Пайдалы нәрсе ғана – ақиқат
Білімге деген көзқарастың жаңаруы заманның жаңарғанынан хабар береді. ХХІ ғасыр табалдырығын аттағалы біраз жыл ішінде біздегі білім туралы түсінік едәуір өзгерді. Және ол ұлттық таным-түсінік қалыптастырған білім мен дүниежүзі елдері қолданатын білімді қабыстыруға негізделген. Елбасының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласында айтылған «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» туралы ой осының бір дәлелі. Гуманитарлық білімнің жаңа сипаты қандай болмақ деген ойды 100 жаңа оқулықты аудару ісінде белсене араласып жүрген философия ғылымының докторы, профессор Гүлжиһан Нұрышева былайша тарқатады.
Гүлжиһан Нұрышева,
философия ғылымының докторы, профессор,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Философия
кафедрасының меңгерушісі
– Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласында алға қойған мақсаттардың бірі ретінде «Жаңа гуманитарлық білім. 100 жаңа оқулық» жобасына айрықша тоқталады. Гуманитарлық ғылым саласының белді өкілі ретінде еліміздегі жаңа гуманитарлық білім жүйесі қандай болуы керек, ол жүйенің қалыптасуына отандық гуманитарлы ғылым саласының өкілдері қандай үлес қосуда деген ойдасыз?
– Қазақстан Республикасы Президентінің «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы – Қазақстан қоғамы дамуының қазіргі кезеңі үшін аса қажет және гуманитарлық ғылымдардың дамуына ерекше бір серпін беретін туынды. Мақалада талданған негізгі мәселе – қоғамдық сананың, жеке сананың рухани жаңғыруы, себебі қоғамдық сананың белсенділігі болмай, ол қоғамдық болмысты енжар бейнелеумен ғана шектелетін болса, қоғам өзінің түпкілікті мақсатын жете алмайды. Сананың жаңғыруын негізінен гуманитарлық ғылымдар жүзеге асыратыны белгілі. Жастардың, әсіресе, жоғары білім беру саласында дайындалған маманның кәсіптік деңгейімен бірге адамгершіліктік-рухани және әлеуметтік келбетінің де, өзіндік және ұлттық санасының биік болуы қазіргі уақытта өзекті мәселеге айналды, сондықтан гуманитарлық ғылымдар саласы мамандарының міндеттері бұрынғыдан да күрделеніп, маңыздылыққа ие болып отыр.
Жаңа гуманитарлық жүйенің сипаты аталған мақалада анық айқындалған. Ең әуелі ол Елбасы айтқан прагматизмге негізделген болуы тиіс дер едім. Прагматизм – қазіргі заманғы философияның белгілі бағыты. Басты ұстанымы – пайдалы нәрсе ғана ақиқат. Елбасы осы идеяны мықты негіздеген. Яғни жеке адам да, тұтас ұлт та сән-салтанат, орындалмайтын арман, қиял, жалған идеологиялар қуып өмір сүрмей, нақты міндеттер мен мақсаттар қойып, оларға жетуге еңбектенуі тиіс. Жастардың болашағы олардың өздерінің нақты мақсаттарға ұмтылуына, еңбектенуіне тікелей байланысты екендігі сөзсіз.
Гуманитарлық сала мамандары басты назар аударуы тиіс. тағы бір мәселе мақалада айтылғандай, ұлттық бірегейлікті сақтау, онсыз ұлттық сана дамымайды. Батыс мәдениеті жаулаған қиын заманда ұлттық кодымызды өзіміздің тілімізді, мәдениетімізді, салт-дәстүрлерімізді, құндылықтарымызды өркендету арқылы сақтап қала аламыз. Бірақ бағдарламада атап көрсетілгендей, олардың ең үздігін таңдап алу арқылы ғана әлемдік өркениетке үйлесімді қосыла аламыз, бәсекеге қабілетті боламыз.
Гуманитарлық ғылымдар Елбасы айтқан білімнің салтанатына ұмтылуы тиіс. Білімге деген құштарлық қазақтың бойында қалыптасқан ерекше қасиеттердің бірі. Мұны кезінде миссионерлер де жақсы байқаған. Ендігі міндет – қазіргідей қиын заманда білім мен ғылымның маңыздылығын жастардың санасына бұрынғыдан да мықты сіңіру, олардың классикалық түрлерін игеруді насихаттау және іс жүзінде жүзеге асыру.
Дамудың мақалада айтылған эволюциялық жолы да біздің салаға қатысты. Осыған дейін елімізде гуманитарлық білімнің жақсы деңгейі қалыптасты, оны революциялық жолмен бұзудың қажеті жоқ. Өткен ғасыр революциялардың халық үшін қаншама қасірет әкелетіндігін дәлелдеп берді. Біз дамудың эволюциялық жолын, яғни сананы оята отырып, қоғамды біртіндеп өзгерту жолын таңдадық. ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялылары да осы жолды қалап, «Оян, қазақ!» деп жар салып, ұйықтап жатқан қазақтың санасына «Қазақ», «Айқап», «Сарыарқа» газет-журналдары, өздерінің шығармалары арқылы әсер еткен болатын. Өзгерістер біртіндеп жүргізілуі тиіс, сол арқылы жаңа сапаға жетуге болады. Осы мақсатқа бағытталған істердің бірі – «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасы.
– «Жүз жаңа оқулық» жобасы аясында алғашқы кітаптар легі аударыла басталғаны белгілі. Осы істің басы-қасында жүрген маман ретінде оқулықтарды таңдау, бүгінгі гуманитарлы салаға өте қажет деген оқулықтарды сұрыптау жайлы айтып өтсеңіз. 100 оқулық оқырманға несімен құнды, несімен қымбат болмақ?
– Дұрыс айтасыз, аталған жобаны жүзеге асыру ісіне еліміздің ғалымдары белсене кірісті. Олар Ұлттық аударма бюросының басшылығымен гуманитарлық ғылымдар бойынша әлемнің білім беру кеңістігінде кең тараған, білім алушы жастарға ғана емес, осы ғылымды игеруге қызығушылық танытқан қарапайым адамға да пайдалы оқулықтарды іріктеді, олардың алғашқы легін аудару аяқталуға жақын. 100 оқулықты таңдаудың негізгі принциптері туралы айтсақ, ең әуелі олардың сапалық деңгейін атар едік. Іріктелетін кітаптардың мазмұны осы гуманитарлық сала бойынша мүмкіндігінше жан-жақты және толық білім беруі тиіс. Оның көрсеткіші – оқулықтың қанша рет және қанша данамен басылып шыққандығы, ғылыми қауымдастық пен қалың оқырманның ол туралы жағымды пікірлері мен бағалары. Оқулықтың тілі де өзгеше болуы тиіс, ғылыми монографиялардың күрделі тілі оған жарамайды, сондықтан көпшілікке түсінікті тілде баяндалған оқулықтар таңдалуы қажет және шетелдік оқулықтарға баяндаудың негізінен алғанда осындай түрі тән.
– Өзіңіздің ғылыми редакцияңызбен аударылып жатқан Дерек Джонстонның «Философияның қысқаша тарихы. Сократтан Дерридаға дейін» кітабы жайлы аз-кем тоқталып өтсеңіз. Бұл оқулық несімен құнды? Бізде бар оқулықтармен салыстыра қарағанда, философияның қысқаша тарихын қаншалықты ұғынықты және тартымды етіп ұсынады? Біздің дәуірімізден алдыңғы және біздің дәуіріміздегі философтардың ең негізгі еңбектерін, ойларын, жаңалықтарын аталған кітап қаншалықты талдап, таразылайды? Осы күнге дейін қазақ тілінде сөйлеген өзге шетелдік философ-ғалымдардың кітаптарын салыстыра қарағанда, бұл кітаптың басты ерекшелігі мен жаңалығы неде?
– Сіз атаған оқулық «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасына белсенді қатысып отырған әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің ғалымдары аударып жатқан еңбектердің қатарында. Философия кафедрасының доценті Гаухар Әбдірасылова екеуіміз қазір аударманы аяқтап қалдық. Бұл оқулық іріктеудің жоғарыда айтылған талаптарына толық сай келеді.
Кітаптың құндылығы, қазақ тіліне осыған дейін аударылған аз-кем оқулықтардан («Мәдени мұра» бағдарламасының аясында әлемдік философиялық әдебиетті қазақ тіліне аудару ісі бойынша үлкен жұмыс атқарылды, бірақ оқулықтар емес, түпнұсқалар аударылды) ерекшелігі – оның мазмұны, идеологиялық бейтараптығы, басылып шығу түрі қарапайым оқырман үшін пайдалы да ыңғайлы. Кітаптың ағылшынша нұсқасы жұмсақ, бірақ сапалы мұқабамен және сапалы қағазда басылып шыққан. Шетелдіктер біз сияқты қатты, түрлі-түсті, жалтылдаған мұқабаға қызықпайды. Олардың оқулықтары студент қолсөмкесіне салып жүруге ыңғайлы түрде басып шығарылады және жастардың өзі де оқулықтардың осындай түрін қолдайды. Бірақ ең басты мәселе – оқулықтың сыртқы түрі емес, ішкі сапасы екендігі белгілі. Осы тұрғыдан алғанда, оқулық – сапалы, философияның бай тарихы өте жақсы баяндалған туынды. Біздің оқулықтарда ол хронологиялық түрде, мысалы, антика философиясы, Орта ғасыр философиясы, Өркендеу дәуірі философиясы және т.с.с. баяндалса, Дерек Джонстон өзінің «A Brief History of Philosophy From Soсrates to Derrida» оқулығында философия тарихын философиялық тұлғалардың – Сократ, Платон, Аристотель, Эпикур, Зенон, Аквинас, Декарт, Локк, Монтескье, Спиноза, Юм, Кант, Маркс, Ницше, Витгенштейн, Хайдеггер, Сартр, Дерриданың – шығармашылығын талдау арқылы жеткізген. Бұл – өте қызықты және философия тарихын қарастырудың біз үшін жаңа түрі. Шынында да, философия тарихын құрайтын философиялық тұлғалар. Философиялық ой оқырман үшін оны пайымдаған тұлғалар арқылы ғана мәнді,
К.Ясперстің сөзімен айтсақ, «философия кеңістігіндегі субстанциялардың» қайталанбас дүниесіне үңілу, жеке өмірі мен шығармашылығын талдау, тіпті кейбір өмірбаяндық деректеріне назар аудару (бұл Батыста көп қолданылатын ғылыми зерттеу әдісі) танушы субъектінің тұлғалық қалыптасуына маңызды әсер етеді. Ойшылдардың ақиқатқа жету жолындағы адами және ғылыми тазалығы, философиялық ізденіске деген құштарлығы мен құрбандығы жастарға ой салып, олардың тұлғалық келбетінің қалыптасуына оң әсер ететіні сөзсіз.
Оқулықтың тағы бір ерекшелігі – автордың философия тарихын жеке субъективтілікке бой бермей, объективті баяндауға ұмтылуы. Бұл ерекшелікті біз,
әсіресе, Карл Маркстің филосо-фиясын талдауынан байқадық.
Оқулық қарапайым тілде жазылған, яғни ол орта мектептің жоғары сынып оқушысына, студентке де, философияны игергісі келген адамдардың бәріне де түсінікті, оқулықтың осы ерекшелігін біз де сақтадық. Автор өзінің оқырманымен тікелей сұхбаттасу, оған сұрақтар қою арқылы пайымдауға жетелеп отыратыны да аса қызықты.
Бұл кітаптың қазақша нұсқасы қалың көпшілік үшін ғана емес, отандық философия ғылымы үшін үшін пайдалы болары сөзсіз. Негізінен алғанда, көптеген терминдер бұрынғы кеңестік заманда, әсіресе тәуелсіздіктің жиырма алты жылы барысында қалыптасып, оларды мамандар да, оқырмандар да қабылдап үлгерді. Сондықтан мұндай терминдерді де жалпы қабылданған түрде жеткізуге ұмтылдық. Әлемдік деңгейде қолданылатын және қазақ тілінде ғылыми айналысқа еніп, кеңінен қолданылып жүрген «материя», «субстанция», «категория», «априори», «апостериори», «императив», «форма», «универсалия», «деконструкция» сияқты терминдерді, философиялық бағыттардың атауларын (позитивизм, герменевтика, экзистенциализм және т.б.) сол күйінде бердік. Сонымен қатар, ғалымдармен ақылдаса отырып, бірнеше жаңа терминдерді қолдандық, философиялық тұлғалардың есімдерін отандық әдебиетте қалыптасқан орысша нұсқасында емес, түпнұсқада беруді жөн көрдік. Мысалы, Фома Аквинский емес, Томас Аквинас, ағылшынша «Reality» термині бұрын «шындық» деп аударылып келсе, біз оқырманға түсініктірек және терминнің мәнін дәлірек ашатын «нақты дүние» терминін қолдану туралы шешімге келдік. Бұл мәселелер әлі де талқыланбақ, себебі жауапкершілік өте маңызды, сондықтан қабылданатын шешімдер де мықты негізделген болуы тиіс.
– Философ ретінде «100 жаңа кітап» жобасы аясында тағы қандай философтардың еңбегі қазақ оқырманына өте қажет, міндетті түрде аударылуы тиіс деп ойлайсыз?
– Аударуды қажет етіп тұрған оқулықтар жеткілікті. Олардың қатарында Бертран Расселдің «History of Western Philosophy», Александр Розенбергтің «Philosophy of Social Science», Барбара Маккиннонның «Ethics: Theory and Contemporary Issues», Эдвин Хунгтің «Philosophy of Science Complete», А.Ф.Зотовтың «Современная Западная философия» оқулықтарын атар едім.
Қорыта айтсақ, «Жаңа гуманитарлық білім. Қазақ тіліндегі 100 жаңа оқулық» жобасын жүйелі түрде жалғастыру қоғамымыздың рухани жаңғыруы ісіне ерекше үлес қосатыны күмәнсіз.
Әңгімелескен Қ.Сімәділ.