Қазақтың тауы да, тасы да киелі. Ғасырлар бойғы ұлтымыздың сан қилы тарихының куәсі болған атамекеніміздің қойнауы сырға толып тұр. Сол көнекөз топырақтан сыр суыртпақтап, өткенімізден сабақ алу үшін жеріміздегі қасиетті орындарды зиярат етудің болашақ ұрпаққа берері мол. Осы орайда «Туған жер» бағдарламасы аясында еліміздегі қасиетті нысандардың тізімі жасалып, мемлекет қамқорлығына алынып жатқаны көңіл қуантады. Бұл игі істің басы-қасында жүрген «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының директоры, саясаттанушы Берік Әбдіғалиев мырзамен аз-кем әңгімелескен едік.

---

Берік Әбдіғалиев,
«Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу орталығының
директоры, саясаттанушы

– Өзіңіз басқаратын «Қасиетті Қазақ­стан» ғылыми-зерттеу орталығы еліміздегі 100 киелі нысанның тізімін жасаған екен. Әңгімемізді сол жайында өрбітсек…
– Қазақ – ежелден кіндік қаны тамған жерін, оның әрбір тауы мен тасын киелі санаған халық. Ата-бабаларымыз табиғат­пен сырласып, оның тілін ұққан. Тіпті, ескі зираттарды қарасақ, тек таспен ғана белгі қоятын болған. Жерді де тектен-текке қазуға, қопаруға тыйым салған. Халқы­мыз көшпелілер мәдениетін қалыптастыр­ған ғой. осыдан-ақ бабаларымыздың дү­ние­танымының өте кең әрі терең бол­ғанын аңғаруға болады. Өкінішке қарай, қазір адамдар ұлттық дәстүрден, ұлттық қа­сиет­терден ажырап барады. Қоршаған ор­таға деген құрметіміз мүлде төмендеп кет­ті. Өйткені, табиғатқа жасалатын қия­нат­­тың барлығы да адам қолымен жасалуда.
Еліміздің қай түкпіріне барсаңыз да, киелі жерлер көптеп кездеседі. Ал оның неліктен қасиетті саналатынын көбіміз біле бермейміз. Біздің орталықтың негізгі мақсаты – сол орындардың тарихын зерттеп, оның мән-мағынасын аша түсу. Қасиетті, киелі жерлерді жүйелі түрде тіркеп, оларды халыққа насихаттау. Осы арқылы болашақ ұрпақтың рухани санасын тәрбиелейміз. Бұл тізім елімізде тұңғыш рет жасалып отыр. Әрине, бұл өте күрделі әрі қызықты жұмыс. «Рухани жаңғыру» «Туған жер» бағдарламалары аясында Спорт және мәдениет министрлі­гінің қол­дауымен Ұлттық музейдің жанынан «Қасиетті Қазақстан» ғылыми-зерттеу ор­талығы ашылып, арнайы ғылыми-са­рап­­шылар тобы құрылды. Олардың қата­рында ғалымдар, өлкетанушылар, қоғам қайраткерлері бар. Сол кісілермен ақыл­даса отырып, бүкіл аймақтарда, облыстарда жұмыс топтарын құрдық. Осы жоба барысында әр аймақ, әр облыс өз тізім­дерін жасап, ұсынуда.
– Қазақстанда киелі орындар өте көп қой, оларды санасақ, мыңнан да асуы мүм­кін. Жалпы, нысандарды іріктеудің шарттары қандай?
– Бұл тізім Елордада немесе шенеунік­тер­­дің кабинетінде отырып жасамайды. Оны әр өңірдің жергілікті халқы анықтап береді. Қазірдің өзінде 600-ге жуық қасиетті нысан тіркелді. Бұл тек басы ғана. болашақта Мәдениет министрлігінің ұйымдастыруымен бүкіл аймақтарды қамтитын республикалық этномәдени экспедиция жүреді. Біз негізінен, нысан­дар­дың архитектуралық немесе археоло­гия­лық ерекшеліктеріне емес, тарихи маңызына мән береміз. Әрбір нысан қазақ халқының өткен өмірімен тығыз байланысты. Еліміздегі қасиетті, киелі саналатын жерлер жайында ел аузында жүрген көптеген аңыздар бар. Соларды тереңірек зерттеп, оның мән-мағынасына үңілсек, талай сыр жатыр. Жалпы бұл тізімге ха­лық ерекше қастерлейтін табиғи, мәдени мұра, діни сәулеттің айрықша түрлері, қазақтың тарихында өшпес із қалдырған саяси оқиғалармен байланысты орындар кіреді. Мысалы: Ұлытау мен Түркістанның ортасында Таңбалытас деген ескерткіш бар. Бүкіл қазақ, яғни сол кездегі барлық рулар «енді қазақ, елі боламыз» деп серт беріп, сол тасқа тамғаларын салған. Ол таста 500-ге дейін белгілер болған. Бұл туралы Әлкей Марғұлан да жазып кеткен. Ғалым­дар да зерттеген. Бірақ ол ескерткіш бүгін­де жоқ. Геологтар 1960-1970 жылдары жа­был­ған дейді. Ол нысан ұлттық бірліктің белгісі. Әзірет Сұлтан, Арыстанбаб, Бекет ата, тағы сол сияқты әулиелердің кесе­не­лері де тізімге енуде. Бұл іріктеуге тек діни жерлер ғана емес, Жошы хан, Алаша хан, Райымбек батыр, Есет батыр және т.б. көп­теген тарихи тұлғалардың есіміне байланысты жерлер, сондай-ақ жоңғар шап­қыншылығы өткен Орбұлақ, Бұланты, Ордабасы сияқты орындар да кіреді. Алтай­дағы мұзтау, Алатаудағы Хан тәңірі, Ұлытау сияқты қазақ халқының ежелден қастерлеп келе жатқан ұлттық нышандары да бұл қатарда бар. Тізімдегі әр ескерткіш­тің өзіндік маңызы бар. Олар сонау ерте за­ман­дағы бабаларымыздың өмірінен хабар беретін нысандар. Біздің міндеті-
міз – олар­дың қай жерде орналасқанын анықтау ғана емес, қазақтың рухани қа­сиеттерін жаңғырту.
– Қасиетті жерлерді терең зерттеу ар­қы­лы халықтың рухани санасына, отансүй­гіштік, ұлтжандылық сезімдеріне әсер ету мүмкін бе?
– Әлі сүйегі қатпаған, жаңа қалыпта-сып келе жатқан қазақ қоғамына бүгінгідей жаһандану заманында қалқан болатын ұлттық идеология қалыптастыру – ең маңызды мәселелердің бірі. Қазіргі кезде әр түрлі діни ағымдардың пайда болуы, жастардың өз-өзіне қол жұмсауы, нәрестесін қоқысқа немесе дәретханаға тастап кететін көкек аналардың көбеюі, адам құнының жоғалуы деген сияқты халқымызға жат әрекеттердің қоғамда жиі байқалуы – ұлттық санамыздың тозып, рухани кеңістігіміздің әлсірегенін байқатады. Әрине, бұның себептерін біз интернеттен, әлеуметтік желілерден және т.б. іздеп жатамыз. Ал шын мәнісінде, бұл ұлттық болмысымыздан біртіндеп ажырап бара жатқанымыздың белгісі. Сондық­тан улан­ған санамызды сауықтырып, осы тығырықтан алып шығудың жолын қарастыруымыз керек. Осы тұста еліміздегі қасиетті жерлерді дәріптеудің, оларды халыққа насихаттаудың маңызы зор деп санайм­ын. Біз өткен тарихымызды қастер­леп, өз құндылықтарымызды дәріптеу арқылы болашақ жастардың рухани санасына әсер етуге тиіспіз.
– Бұл жоба еліміздегі ішкі туризмді дамытуға септігін тигізе ме? Жалпы, осы бастаманың тиімді тұстары қандай?
– Бұл жоба аясында ескерткіштер қалпына келтіріледі немесе онда баратын жолдар жөнделеді деп айта алмаймын. Бұл біртіндеп реттелетін жұмыстар.Біздің ең басты мақсатымыз да, міндетіміз де елі­міз­дегі қасиетті жерлерді насихаттау ар­қылы халыққа рухани тәрбие беру. Негізгі бағытымыз осы.
Ұлт болып қалыптасу жолында көпте­ген қиындықтар бар. Соларды оңтайлы жолмен шешуге тиіспіз. Мәселен, тарихымыз да әлі толық зерттелген жоқ. Қасым хан, Хақ Назар, Есім хан, Кенесары және Кенесарының батырлары, Тәуке, Тәуекел хандардың кім екенін білмей, олардың ерліктері мен еңбектерінен хабардар болмай, Алашты зерттемей жатып, өзіміздің бойымыздағы отансүйгіштік, ұлтжанды­лық сезімдерін ояту еш мүмкін емес. Сонау тас дәуірінен бастап, бүгінгі «Қазақ еліне» дейінгі ескерткіштердің барлығы да біртұтас тарих. Ал біз Шыңғыс ханды қазақ қылумен айналысу секілді илюзиямен өмір сүрудеміз. Ұлттық, тарихи сана-сезім қалыптастыру үшін алдымен өз-өзімізді танып алуға тиіспіз.
Дамыған елдердің барлығы да ұлттық салт-дәстүрлері мен ұлттық құндылық­тары арқылы әлемге танылды. Біз де құн­дылық­тарымызбен өзгелерден ерек­шеленуіміз керек. Алып мемлекеттермен тең дәрежеде көрініп, өз қолтаңбамызды қалдыруға тиіс­піз. Жалпы, бұл жобаның ең негізгі мін­­деті – еліміздегі қасиетті жер­лерді ұл­т­тық құндылықтар қатарына ен­гізу болып табылады. Еліміздегі қасиетті нысандар барша қазаққа ортақ құндылық. Сондық­тан бұл жобаның жұмысын ұлттық бірлікке шақырудың, ұлттық сананы жаңғыртудың бір жолы деуге болады.
– Әңгімеңізге рахмет! Жобаларыңызға сәттілік тілейміз!

Дайындаған Гүлім Нұрланқызы.