­рылған мәтіндерде өздеріне «қажетті» сөз алынып, болмаса оған үстеме мағына жүктеліп, рухани ұстаз, мазхаб ұстындарын елемей, Құраннан тікелей үкім шығару, фатуа беру, ижтихад еркіндігі модаға айналды. «Бас басына мүфти болу» белең алып барады. Мұндай исламдағы революцияшыл психологияның ең басты мәселені ұмытқандығы көрініп тұр. Экстремист, фундаменталистердің шығуы мен исламның саясилануының оппозиция­лық ұранға айналуында, дәстүрден айрылып қалу, уақытқа сай нақты методологиялық ұстанымсыз Құранға, Суннаға жүгінудің де әсері бар. Бізде діни, саясат, құқықтық негіз және зайырлылық ұстанымының функция­ларының нақты анықтамасы жаса­лын­баған. Ал қоғамда адамдар сөз бен уәж­дер арқылы ойланады. Нақты мемлекеттік тәжірибе, институт болма­ғандықтан әр топ өзінен үстем, билікке өтімді топтың алдында езілуден құтыла алмайды. Дін және мемлекет байла­нысында мұқият болуы тиіс нәрсе – әрбір ой, теория және практиканың ар­тын­да құндылықтар жүйесі мен ра­ционалды шындық базасының жат­қандығы. Исламның негізгі ұстанымы бойынша халықтың өзін-өзі басқаруы, адам құқы, ой еркіндігі қамтылған. Құ­ран адамдардың Алла еркіне сай тір­шілік етуі үшін негізгі ұстанымдар мен нормаларды көрсеткен. Ал бұл ұстаным мен нормалар әр кеңістікке қа­рай адам еркіне қалдырылған. Бай­қап қарасаңыз, ислам құқығы фун­к­циялар жиынтығы сияқты. «Құранда бар ма, жоқ па?», – деген сұрақ пайғам­бар кезінде әбес емес еді. «Дәлелің бар ма?», «Құранда не бар?» және т.б. сұрақ­тар қа­зір­гі таңда Қазақстанда негізгі өл­шемге айналды. Олардың осы сұра­ғының өзі олардың діни танымдық ерек­шеліктерін көрсетеді. Яғни қазақ мұ­сылмандық түсінігінің негізіндегі Ханафи фикх мектебінің методы, ұстанымы мен идеясына сай емес деген сөз. Болуы тиіс сұрақ, «Құранда бар ма, жоқ па» емес, «Құранға сай ма, теріс пе?» десеңіз, бұл нағыз Ханафи Маз­хабының методына сай болға­ныңыз. Түйіндей келе, бүгінгі мә­се­лелерді социологиялық перспек­тива тұрғысынан қарастыру қажет. Ислам діні де үкім бергенде қоғамдағы құбы­лыс арқылы әрекет етуді ұстаным ре­тін­де қабылдайды. Пайғамбар да әрбір құбылыстың себеп-салдар байланысын негіз ретінде алған. Мысалы, қоғамдағы келеңсіз ахуалға бірнеше болымсыз себептер үдеріс арқылы тап болса, ол егер анықталса, онда сол болымсыз се­бептерді өзгерту керек екендігі өз­дігінен ортаға шығады. Құрандағы «қо­ғам өзі өзгермейінше, Алла ол қо­ғам­ды өзгертпейді» (13/11) ұстанымына назар аударсақ, қоғам моральдық, саяси құндылықтары және құрылым­дық тұрғыдан қандай жағдайда болса, мемлекеттің де, діннің де құрылымы сол қоғамға үйлесімді болады. Салдар­дың өзгеруі — себептің өзгеруіне байла­ныс­ты. Ал мемлекет – мақсаты жағы­нан қоғамдық жүйенің, әділеттің, қо­ғамдағы игіліктердің үстемдік етуін қам­тамасыз ететін саяси, әлеуметтік құры­лым. Демек, мемлекет функциясы жа­ғынан профанды, яғни осы дүниеге қа­тысты. Бірақ сол мемлекет өзінің құрушы азаматтарының тұлға ретінде ақиретпен қатысты сенімдерінің осы дүниедегі көріністерімен айналысуға мәжбүр. Сонымен қатар, мемлекет өз құрушыларының сенімі, мәдениеті мен болмыстық құндылықтарын әлеу­меттік өмірдің жүйеленуінде негіз ре­тінде алуы тиіс. Олай болмаған жағ­дайда мемлекет құрушы элементтер әлеу­меттік жүйеден таба алмаған құры­лымды аңсаумен, мемлекетке қар­сы топ құруға бет алады. Бұл — мем­лекет, құндылық және саясат тео­рия­ларында бар тұжырым. Осы психология ескерілмесе орнын мемлекеттен тыс күштер алып қоюы ықтимал. Қазақ елі өз тәуелсіздігін алғалы да біраз жылдың жүзі болды. Құдайға шүкір, еліміз жыл санап нығайып, әлемдік қауымдастықта өз орнын белгілеп те алды. Оған біреу­лер қызыға қараса, енді біреулер қыз­ғана қарап жүр. Әрине, ол Елба­сы­мыздың жүргізіп келе жатқан сындарлы саясатымен байланысты екендігіне ешқандай дау жоқ. Бірақ, бізде бәрі жақсы, тыныштық деп айтуға әлі ерте. Өйткені, ұзақ жылдарға созылған отар­лық бұғау мен атеистік тәрбие ха­лық­тың жақсы мен жаманды, ақ пен қа­раны, адал мен арамды ажырата алатын түй­сіктерін жойып, көзсіз көбелекке айналдырғаны ащы да болса шын­дық.
Ал ислам атын жамылып келген уахабийа, «хизб ат-тахрир», «таблиғи жа­мағат», «ахмадийа» сияқты, т.б. ағым­­дардың соңына ергендер қан­шама. Қазіргі күні Қазақ мемлекетінің мемлекеттік тұтастығына басты қауіп осы ағымдар әрекетінен туындап отыр. Қазақ халқының ғасырлар бойына қалыптасқан діни-рухани көзқарасы мен мәдени мұралары осы ағымдар та­рапынан аяусыз соққы көруде. Қа­зіргі күні қазақ халқы өздерінің діни көз­қарастарына қарай әртүрлі топқа жіктеле бастады. Ал 2004 жылдың сәуір айының төрті күні Ташкентте бол­ған жарылыстар қарсаңында Түр­кістан қаласының базарында халықты Өзбекстан президенті И.Каримовке қарсы күреске шақырған үнпарақтар та­ратылады. Жарылыс болған күні Шым­кент қаласындағы Қошқар Ата ме­шіті алдында «хизб ат-тахрир» мү­шелері халықты өзбектерге жәрдемге бару­ға шақырады. Арыс қаласында осы топ мүшелері милиция бөліміне ба­рып, Өзбекстанға бару үшін қару беруін талап етеді. Бұл фактілер ел ішіндегі діни ахуалдың қауіпті шепке жақындап қалғандығынан хабар береді. Мұндай жағдай 80-шы жылдар соңы мен 90-шы жылдар басында Өз­бекстанда қалыптасқан еді. Ме­шіт­тер «ханафилер мешіті», «уахабилер ме­шіті» болып екіге бөлініп кеткен бола­тын. Өзбекстан үкіметі бұл бөліну­ші­лікті әлі күнге қалпына келтіре алмай, күшпен басып отыр. Тәжікстанда жағ­дай ушығып бірнеше жылға созылған қанды шайқасқа ұласқаны белгілі. Біз де сол көршілеріміздің қателігін қай­талағымыз келмесе, ел ішіндегі діни-рухани ахуалдың одан әрі шиеленісуіне жол бермеуіміз керек. Өкінішке қарай, жағдайдың күрделеніп бара жатқанына алаңдаушылық білдірудің орнына, кейбір облыс, аудан әкімшіліктері, керісінше, ондай фактілерді бүрке­ме­леуге тырысуда. Бүгінгі күні Қазақ хал­қы қайтадан шаңырақ көтеріп, же­ке Тәуелсіз мемлекет болғанда сол іріт­кі қазақ халқы арасына қайта түсіп отыр. Бұл кеселдің алдын алып, әрекет етпесек, тарихтағы қателікті тағы да қайталауымыз мүмкін. Өйткені, кез-келген сырттан келген рухани ағымның басты нысанасы қазақ халқының ғасырлар бойына тірнектеп жинаған рухани мұрасы мен мәдениеті болмақ. Ал, мәдениетінен, рухани тірегінен айрылған халық өз мемлекеттілігін ұстап тұра алмайтындығы дәлелдеуді қажет етпейтін аксиома.
Уахабилік идеологияның Орта Азия­ға келуі, бұл идеологияны жергі­лік­ті мұсылмандарды дәстүрлі діни танымы мен мәдениетінен айырудың құралы ретінде пайдаланбақ болған Кеңес өкіметінің саясатын да ашып көр­сету аса қажет. Олай болмаса, уахабиліктің Кеңес өкіметі ыдыраған­нан кейін тез таралу себептерін түсіне алмайды. Уахабилік әлем мұсылман­дары­на қауіп төндіріп отырған басты діни-идеологиялық бағыт болып отыр­ғанын, уахабилікті қабылдау кез-кел­ген халықтың дәстүрлі мәдениетінен ажы­рата алатын қуаты бар бүлдіргіш еке­нін түсіндіру және ол ағымның жаһан­дану үдерісінде трансұлттық кор­порациялардың қолындағы діни-идеологияға айналып отырғанын жас­тар санасына жеткізілуі тиіс.
1. Дәстүрлі діни рәсімдер имамдар тарапынан тәрк етілуде. Бұл, әсіресе, жа­наза кездерінде айрықша бай­қа­лады. Мәселен, мәйіт жөнелту сәтінде, марқұмды жерлеп болғаннан соң қы­рық қадамнан кейін оқылатын құран­дарға мақсатты түрде тыйым са­лынуда. Осы құрандардың оқылмауын жаназа шығарған имам қатаң бақылайды. Ғасырлар бойы оқылып келе жатқан осы құрандарға рұқсат бермеу арқылы имамдар көпшілік түйсігіне ата-ба­баларымыз дін жөнінен надан болған екен деген ұғымды тықпалауда.
2. Зайырлы қоғамда дін қызметкер­лерінің мемлекет ісіне араласпауы тиіс екені сияқты, олар жеке адамның құқы­ғына да қол сұқпауы керек. Осы тәр­тіп олар тарапынан өрескел бұзы­луда. Мәселен, қайтыс болған адамның туыстарының көпшілікке ас беру-бермеуі, жаназаны кімге шығартуы өз қалауынша жүзеге асуы керек болса, жергілікті имамдар осыған да араласып, мәйіт шыққан үйден үш күнде дейін тамақ берілмеуін, жаназаны тек қана мешіт қызметкерлері шығаруын қатаң қадағалайды. Бұл тек зайырлы қоғамның заңнамасына ғана емес, шариғатқа да қайшы келетін іс. Осы тұрғыда олар көпшілік санасына теократиялық қоғамдағы дін істері министрлігі сияқты әсер етуде.
3. Жергілікті имамдардың уағыз­да­рында салт-дәстүрді діннен бөліп көрсету жиі көрініс береді. Бір мәселені «дінімізде былай», «салт-дәстүрімізде олай» деген бағытта әңгіме өрбіту – нигилистік ұстанымды санаға әбден сіңір­ген кеңестің қоғамның «шапа­ны­нан» шыққан қауым үшін ұлттық құн­дылықтырды ашық түрде терістеумен бара-бар. Шын мәнінде, ұлттық мәдениетіміздегі барша құндылықтар ға­с­ырлар бойы ислам дінімен біте қайнасып, оның берік орнығуына қыз­мет етіп, шариғат пен муаммилаттың құрамдас бөлігіне айналып кеткен. Сон­дықтан оған нұқсан келтіру – дәс­түрлі дінімізге де нұқсан келтіру болып табылады.
4. Сан ғасыр бойы қазақ қауымында от­басы мәселелерінен бастап, ірі мем­лекеттік келелі істер дастархан басында шешілген. Сондықтан да дастархан – қазақ үшін ең киелі құндылықтың бірі. Сол себепті дастарханды аттамақ тү­гілі, оны айналмайды да. Сонымен қа­тар, ол – қоғамдық тәрбие тұғыры. Үл­кеннен бұрын асқа қол салмау, бата жасалмай тұрмау, ас үстінде тек ғиб­ратты сөздер айту, бір қарағанда, күн­делікті тіршілік көрінісі сияқты ғана көрінгенімен, оның берер құндылығы өлшеусіз. Бұл дағдылар – ынтымақтың, үлкенді құрметтеп, кішіге ізет көрсе­тудің, яғни отбасы бақытының кепілі. Ал көпшілік үшін жайылған дастар­хан­ның ауыл-аймақ, рулы ел үшін дәл осындай мәні болған. Бұл жерде қы­зық­шылыққа арналған дастарханның ғана емес, жаназа кезіндегі астардың да орны үлкен. Осы дәстүрлерді жою ұлттық бір типті менталитетімізге, ын­тымағымызға, бірлігімізге орасан зиян келтіретіні шындық. Жергілікті имам­дар осы дәстүрлерді де терістеумен бір­неше жылдар бойы айналысумен ке­леді. Осыған байланысты, бұрын айырмашылығы болмаған ас беру, жа­назалау рәсімдерінде қазір ала-құлалық пайда болды. Алысқа бармай-ақ, көр­ші ауылдар мен көрші аудандарды осы мәселелер жөнінен салыстырып көр­сеңіз, елеулі айырмашылықтар бар­лығын білесіз. Бұл – ұлттық мәдениетке сына қағылып жатқанының белгісі. Осыны басқалар емес, дін қыз­мет­керлері атқаруда.
5. Діни радикалды топтарды тани бас­тағанымыздан бері, оған қарсы тұрарлық бірден-бір күш ретінде жа­ғымды мәнде қолданылып келе жатқан «дәстүрлі дін» атауы соңғы жылдары қолданыстан шығып бара жатыр. Оны да әлдебір сыртқы күштердің ықпалы саналы түрде жасап отыр деуге болады. Бұл атауды мүфтият өкілдері «Имам Ағзам мәзхабы» атауымен алмастырып қолдануда. Бұл діни экстреммистік топ­тарға да қолайлылық туғызып, олар өз идеяларын осы атау арқылы өткізе бастады. Ал олар өз көзқарастарын «дәстүлі дін» атауына олай таңа алмас еді. Оның үстіне, Имам Ағзам (Әбу Ха­нифа) мәзхабы дәстүрлі діннің құрам­дас бөлігі екені де түсіндірілмей қалып отыр. «Біздің жолымыз» де­генде, бірінші кезекте, дініи-құқықтық мектеп емес, ақида тұруы керек екені ескерілмей, бұл қателік жоғарыдағы қауіптерге жол ашуда.
6. Сопылық жол (Оның ішінде, Қо­жа Ахмет Иассауидің) дәстүрлі дініміз­дің негізі екені мүлдем айтылмайды десе де болады. Оның орнына сан алуан діни ағымдарың бірі ретінде көрсе­тілуде. Онда да, көбіне, қауіпті ағым етіп көрсетілуде. Осы ақиқаттың бұрма­лануы қазіргі діни ахуалымыздың мүшкілдігінің ең басты себебі деуге тұрарлық. Иассауи ілімінің мәні ғана емес, этикалық, ғұрыптық жағы да «Негізінен, бұл шариғатта (немесе Құранда) жоқ» деген сияқты, бір қара­ғанда, кереғар болып көрін­бейтін фразалар арқылы тәрк етілуде. Мұндай бекерге шығарулардың ұсақ-түйегі болмайтынын ескеретін кез келді. Өйткені, олардың ұлттық сана типіне тигізер кері әсері, алауыздық туғызушы ықпалы өте күшті.