Әлі күнге дейін ұлттық версиялары толық зерттелмеген «Едіге» тарихи-қаһармандық эпосы – түркі халқына ортақ мұра. Ш.Уәлиханов айрықша көңіл аударып, «Едіге» жырының қазіргі күні Шоқан жасаған нұсқасын қалыптады. Эпос нұсқа­ларын зерттеуге академиктер В.Бартольд, П.М.Мелиоранский, В.В.Радлов, В.М.Жирмунский, Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, тікелей атсалысқан. Едігенің есімі бұрынғы Совет энциклопедиясына (ҚСЭ, 4 том, 105-бет), қазіргі ұлттық энциклопедиямыз «Қазақстанға» енді (3 том, 345-бет).

Қазіргі күні «Едіге» тарихи-қаһармандық эпосының оңтүстік­тегі Түрікмен, Өзбек Республикала­рынан бастап, Сібір татарларына дейінгі түркілер арасында барлы­ғы, алыс шетел Түркия мен Ру­мы­ния жерлеріндегі түркілерде сақ­талғаны айқын болып отыр. Елуге тарта нұсқасы бар. Олардың кей­біреулерінің көлемі жиырма бес, отыз мың жолға жетеді. Ұлттық нұсқалардың бәрінің түйіні: «Едіге деген ер екен, елдің қамын жер екенге» барып тіреледі. Яғни Еді­ге – күллі түркі халқының сүйік­тісі.
Қазіргі батыс тарихшылары адамзат тарихындағы ұлы қол­ба­сы­лардың бірі деп есептейтін Ви­товт билеген Литва мен Польша ХІV ғасырдың аяғында әбден күшейіп, Батыс және Оңтүстік орыс жерлерін, Украина мен Бе­лорус­сияны дәргейіне қаратқан еді. Литва, Польша, Мажарстан, Швеция жан-жақтан төніп, Ре­сейді қайтарымсыз бөліп алу алдында тұрған болатын. Мәс­кеудің «шаруасы шешіліп тұр» деп есептеген Витовт төрт жылғы мұқият дайындықтан соң, алты мемлекеттің біріккен әскерін, оған қоса немістің Тевтон орденді рыцарларын бастап келіп, Алтын Ордаға тұтқиылдан тап берді. Едіге өзінің сайыпқыран қолбасы­лығы арқасында олардың ту-талақайын шығарды. Мәскеу Едігенің 1399 жылғы 12 тамыздағы Борсықтыдағы ұлы жеңісінің нәтижесінде ғана аман қалды. Бұл жөнінде белгілі орыс тарихшысы Н.Гумилев: «Самый большой выиг­рыш от битвы на Ворскле получила Москва. Порожение Витовта спасло ее от угрозы ли­товс­кого захвата, а литовский князь даже потерял на время Смоленск (1401)», – деп мойын­дайды [Гумилев Л.Н.От Руси к России. – Москва: АСТ, 2004. Ст. 226]. Ұлы тарихшы мойында­ғанымен, Кеңес өкіметі мойында­мады. Едігенің өмір жолын кеңес тұсында зерттеуге тыйым салын­ған­­дық­тан, көп нәрсе бүгінгі күні күң­гірт күйінде қалып отыр. Бұл жер­де отарлық езгі кезінде Алтын Орда тарихына берілген теріс баға «Едіге» эпосын да, оның басты кейіпкері Едігені де толық танып білуге кері ықпал еткендігін ұмыт­пауымыз керек.
Едігені көзімен көрген араб тарихшысы Ибн Араб-Шахтың, Әли Жездінің, Еуропа тарихшысы Г.Клавихоның еңбектері бүгінгі күнге жетіп отыр.
Оны өте жақсы білген сол за­манның тарихшысы: «Правил он всеми делами Дештскими около 20 лет. Дни его (царство­вания) были светлым пятном на челе ве­ков, и ночи владычества его яркой полосой на лике времен», – деп жазды [Ибн Арабшах. Чудеса предопределения в судьбах Тимура // История Казахстана в арабских источниках. – Алматы: Изда­тельст­во «Дайк-Пресс», – 2005. – Т. 1. 37-б.].
1399 жылы 12 тамызда Бор­сықтыда, 1408 жылы Мәскеуге, кейінгі Литва билеген Киевке ша­буыл жасауда, Хорезмді қорғауда Едігенің басшылығымен өткен май­дандар – оның дүниежүзі тари­хындағы ұлы қолбасылардың бірі екенін нақтылы айғақтайды.
Тарихшылардың айтуынша, Едіге – Алтын Ордада да ислам дінінің біржола орнығуына зор ықпал еткен тұлға. Италияның көпесі әрі саясаткері Иосафат Барбаро бұл мәселеге байланысты: «Магометанская вера стала обыч­ным явлением среди татар уже около ста десяти лет тому назад. Правда, раньше только немногие из них были магометанами, а вообще каждый мог свободно придерживаться той веры, которая ему нравилась. Поэтому были и такие, которые поклонялись деревянным или тряпичным истуканам и возили их на своих телегах. Принуждение же их принять магометанскую веру относится ко времени Едигея, военачальника татарского хана…», — дейді. Тарихи деректерге жүгін­сек, Едіге балаларды құлдыққа сатуды тоқтатқан. Бұл жағдай Сирия мен Египеттегі құл базар­ларына бірден теріс ықпал еткен.
Шығыс тарихшылары оны «Жошы ұлысын өз дегенінше биледі», «Дешті елінің, Сарай мен Қырымның шынайы билеушісі», «Дешті Қыпшақ пен өзбек елінің әміршісі», «патшаларды өз қо­лымен ауыстырып отырды» деп жазады. Орыс жылнамаларында «Ұлы князь» деп аталады. Яғни Мәскеудің, Литваның ұлы князь­дарымен пара-пар есептеледі. Еу­ропалықтар оны «Дешті Қып­шақ әміршісі», «Татария им­пе­раторы», «Алтын Орданы билеуші» дейді.
Мемлекетінің абыройын асы­рып, іргесін қайта бекіткен көре­ген саясаткер, сайыпқыран қол­басы туралы халық эпосы:
Кеспе-кеспе сары алтын
Кесіп олжа қылдырды.
Еділ жұртын жидырып,
Үлкен бір той қылдырды.
Ағаларды алдырып,
Кеңессіз өскен бұл жұртты
Кеңесті жұрт қылдырды,
Қаланы қайта тұрғызды,
Жерін елге толтырды,
Ортасына ару орда қондырды, – дейді [Идәгә. – Казан: Татарстан китап нәшрияты, 1988. 171-б.].
Ол ақылдылық пен қайырым­дылықтың үлгісі есебінде жырларға қосылып, бірте-бірте түркі халық­тарының қасиетті әулие адамына айналды. «Сего света держава на великих местех, счастливои осподарь, умнои как Бюрека, ум ся у него родил, вере надежа, лю­дем подпора, Богом возлюблен, а от людеи почтен, над судьями судья, а великие люди слову его были рады, иных осподарей вернее был и салтанов – Едигеи князь» (грамота Мусы-бия Ивану ІІІ – Посольская книга, 1984, с. 39).
Осындай да, осындай болған әйгілі тұлғаның қай жерде өлгенін, қайда жерленгенін әлі күнге дейін анықтамай отыруымыз елдігімізге сын.
Едігенің қай соғыста, қай жер­де өлгенін де өткен заман тарих­шы­лары жазып кетті. Ибн Араб­шах­тың жазуынша, Тоқтамыстың ұлы Жалил-ад-динмен болған соғыста өледі [Жирмунский В.М. Тюркский героический эпос.– Ленинград: Наука, 1974.Ст. 373].
Академик В.М.Жирмунский Едіге Тоқтамыстың баласы Қадыр­бердімен болған соғыста өлді де­ген қорытынды жасайды. Мұны дәлелдеуде араб тарихшысы әл-Айнидің (Элайнидің) төмендегі дерегін келтіреді: «У Тохтамыша был сын, по имени Кадир-берди, который постоянно воевал с Иди­ки из-за царства. В этом, т.е. 822, году (1419г. н.э.) Кадир-берди (снова) пошел на Идики; а Идики (со своей стороны) выступил про­тив него. Встретились они, и прои­зошли между ними бой велики и сражение ожесточенное. С обеих сторон было убито много народу; Кадир-берди (сам) был убит во время схватки, и соратники его бежали. Идики также был по­ражен множеством ран, и войска его также обратились в бегство. Идики бежал, предполагая что Кадио-берди победил. Покрытый ранами, он прибыл в одно отда­ленное место, спешился там и ска­зал одному из бывших с ним лиц: «Ступай и разведай, в чем дело; если найдешь кого-нибудь из нашего войска, укажи ему (путь) сюда». Тот отправился и, производя разведки, встретился с одним из эмиров Татарских. Это был один из сторонников Тох­тамыш-хана, у которого он был старшим (эмиром). Поведал ему тот человек про дело Идики; тогда он (эмир Тохтамыша) спросил: «Где он?». Тот указал ему (путь), и он пришел к нему (Идики). Увидев его, Идики стал поносить и стра­щать его. Тогда тот сказал ему: «День был в нашу пользу, и мы сделали свое дело, (теперь) сделай ты все, что можешь» (букв. «что бы ни исходило от рук твоих»). Затем он приказал бывшим при нем людям напасть на него (Идики) с мечами, и они разрубили его на куски» [Жирмунский В.М. Тюркс­кий героический эпос.– Ленин­-
г­рад: Наука, 1974.Ст. 372-373].
Өз елінің тарихына жетік Қадырғали Жалайыр бұл айтыл­ған­дардың қалтарыс-бүкпесін былай деп аша жазады: «Кейін он бір жыл өткенде Қадырберді хан Қырым әскерімен келіп, Еділ да­рия­сынан кешіп өтіп, Едіге бимен соғыс қылды. …Едіге би жаралы болды. Қадірберді хан да жарақат алды. Екі жақ әскері бірін-бірі аямай кескіледі. Ичкили ұлы Ха­сан Едіге бидің ақта атын (ереуіл атын) ұстап тұр еді. [Сол] Қадір­берді ханға «Едіге мұнда жатыр» деп хабар берді. Ол жетіп келіп, оны өлтіреді. Қадірберді хан да сол жарақаттан кейін бірнеше күннен соң опат болды» [Қадырғали Жа­лайыр. Шежірелер жинағы. – Алматы: Қазақстан, 1997. 115-б.]. Атақты тарихшымыз тағы да: «Ол уа­қытта Қадірберді хан Едіге би­мен соғыс қылды. Жайықтан шық­қан Елек суы еді. Онан жо­ғары үш Бөрте шығады. Ол үш Бөртенің орта Бөртесінде Қадір­берді ханмен Едіге би қатты соғыс қылды», – деп өлген жері мен кім өлтіргеніне дейін жазып кеткен. Тағы да айтады, 63 жасында дү­ниеден озып еді дейді [118-б.]. Хижра есебінен қазіргі күнтізбеге көшкенде Едіге 1357/58-1419/20 жылдары өмір сүрген болып шығады. Ал Елек пен ортаңғы Бөртенің арасы қазіргі Ақтөбе облысының Мәртөк ауданына қа­рас­ты аумақ. 2016 жылы Мәртөк ауданы әкімінің шешімімен өлген жеріне белгітас қойылды.
Аталған деректер «Қадырберді өліп, жаралы Едіге Ұлытауға келеді, Майлы деген жерде өледі», – деген қазіргі кейбір негізсіз сөздерді жоққа шығарады. Ортаң­ғы Бөрте мен Ұлытаудың арасы тура салғанда 2000 (екі мың) ша­қырым екенін ескерсек, соғыста өлген адамды онда жеткізудің ықтималдығы азаяды. Бұл – бір. Екіншіден, Ұлытауда «Едігенің биігі» болса, патшалы Ресейдің ескі картасында, Атырау мен Ақтөбе облысының шектескен тұсында «Едіге» / Идеге/ деген жер атауы бар. Сондай-ақ, Ақтөбе облысының шегінде, Байғанин ауданы аумағында «Едігенің жалы» деп аталатын төбе бар. Мұндағы ел аузындағы тарихи аңыз бойын­ша да батыр осында жерленген. Үшіншіден, Едігенің жалындағы мола 1869 жылғы Патшалық Ресей оқымыстылары жасаған «Атлас Оренбургского края» деп аталатын құпия картада «Могила Едиге» деп таңбалаулы. Төртіншіден, 1904 жы­лы Ресей тарихшы-картограф­тары сызған «Карта Темирского уезда Уралской области» деген картада да Едігенің осы моласы аққа қарамен таңбаланған. Бе­сін­ші­ден,1983 жылы кеңес өкіметі оқымыстылары ғарыштан түсірген картада бұл «кладбище Едиге» делінген. (Мұның себебі, уақыт өте келе мұндағы бейіттер саны көбейіп, қорымға айналған). Ал­тыншыдан, оның кірпішін зерт­теген археолог профессор Ра­хым Бекназаров 14-16 ғасыр аралығына жатқызды (бейнежаз­басы бар). Яғни Едігенің заманына сәйкес келіп тұр. Жетіншіден, арғы-бергі басқа карталарда Қа­зақс­танның басқа жерінде «Еді­генің моласы» деген таңба жоқ. Сегізіншіден, Мәшһүр Жүсіп Көпеев Едігенің сүйегі Ұлытауда жоқ дейді. (қа­раңыз: Едіге батыр. Жинақ. – Алматы, 1999 ж., 136-б.). Тоғызын­шыдан, Ұлытаудағы бейіт ар­ғын­­ның атақты биі Едіге Та­нашұлыныкі деген пікірлер ай­ты­лып жүр. Оныншыдан, «Едіге» атты тарихи-қаһармандық эпос та жоғарыда айтылғандарды жоққа шығармай­ды, тек қазақ версия­сын­да ғана емес, эпостың қара­қал­пақ тіліндегі атақты Қияс жы­рау нұсқасында әкесі Едігені іздеп Ақсақ Темір еліне барған Нұраддин балаға хан қайдан келдің дегенде:
«Жерім жырақ үш айшылық
шөл майдан,
Шыққан жерім – Қарғалы,
Елек, Кеңсайдан», –
дейтіні бар. Бұл өзендер Ақтөбе қаласының қақ ортасын айқыш-ұйқыш тіліп өтіп жатыр.
Басқасын былай қойғанда, Еді­генің Елек пен Ортаңғы Бөрте арасында өлуі (Қ.Жалайыр), моласының әр ғасырдағы үш бір­дей картада таңбалануы (1869, 1904, 1983 ж.ж.), моласының кірпі­ші­нің 14-16 ғасыр аралығына жа­туы (археолог профессор дәлелі), нақты айғақ екенін ескерсек, ба­тыр­дың асыл сүйегі – Ақтөбе об­лысы аумағында, Ноғайты «темір жол стансасынан жиырма шақы­рым жерде тұр». Бұл – белгілі тарихшыларымыз бен археолог­тарымыздың келіп тексеріп, қол қоюын ғана күтіп тұрған іс.
Егер осы мәселе түпкілікті ше­шілсе, күллі түркі жұртының бас қосатын киелі орнына айналар еді. Осы уақытқа шейін айтылып кел­ген «Едігенің сүйегі анда жатыр, мын­да жатыр» деген тарихи дерегі аз дау-дамайлы сөзге нүкте қойы­лар еді.

Бекежан АХАН,
философия ғылымының докторы, профессор.
Жұбаназар АСАН,
филология ғылымының докторы.