Мұхтар МАҒАУИН,
Қазақстанның Халық жазушысы,
Мемлекеттік сыйлықтың иегері

---

Жазушы Әнес Сарайдың сонау 1969 жылы жазылып, жарияға шыққан «Қараша өткен соң» хикаятының финалында өзгеше бір көрініс бар. Ерекше жағдай, тосын ахуал, бәлкім, бұрын-соңғы қазақ прозасындағы жүйке шымырлатар, үрей – әсерлі, қапысыз суреттердің бірі. Шағын қайықпен үш күн бойғы тынымсыз жүріс кезінде дарияның сан-саласынан, иірімі мен тұйығынан, ағысы мен толқынынан қажымай өткен қарт қазақ ақырғы түні аязды теңізге шығады, қайығы қатып қалған соң, тамақтағы аралға мұз үстімен өтуге мәжбүр болады. Жаңа ғана сірескен, қабыршақ көкше мұз.

«Бір кезде аяқ асты қаңылтыр бас­қандай дыңғырлап қоя берді. Қарт… бір аяқ, бір қолын таяуға, екін­ші қолын ескекке керіп жата кет­ті. Бір жағынан тіреуін аяқтың қы­ры­мен шала орап, ыңғайлап алды да, жыл­жуға кірісті… Ол бүкіл денесімен ас­тынан ағын тепкен мұздың тамырдай лықылдаған солқылын анық се­зінді. Жұқа мұз ысылдап-пысылдап қи­нала бастады. Былқылдап барып, піс­кен қарбыздай пырт-пырт жа­ры­ла­ды. Қозғалған сайын әлде­қайдан су бүлкілдейді… Ол бәрін сезіп, есептеп келе жатты. Бірақ есептен жаңылу қиын емес…».
Дүлей тұңғиық бетіндегі қаңыл­тақ мұз қатерін, кері шегінбей, өзгеше бір өлермен сеніммен алға жылжыған қайсар қазақтың жан толқынысын то­лық аңдау үшін және қияметтің қыл көпірін нақты сезіну үшін небәрі екі-ақ беттік, бірақ өте ұзақ көрінетін мұз кешу суретін бажайлап, толы­ғы­мен оқып шығу қажет болар еді. Біз әсер­­лі сурет үшін емес, жазушы мұ­ра­ты туралы ұғым беру үшін екі ауыз үзік­пен шектелдік. Енді өзімізге өзі­міз сауал қояйық. Қарт Нұқы неге жан­нан кешті? Сырт қарағанда ән­шейін-ақ нәрсе. Ақсақал қаншама за­­маннан бері теңіз тамағындағы арал­ға келіп қыстайтын балықшы ке­мелердің күзетшісі екен. Балық аулау маусымы аяқталып қалған, Нұқы қарт өзінің үйреншікті орнына асы­ғады. Ақыры жетті. Қақаған аяз. Үсті-басы су. «…Жағаны жағалай, бе­ті кібіртіктене бастаған қалың қар­ды қарш-қарш ойып, аралдың теңіз жақ шетіндегі кемерлі биікке шығып, парлап жанған панарды төбесінен жоғары көтеріп бұлғай бастады…». Еш­теңе көрінбейді. Бірақ ауылдас ағайын­дары, теңіз қойнауынан еліне асыққан кемелер таяу бір маңда келе жатқаны анық. Енді адаспайтын бол­ды. Ақсақал «ұзын шошақ сақалы ді­рілдеп тұрып, жіппен тартып, биік ба­­ғана басына панарды шығарды. Ол өзі­нің үш күн дамылсыз жүргендегі ең басты міндетін орындағанын сез­ді».
Әлбетте, ақиқат, нақты сурет. Со­­нымен қатар, бейнелі тұспалдан да тыс емес. Бәлкім, шынайы өмірден гөрі ойлы тұспал басым шығар. Хи­каят­­ты қаншама жылдан соң қайыра оқығанда мен осы, екінші байыпқа бейіл бердім. Нұқы қарттың барлық іс-әрекеті, мұрат-мақсаты – адамдық па­рыз көрінісі. Ауылдас ағайындар ал­дындағы парыз. Оның кісілік тұл­ғасын айғақтайтын мінез. Ендеше… бір ауыл емес, бүкіл алаштың аманат-үмітін арқалауға тиіс жазушының па­рызы, халық рухының жаршысы болу­ға кесілген қаламгердің кісілік бей­несі қай тұрғыда көрінуге тиіс?
60-жылдардың екінші жартысын­да қазақ прозасына екпінді бір топ келді. Дарынды, қажырлы. Білімді, па­расатты. Көргені мол, ұққаны одан да көп. Ең бастысы – ұлт мұратын кө­­­кірегіне түйген. Нұры тасысын, атап айтайық: Әбіш Кекілбаев пен Сәкен Жүнісов, Қабдеш Жұмаділов пен Қалихан Ысқақов, Ақан Нұр­ма­нов пен Тобық Жармағамбетов, Сайын Мұратбеков пен Әкім Тарази, Ораз­бек Сәрсенбаев пен Бекежан Тіле­генов, Төлен Әбдіков пен Дүкен­бай Досжанов… Алды-арты ашық осы шұғыл тізімнің бел ортасында, сөз жоқ, Әнес Сараев та тұр. Кө­тер­ме­леу емес, анық ақиқаты солай.
Біз жөппелдеме атаған он-он бес қа­ламгермен ғана шектелмейтін осы қа­рымды топтың серпінді еңбегі ар­қасында 70-80-жылдарда қазақтың жаңа прозасы жасалды. Бүгінгі заман бей­неленген, өткен дәурен кейіп­тел­ген, қазақтың өр тұлғасы жасалған, ары­дағы ерлік, елдік тарихы нұс­қа­лан­ған, берідегі сұм, сұрқия кезең кө­рі­ніс тапқан, шын мәнісіндегі клас­сикалық проза. Біз әзірге ба­ға­сын біліп, мәнісін аңдай қоймаған ға­жайып проза. Осы бір қайратты қа­ламгерлер сөз ұстаған уақыт келер бір замандарда қазақ прозасының ал­тын ғасыры деп аталмақ.
Бұл жігіттер қиыннан қисын тап­­ты, тіл ұстартудың өзгеше өне­ге­сін көрсетіп, көркемдік танымның жаңа бір асуына жетті. Ұлттық әде­бие­тімізді жан-жақты сипатқа қа­нық­тырып, асқаралы биікке көтерді. Жаңағы, Әнес бейнелеген қазақы қай­сарлықпен жанын шүберекке түйіп, үйірімнен өтті, құрдым мен жы­лымнан асты, үр­ейлі тұңғиық үсті­мен, шытынаған көкше мұзда жан­нан кешті, ақыры әрқайсысы өзі мұ­рат еткен аралына жетіп, еліне, жұр­тына лайықтаған шырағын кө­тер­ді, нә­ти­жесінде қазақ атымен ата­латын үлкен әде­биеттің самала жарығы жанды, ол жа­рық бүгінгі тәуелсіздік күніне ұла­сыпты!
Қас қаламгер асыл мұратынан ай­­­нымайды. Қандай қиыннан да жол та­бады. Ол – күш-қуатқа, ақыл-па­ра­сатқа ғана байланысты емес, білім-та­нымға, шеберлік тетігін игеруге бай­ланысты. Тағы қаншама кілтипан бар. Бірден аңдамасаңыз, қайыра оқы­ғанда көресіз. Әнесті қайыра оқыңыз. Жаңағы, шағын ғана хи­каят­ты. Осында… 1932 жылғы ашар­шы­­лық туралы айтылыпты. Әуелгі оқығанда біз де аңдамадық, аңдасақ та, қарымды жас қаламгердің өзіне хас бір сыпаты, жақсылықтың – бо­ла­шақтағы зор шығармалардың әуел­гі жоралғысына балап, айрықша мән бермедік. Енді шынымен қайран қалып, алғашқы басылымға үңілдік, дәп солай:
«Колхоздасудан кейінгі – оты­зын­шы жылдың күзі еді. Өмір бойғы тірегі, тіршілік көзі, талшығы да мал бо­лып келген халық малдан айрыл­ған­да қаралы күн туғандай егілді. Мау­сымдық кәсіпке үйренбеген олар қыс­тай ашығып шыққан, өлім-жі­тім­нен де құр болмады…». Сонау 1969 жылы бұдан артық қалай айтуға болатын еді? Бәрі түсінікті. Колхоздасу деген – қазаққа сор болып келді, белдеуге бұзау, көгенде лақ қалмады, нәтижесінде қазақ жаппай қырыла бастады. Одан ары тәптіштесе, хикаят жарыққа шықпас еді. Осы, колхоздасудан соң халық малдан айырылды, өлім-жітімге ұшырады деген сүй­кей соқпа, біраз көздеген жерге жет­кен өзгеше лепестің қалай өтіп кет­­кеніне таң қалуымыз керек. Бай­қап қарасақ, мұндай жағдай Әнестің бас­қа шығармаларынан да ұшырасып отырады екен.
Жазушының тәуелсіздіктен бұ­рын жазылып бітіп, 1990 жылы жа­рия­ға жол шеккен «Еділ-Жайық» ро­­­манында Алаш Орданың азаттық жо­лындағы күресінің бір ұшығы кө­рініс тапқан. Қызылдар ақты жеңіп, Алашты еңсеріп, ел шетіне төнген шақта: «Қайран жұртым, қазағым… – деп толғанады Халел Досмұ­ха­мед­ұлы. – Барсың, тірісің. Ішің жатыр қыз-қыз қайнап. Атылмаған жа­нар­тау­сың. Бойыңдағы сол қуатың жет­кі­зер-ау сені сол мұратқа. Дұрыс жол сілтей алдық па, жоқ па, білмеймін, әй­теуір сенің бақытың үшін аянып қал­ған жеріміз жоқ. Қатеміз болса, ке­шіргейсің, халқым!». Бұл – орыс үшін ғана «жариялылық» атанған, біз үшін екіұшты бір кезең еді. Жекелеген қайраткерлері халқына қайтып орал­ғанымен Алаш ұраны әлі аршыл­ма­ған, кейінгі ұрпақ көкейіне жетпеген. Ең бастысы – коммунистік идео­логия күшінде, баспасөз по­лиция­сы – цензура орнында. Соған қара­мастан, Алаштың мұраты айқын аңдалады. Ал «қырағы көздерді» ал­даусырататын «қателік» пен күмәнға кел­сек, оның да өз орны бар екен. Ке­лесі бетте большевизмге қарсы кү­рестің бар амалын тауысқан Алаш үкі­меті шабуылдап келе жатқан қы­зылдармен келіссөз жүргізе бас­та­ғаны мағлұм болады. Бұл да елдің қа­мы. Бірақ арты тұман. «Сонда біз­дің қамымызды балшабектермен бірі­гіп ойлайтын болғансыңдар ма? Же­тіскен екенбіз, жетістірген екен­сің­дер!» – дейді арғы саясаттан бей­ха­бар, көңілі таза, қайсар қазақтардың бірі Халелге. Енді Халел қамық­па­ғанда қайтпек. Сөзі аңдулы, жазуы тұ­саулы қаламгер бұдан артық не айт­пақ? Кісіге қараған күн – осы. Өмір­де де, өнерде де. Ырқына көндір­ме­се де, ыңғайына түсіреді. Басыбайлы көнбеген, ырқына түспеген азамат кемде-кем.
Тәуелсіздікке не жетсін! Сол тәуел­сіздіктің алғашқы қуанышын да, алғашқы қасіретін де біздің за­ман­дас қаламгерлер қауымы то­лы­ғымен бастан кешті. Бірақ қиындық пен игіліктің ара салмағы өлшеусіз еді. Соның ең айқын көрінісі – еркін ой­лы, жаңа тұрпатты, жаңа шығар­ма­лар жазыла бастады. Әнес те көп­тен көкейінде жүрген көлемді бір шы­ғармасын кейіптеп үлгерді. Ол – ен­ді ғана жарияланып жатқан шежі­ре-роман «Исатай-Махамбет».
Көлемді тарихи шежіре Бөкей Ор­дасының құрылуынан басталып, Иса­тайдың қазасы, Махамбеттің қа­засы, көтеріліс жендеттерінің өлімі, қа­тардағы аламандардың бұдан соң­ғы тағдыры баяндалған әсерлі дерек­тер­мен тәмамдалады. Яғни, Әнес ро­манының Еділ-Жайық өңірінің Ре­сей езгісіндегі жартығасырлық та­рихы деуге болады. Ішкі Орданың не­гізін салған, қазақ тарихындағы соқ­талы, ізгі тұлғалардың бірі Бө­кей­дің бейнесін көреміз: Бөкей хан ұлы, Әбілқайыр хан шөбересі Жәңгір хан­ның күрделі болмысына куә боламыз. Махамбеттің жендеті, қазақ та­ри­хындағы аса көрнекті сат­қын­дардың бірі Баймағамбет сұлтанды қай­талап көргендей күй кешеміз. Мі­не осы, жұртшылық бұрыннан да атын білетін, бірақ затын тануға мүм­кіндік болмаған хан, сұлтан­дар­дың ішінде Жәңгір кейде өзінің тра­ге­диялық сыпатымен айрықша көзге тү­седі. Жәңгір – қазақ қауымының жаңа заманға бет бұрысы жолындағы ал­ғашқы құрбан. Еуропаша білім ал­ған, орыс патшасының жар­лы­ғы­мен билікке жеткен – бірақ жандайшап емес. Батыс жұрттарының жаңа бол­мысын таныған, қазақ қауы­мы­ның, ел билеу жорасының қайтадан құрылуы қажетін ұққан – бірақ елі­нің ескілігінен безбеген. Жұрттың, кейінгі ұрпақты Еуропа ғылым-білі­міне жетілдіруді, алаштың өрісін кеңі­тіп, санасын жаңартуды ойлаған, бі­рақ ата салтын аяққа баспаған, ді­нін, иманын сатпаған. Төбеден төніп Ре­сей тұр, төрт тарабы берік, қол-ая­ғы байлаулы, төңірегінде тынысы та­рылған, арыны басылмаған, күн оз­ған сайын ашу-ызасы қабындай түс­кен қарындас қауым. Жәңгірдің тра­гедиясы – осы екі аралықты мә­мі­ле болмаса да тыныштыққа келті­рер қия жол таба алмауында. Хал­қы­на қастық ойламаған, түп ниеті түзу Жәң­гір хан үлкен саясатта шорқақ бо­лып шықты, көпшілігінен пенде­ші­лігі астам түсті. Әнес романында бұл жағдай шынайы көрініс тапқан. Жәң­гірді тығырыққа тіреген, нара­зы­лықтың өршуіне, көтерілістің қа­бын­дауына негіз болған – онсыз да же­рі тарылған бұқара жұртқа хан төңі­регіндегі Қарауыл қожа, Балқы би сияқты шонжарлардың айрықша тізе батыруы, хан кеңесінде жақ­сы­лар­дың шетке қағылып, обырлардың шек­теусіз үстемдікке жетуі. Мұның ақыр аяғы ел ішінің бүлінуіне, ағайын арасындағы қантөгіске, орыс­­­тың жазалаушы әскерінің шап­қы­нына, жұрт күйзеліп, ер-азамат­тың қазаға ұшырауы, бұғауға түсуіне әкеліп соқты. Халқын жарыққа же­те­­лемек, жаңа заманға икемдемек бол­ған Жәңгір хан нәтижесінде осы елді біржола біріктірді. Ақыр соңында қай­ғыға, қасіретке ұрынып, саулы­ғы­нан айырылды, ажалынан бұрын өл­­ді.
Жазушы бұрынғы ыңғай төкпе са­рыннан бой тартып, Жәңгір хан­ның күнгейі мен көлеңкесін бірдей байыптаса, осыған орай, көтеріліс се­бептеріне де жаңа көзқарас тұр­ғы­сынан түзетулер жасалған. Ішкі Ор­дадағы толқу тұрмыстық, әлеуметтік жағ­дайлардан ғана туындамаған. Бұл – ХІХ ғасырдың алғашқы жартысын­да қазақ даласында кеңінен өріс ал­ған ұлт-азаттық күресінің бір тар­мағы. Ұлттық езгіге, рухани езгіге қар­сылық. Сонымен қатар Исатай-Ма­­хамбет көтерілісінің басқа тол­қулар­дан бір өзгешелігі бар, ол – бө­тен тарап емес, тек осы өңірге ғана қа­тысты ерекшелік – Жәңгір ханның түп негізі дұрысқа саятын жаңа ре­фор­маларына қарсылық. Жәңгір хан Еу­ропаны өзгеше өріске шығарған жаңа заманға қарай бейімделмек еді: қа­ла салды, мектеп ашты, сауда, қа­тынас жүйелерін қалыптады, батыс тарабымен байланысты күшейтті. Ағар­тушылық, денсаулық сақтау жүйе­сі, саяси, әлеуметтік өмірдегі өз­герістер – бас асаулығы басылмаған біз­дің жұртқа жаңару, жаңғыру емес, орыстану болып қана көрінген. Оның үстіне Жәңгір хан, жаңа айт­қа­нымыздай игі мұратқа орай игілік­ті саясат жүргізе алмады. Тым құрыса Алаш арасындағы Исатай сияқты бе­делді батыр, билердің тілін таба ал­мады, олардың өзінен төмен болса да, төңірегіндегілермен тең ұстай ал­мады.
Осы орайда жазушы Исатай мен Ма­хамбетке қатысты бұрынғы-соң­ғы барлық мағлұматты ел ішінен өзі жинаған деректерді жіпке тізе келе, кө­теріліс көсемдерінің шынайы кейі­пін жасаған. Халық алдында зор бе­делге жеткен, көтерілістің бірден-бір көсеміне айналған Исатай ханға қаншама наразы болса да, қарға тамырлы қазақтың тыныштығын және ел­дің ақырғы мүддесін ойлап, қан­төгіс­тен бой тартады, күші жете тұра Жәң­гірдің ордасын шашпайды. Бәл­кім, хан да қараша жұртымен ке­лісім та­бар еді, бірақ бұл кезде қазақ сах­насындағы шешуші айғақ – Ресей үкі­меті болатын. Халық Исатайдың соңынан ерген, Жәңгірмен қаны бір ха­лық – қазақ жұрты ойран-топан бол­ды. Жазушы көтеріліс шежіресін, сол оқиғаларға қатысты белгілі тұл­ғалардың бастан кешкендерін айы, күні, мекен-жайымен атап отырып, қа­пысыз баяндап шыққан. Әсіресіз, ар­тық бояусыз, шынайылығымен діттеген жерден табылады. Ал Иса­тай­дың қазасы, Махамбеттің қазасы си­патталған беттерді толқымай оқу мүм­кін емес. Өліге иман бұйырды, ал тірі­лер алдымен жер бетіндегі тозақ­тан өтіпті. Романның ең соңында кө­теріліске қатысты арыстардың бі­ра­зының жау қолына түскеннен соң­ғы тағдыры туралы ақпар берілген.
Өтемістің Махамбет бастаған он ұлы­ның тоғызы шәйіт болыпты: ұрыс­­та өлген, дүреге, айдауға кесіл­ген. Ұлы ақынның өз кіндігінен та­ра­­ған ұрпақтан ешкім қалмаса керек. Исатай әулетінің де басым көпшілігі қазаға ұшыраған.
Өз жұртын өзімдікі дей алмай қан­шама арысымыз шәйіт болды. Еділ-Жайық арасында ғана емес, кең-байтақ қазақ даласының барлық түпкірінде. Өткен ғасырда ғана емес, күні кешегіге дейін.
Тәуелсіздік! Өткендегі еркіндік, бү­гінгі бостандық! Сенің қадіріңді білген қаншама ұл қапада кетті! «Біл­меген соқыр, – Қайғысыз отыр. – Та­мағы тойса жатуға!» – деген Абай ата сөзі күнкөріс қамы басып бара жат­қан бүгінгі бізге арналғандай. Жоқ. Бү­гінгі жұрт та біледі. Білген. Сол бі­ліктің бір көрінісі – қазақ қалам­гер­лерінің соңғы шығармалары, оның ішінде біз тілге тиек етіп отыр­ған «Исатай-Махамбет».
Мана айттық – үстіміздегі ғасыр­дың 70-80 және бүгінгі, 90-жыл­да­рын­да жаңа тұрпатты жаңа қазақ про­засы жасалды. Ежелгі тарихы, бай дәстүрі бар әдебиетіміз мазмұн, түр, мұратты бағдар тұрғысында салуа­лы биікке жетті. Осы кезең, осы дәуір туралы сөз еткенде, төрт роман, бір зерттеу кітабы, көптеген әңгімелер мен хикаят авторы, қарымды жазу­шы­мыз Әнес Сарайды атамай өту мүм­кін емес. Біз бұл шағын мақалада Әнес шығармаларындағы азаматтық әуен төңірегінде ғана сөз еттік. Қа­лам­гердің бір ғана қыры. Әдебиетке өз тақырыбы, өз қолтаңбасымен кел­ген Әнестің суреткерлік машығы туралы арнайы толғануға болар еді. Біз бұл арада бір-ақ мәселеге – Әнес­тің қазақ прозасындағы бірден-бір маринист жазушы екендігіне назар аудармақпыз. Біз – сақара жұртымыз, қа­зақ қаламгерлерінің жан тынысы – кең дала. Әнес шығармаларынан қа­зақ оқырманы теңіз суретін көрді. Алыс­тағы айдындар емес, өзіміздің ежел­гі ұшан су – хазар – Атырау. Қ­азір Қазақстан шегінен шығып кет­кен жайқын Еділдің жүз тарам сағасы – Алтын Орда заманындағы ежелгі қонысымыз, күні бүгінге дейін қазақ түгін тартып, суын ішіп отырған ата жұр­тымыз Хажы-Тархан өңірінің ада­мы мен табиғатын көркем кестеге тү­сіріп жүрген де жалғыз Әнес.

---

Орайлы сөз

Әкім ТАРАЗИ, Қазақстанның Еңбек сіңірген қайраткері:

– Әңгіме Әнес Сарайдың «Ару Алматы» туындысы туралы.
Қайран қалатын жағдай: бұл шығарманың сюжеттік желісі босаң тәрізді, оқиғалары шашыраңқы тәрізді, айтар ойы бұлыңғыр тәрізді, бірақ оқып шыққан соң кеудеңде бір жылы сезім ұялайды, кездейсоқ кездескен кейіпкерлер соңғы бетті жапқанда қимас досыңа айналғанын сезесің.
Бұл шығарма сахнаға жол тапса тек қана аса бір талантты жанның жанқияр өлермендігі арқасында жол табуы мүмкін. Мен білгішпін деп жүрген режиссерлердің талайы түсінбеуі әбден ықтимал. Мәдениет уәзіриятындағы редактор жолдастар да «Әкім-ағаға не болған?» деп таңдай қағуы заңды.
Бірақ түсіне білу шарт. Аморфно жазылған дүниенің тереңіне сүңги білу шарт. Қиын дүние, сондықтан да қинала меңгеру шарт.
Ол үшін ең алдымен – қабылдап алған жөн. Содан кейін бұл туындының өзі режиссерін іздеген жөн.
Басы артық тұстар да баршылық: мысалы – кафедра жиналысында екі ғалымның айтысы, тым жалаң, дәрменсіз жазылған эпизод. Ондай тұстарды қырнап, жонып, тазалау оңай.