«Тілі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады» деген Ахмет Байтұрсынұлы нақылын оқулықтардан оқи алғанымызбен, көңілімізге әлі сіңіре қоймағандаймыз. Бір елде өмір сүре отырып, екіге жарылған өзен сағасындай екі тілде сөйлеуіміз хақындағы «дастанды» айта-айта жауыр қылдық. Енді өз тіліміз туралы естудің өзін намыс санап, шаршай бастаппыз. Ширек ғасыр өтсе де «тіл, тіл» деп әлдекімдермен айқасып келеміз. Әсілінде, біз күресіп жүрген «жаулар» өз қаракөздеріміз екені ойға түскенде, санаңа келген сан сауалға жауап таппай қиналасың. Туған тілінің жоғалып бара жатқанын түсінде көріп «тілім ертең құритын болса, бүгін-ақ өлуге дайынмын» дейтін Ғамзатов жырынан артық ана тілдің қасиетін сездірген кім бар? Әрине, қаншама ғұламалар тіл туралы айтып та, жазып та қалдырған. Ал халқының арасынан шыққан екі адамның жат тілде сөйлесіп тұрғанын қабір астынан еститін Ғамзатов жырындағы кейіпкер дәл бүгін бәрімізге таныс өз қандасымыздың образын еске түсіреді. «Тіліміз жоғалып бара жатыр» деп дабыл қаққанмен, сол тілдің қасиетін әрбір адамның жүрегіне сіңдіре алу – екі бөлек іс секілді көрінеді. Ана тілімізді қомсынып, өзге тілдің әуеніне тамсанып жүрген бір уақытта, күндер келіп, Расулша айтқанда, «өлеңдерін қазақ тілінде жазатын ең соңғы ақынның» жырын естуге зар болып қалмайық. Тіл төңірегінде қазақ тілін ерікті түрде үйретіп жүрген әуесқой тіл маманы, «Ситуативный казахский» кітабының авторы Қанат Тасыбековпен әңгімелескен едік.

---

Қанат ТАСЫБЕКОВ,
әуесқой тіл маманы,
«Ситуативный казахский» кітабының авторы

– Мамандығыңыз филолог болмаса да, қазақ тілін үйренуге арналған «Ситуативный казахский» атты кітап шығардыңыз. Қазірдің өзінде үш томы жарық көрді. Оған сұраныс аз емес се­кілді?
– 2012 жылы «Ситуативный казахский» атты кітабымның бірінші томы жарыққа шықты. Ол кезде мың данамен шығарған едім. Сол кітапты оқырмандар екі-үш айда талап алып кетті. Сұранысқа байланысты оны қайта шығардым. Бүгінгі таңда жалпы тиражынан сатылғаны отыз алты мың данаға жетіп қалды. «Меломан» кітап дүкені алты мыңнан аса кітап сатты. Қазірге дейін бұл кітаптың үш томы жарық көрді. Таралымы жылдан-жылға үдей түспесе де төмендеп жатқан жоқ.
Негізінен, менің ма­ман­дығым филолог емес. Жылқы шаруа­шылы­ғының маманымын. Бала кезден жылқыға құмар болып өстім. Орыс тілді болған­дық­тан, бала ке­зім­де жыл­­­қы туралы орыс­­­­­ша өлең жазатын едім. 1981 жы­лы Алматы­да­ғы мал­дәрігерлік инс­титутты бі­тір­дім. Одан кейін Мәс­кеудегі Тимирязев атын­дағы ака­демияға аспи­ра­н­тураға түстім. 1984-1988 жылдар ара­­лы­ғында үш жылдан артық сонда болдым. 1988 жылы жылқы шаруашылығынан кандидаттық диссертация қор­ғадым. 1990 жы­лы доцент болып, ал 1994 жылы «Болашақ» бағ­дар­ла­масымен жылқы шаруа­шы­лығы бойынша Францияның Дижон қаласынағы Бургундия университетінде докторантурада оқыдым. 1998 жы­лы елге қай­тып келіп, ауыл шаруа­шылығы саласында бизнеспен айналыстым. 2010 жылдары өмірімде үлкен бұрылыс болды. Ақшадан, күй­бең тір­шіліктен басқа да дүние­лер бар ғой деп ойладым. Мен өзім қазақ болып тұрып неге қазақ тілінде дұрыс біл­меймін? Сон­дықтан тіл мең­ге­руге бел будым. Ол кезде кітап жазу туралы ойлаған жоқ­пын. Ең алдымен тілді біліп алайын­шы деген ой болды. «Елу жыл – ел ағасы» деген сөз бар ғой. Елуден асқанда өз тілімді үйренуге бел шеше кірістім. Жиындарда бата бер­гізіп, сөз кезегі келгенде қа­зақша дұрыс сөйлей алма­ғаныңа ұялады екенсің. Сөйтіп, тіл оқи бастадым. Бір-екі жылдай оқы­ғаннан соң, қарап отырсам, біршама дү­ние­лер жиналып қалыпты. Қазақта мақал бар ғой «Білгенді білдір­месең білге­нің бар болсын» деген. Осыны неге бөліспеске деп «Ситуативный казахский» деген кітап жаздым. Орыс тілді бауыр­лары­мызға қа­зақ тілін оқуды оңайлату мақса­тында өз тәжіри­беммен бөлісіп жаздым. Мен тіл үйрен­генімде белгілі бір әдіспен оқи­мын деген ой болған жоқ. Логи­калық тұрғы­дан қарағанда, бізде нәти­желі әдістеме жоқ. Өйткені, көріп отырғанымыздай, орыс мектебін бітіргендер қазақ­ша сөйлей алмайды. Тіпті, үлкен бас­шылардың өзі қазақша сөй­леуге мұқтаж. Олар оған міндетті ғой. Қазір аздап сөйлей бастады. Осындай тұлғалардың өзін сөй­леткізе алмай жатқан­ның себебі – әдістеме жоқ. Сосын қалай оқы­сам екен деп ойладым. Қазақтың «орыс ойына келгенін істейді» деген мақалы бар. «Орыс ойына келгенін айтады» дейді. Орыстар шы­нында да емін-еркін сөйлейді. Қа­лай бастағысы келсе солай бастайды. Не айтса да өз ер­кінде. Ал біз ондай емеспіз. Мысалы, келін түсіру тойында басқаша сөз сөй­ле­не­ді, ал қыз ұзату тойында басқа бір сөздер айтылады. Мен осыны қару қыл­дым. Мысалы, әр жерге барғанда дайындалып бару керек. Қол­даныстағы сөз­дерді жаттап, барған жерінде қолдану қажет. Біз тойшыл халықпыз. Осындай атаулардың ең маңыз­дысы – қаза. Тойларда «кешіріңіз мен қазақша шорқақ­таумын, орысша сөйлейін» дегендер әлі де кез­деседі. Ал қазаға барғанда сіз «мен орысша айтайын, я очень жалею, приношу соболезнования» деп айта алмайсыз ғой. Осын­дай жағ­дай­ларға байланысты туындаған «Ситуативный казахский» кітабы, қазақша «Жа­ғ­­даяттық қазақ тілі» деп ата­лады. Осындай жағдайлардың төресі – қаза. Қазаға бар­ған­да, той­ға бар­ғанда айтылатын арнайы сөздер бар. Соларды жаттап, соны қол­данып сөйлей бас­­­та­ғанда адамдар қа­нат­тана­ды. Өзі дұ­рыстап сөйлей баста­ған­нан кейін қанаттанады. Біз­де­гі­лер қазақ тілін француз, ағылшын тілін оқыт­қан секілді оқыта бас­тайды. Оны оқығандар шала-пұла әңгіме-дүкен құрғысы келіп, шатасып қалады. Менің кі­табымда күлкілі иллюс­тра­ция­­лық суреттер бар. Сонда той­дағы шамдар бар ғой. Соны үйленіп жат­қандарға беріп тұрып «жат­қан жеріңіз жарық болсын» дей­ді. Орысшадан аударғанда дұрыс болғанымен, қазақша мағынасы басқаша естіледі. Адам өзі білген сөздермен, жаттап алған ережелермен әңгіме-дүкен құруы мүм­кін емес. Кіш­кентай балалар, не ересек адам­­дар болсын тіл үйрен­генде ол тілде сөй­лейтін адамдар қан­дай сөз тіркестерін қолдана­ты­нын ұғып алып, жаттап, қай­та­лап үйренеді тілді. Адам өз-өзі­мен әңгіме-дүкен құруы мүм­кін емес. Осылай топшы­лағаннан кейін бірінші кітабымда осындай жағдай­лардағы сөз орам­дарын келтірдім. Оның ішінде мыңға жуық сөз орамдары болды.
– Біршама уақыттан бері ерік­ті түрде тіл саласында қызмет етіп жүрсіз. Кезінде ата-анасының ықпа­лымен орыс сыныбына барып, өз тілінен ажырап қалған қан­­шама қандастарымыз бар. Сон­­дай жандар өзінің ана тілін үйренуге қаншалықты қызығу­шы­лық танытады?
– Адамдар сан алуан пікірлі бо­лады ғой. Негізінде адамдар үш топқа бөлінеді. Құбылыс немесе феномен болсын, біріншісі – соны жақтайтындар, екіншісі – оған қарсы шығатындар және үшіншісі – бейтарап жандар. Сон­дықтан қазақ тіліне келгенде де орыс тілділердің бір тобы ұялғанынан ана тілін үйренуге ұмтылады. Ал екінші бір топ қазақ тіліне қарсы шығып, оны керек етпейді. Ал үшіншіден, адамдардың дені – бейтарап жан­дар. Бұлар жұмысбасты болғандықтан, өз шаруаларын ғана ойлайды. Міне, осындай жандармен жұмыс істеу керек. Біздің тіліміздің әдемілігін, болашағы зор екенін соларға ұқтыру қажет. Біздің діттеген нысанамыз сол адамдар болуға тиіс. Оларды «сен оңбағансың, мәңгүртсің, қазақша білмейсің» деп төмпештеп, кеудесінен итеруге болмайды. Керісінше, әдеп­ті түрде салт-дәстүрімізді ұтым­ды жерден көрсетіп, ақы­рын-ақы­рын тіл жақ­тау­шыларға қарай тартуымыз керек.
– Қазақстанда түрлі ұлт өкіл­дері тұрады. Солардың қазақ тілін меңгеруге деген ұмтылысын қалай бағалар едіңіз?
– Өзге ұлт өкілдері арасында қазақ тілін үйренуге тырысатын адамдар өте көп. Мен мұны кітап сатылымынан бай­қаймын. Бас­қа ұлт өкілдері, мәселен, орыстар қазақ ті­лін үйренуге еш­қандай қар­сылық білдіріп отырған жоқ. Олар тілді оқып, меңгеріп алғы­сы келеді. Біз өзіміз оларға үй­рете алмай отырмыз. Олардың қа­зақ тіліне деген құлшы­нысын кітап сатылуы жағынан бай­қаймын. Қазір бізде тілді үйретіп отыр­ған тіл комитетінің адам­дарының бәрі қызыл майын тамызып сөйлейтін тіл төңірегінде жүрген жандар. Бірақ олар тіл білмейтін адамдарға тілді қалай үйрету керек екенін білмейді. Біз­дің осал жеріміз – осы. Бізге қазақ тілін дәріптейтіндерге, сонымен айналысатын ұжым­дар­ға тілді қалай үйрету керек екенін, қандай мақсаттарды қою қажеттігін, оларды қалай ба­қылау тиістігін, оның нәти­же­ле­рін қалай көру керектігін білетін адамдарды қою керек. Олар өз­дері ақын-жазушыларды қойып қояды да, олар майын тамызып әңгіме айтады, қазақ тілінің мүш­кіл жағдайы туралы өлең жа­зады. Одан ешқан­дай нәтиже жоқ. Сонымен осылай жиырма бес жыл жүрміз. Ал басқа ұлт өкіл­дері тіл үйренгісі келеді. Ан­да-мұнда барып жүріп, амандасудан баста­ғанда «қал қалай?» де­генді естиді. Сосын «қал қа­лай?» дегенді сөздіктен қараса «қал» дегенді тауып алады. Ал «қал» деген бетіндегі «мең». Сосын олар «меңің қалай деп неге сұрады қазақтар?» деп ойлайды. Негізінде «хал қалай?» ғой. Біз сөй­легенде «қал қалай?» деп айта­мыз. Бірде-бір жерде осыны түсін­діретін түсіндірме жоқ.
Мен бірінші кітабымда жағ­даяттық сөздерді сипаттадым. Қаза, келін түсіру той, қырқынан шығару, т.б. Екінші оқу құралы – диалог. Яғни екінші кітабым диа­лог деп аталады. Негізгі оқу­лықтарда « – Сіз­дің атыңыз кім? – Менің атым Сәкен… – Алматы үлкен қала ма? – Иә, Алматы үл­кен қала» деген секілді диалогтар. Адам оқыса күлкісі келеді. Біз өмірде өйтіп сөйлемейміз. Сон­дықтан мен диалогтарымда өмірге бейімделген, ұлтаралық мәселелерде қолданылатын диалогтарды келтірдім. Оны қазақша жаздым. Орысша тура сөзбе-сөз аударма емес, баламалап көр­сет­тім. Қазақша оқиды, ал ас­тында орысшасы бар. Керек болса, орысшасын тауып алады. Үшінші том – сөздік. Сөйлесу деген – ол са­ған айтқанды түсініп, лезде жауап қайтару. Орыс тілділер орысша ойла­ғандықтан, қазақша жауап беру үшін қиналады. Бір­деме айтқысы келеді. Ойына орыс­ша сөздер келеді. Бірақ қа­зақ­ша үйреніп жатқаннан кейін қазақша айтуы керек. Ал еш жер­де мұндай сөздік болмапты. Ме­нің үшінші кітабым осы жағдайға ар­налған. Көптен бері көрмеген екі адам кездеседі. Ол адамдар «сколько лет, сколько зим?!» деп ой­лайды. Ал оның қазақшасы қа­лай? «Қанша жыл, қанша қыс?!» десе күлкілі ғой. Сосын кі­діріп қалады. Ал мұның қазақ­шасы «көрмегелі қай заман?!». Осындай төрт мыңдай сөз тір­кестерін қолдандым. Адам орысша «нет дыма без огня» деген секілді сөздерді ойлайды. Ал оның қазақшасы қалай? «Жел тұрмаса шөптің басы қимылда­майды». Орысша бір нәрсені ұтам деп «чертов-с два!» дейді ғой. Оның қазақшасы «атаңның басы!». Немесе шешесі баласына аяқ киім алып береді. Ал ол оған симайды. Сосын «на тебя не напасешься» деп ойлайды орысша. Оның қазақшасы «саған шақ келмейді» деген сөз. Міне, осындай тура баламалы сөздерді жет­кі­зетін сөздік шығардым. Мұн­дай сөздік бұрын болмаған. Қа­зір ол үлкен сұранысқа ие бо­лып отыр.
– Сіз атқарып жүрген қоғам­дық іс ойыңыздағыдай нәтиже бер­ді ме?
– Менің көңілімнен шығады. Отыз алты мың жақсы тираж ғой. Герольд Бельгер «Қанаттың кі­табы таптырмайтын еңбек» деп жылы лебізін білдірген еді. Мені баласындай жақсы көрді. Сол кісі «бұл әр қазақтың үйін­де болуы керек кітап» деп айтатын. Әлеу­мет­­тік желіде де адам­­­дар «істеп жат­­­қан жұ­мысың ғылыми инс­­ти­тут­­­тардың жұ­­мы­сы» деген се­­кілді жылы сөз­­­­дер жазып жа­­­­тады.
– Болашақта қандай жоспар­ла­рыңыз бар?
– Болашақта осы жұмысты жал­ғастыр­ғым келеді. Күні ертең Моң­ғо­лияға барып, орысша сөй­лемей, тек қана қазақша сөй­леп, өз бауыр­ларымыздың арасында малын бірге қайырып, қы­мызын ішіп, әңгіме айтып келе­мін деп жоспарлап отырмын. Өйткені, маған тілдік орта жетіспейді. Соны іздеп Моң­ғолияға барғалы жатырмын. Қа­зіргі жұмысыма қарап көп адам «қазақ тілділер мен орыс тілділердің арасында көпір секілді болып отырсыз» деген пікірлер айтады. Мен өзім «Мәміле» деген клуб аштым. Ұлттық кітапханада қазақ тілін үйренемін деген ересек адамдар әр сенбі сайын сағат 11:00-де сонда жиналып, орыс тілділер қазақша сөйлеп, қазақ тілділер соларға көмектеседі. Менің ең негізгі мақсатым – бір халық болу. Бір халық деген бір тілде сөйлеуі керек. Бір тілде сөйле­геннен кейін бір-бірімізді түсінетін боламыз. Бір-бірімізді түсінгеннен кейін бір-бірімізді жақсы көре бастаймыз. Ал бір елде отырып қазақ тілділер мен орыс тілділер болып бөлінген өте қауіпті жағдай. Әлеуметтік желіні қарасаңыз, орыс тіл­ділермен кәдімгідей үш қайнаса сорпасы қосылмай­тындай болып отырмыз ғой. Сондықтан қазақтарды татуластыруымыз керек. Мұның бәрі тілге байланысты. Орыс тілділерді қазақ тіліне баулу қажет. Бәріміз бір тілде сөйлеуіміз тиіс. Бір тілде сөйлегеннен кейін бір халық боламыз. Бір халық болғаннан кейін алдымызда тұрған кез келген қиыншылықтардың бә­рін жеңеміз.
– Әңгімеңізге рахмет!

Әңгімелескен
Нұрлайым БАТЫР.