Жылдар жылжып уақытпен бірге адам да, қоғам да жаңарып, жадысы жаңғырып, тұрмыс түрленеді. Бірақ әрбір ұлттың сан ғасырлар бойына ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып, желісін үзбей келе жатқан асыл қасиеттері
болады. Солардың маңыздысы да, мәндісі де отбасылық құндылықтар. Қазақ отбасындағы ата мен әженің, ер мен әйелдің, ұл мен қыздың өмірлік қағидалары өмірдің тұтқасына айналған.

Қалыптасқан қағидаларға бағынған.
Өз басының жеке мүддесінен гөрі бала бақыты, отбасы бүтіндігі мен бірлігі басты қазық болған. Соның арқасында талай тарих теперіштерінің тезінен тізе бүкпей өткен қазақ болмысына Кеңес кезеңінің де көлеңкесі аз түскен жоқ. Ал адам болмысын тұрмыс билеп, ақша мен байлық, билік пен мансап ғасырлардан келе жатқан құнды­лықтарды көмескілей бастаған тұс талай тағдырларды тәлкекке ұшыратты. Әри­не, жеке адамның өзін іздеуі, іштей ши­­рығуы, жеке ар-намысы, бостандығы сезімі үшін күресі бір қарағанда айып емес. Оған адам баласы мүдделі де. Алайда, ақшаның буына мас болып өмір сүру, жал­ған­ды жалпа­ғынан басу деп түсінетін то­ғышар жандар кесірінен отбасылық құн­дылықтар да, аяулы сүйіспеншілік сезімдер де тапталып жатады. Бұл мәселелер көркем прозада әр түрлі дәрежеде көрініс тауып келеді. Осы тұрғыдағы Мира Шүйін­ша­лиеваның «Өкініш» атты повесінің де айтар ойы ерек­ше. Адам атаулыны менсін­бей­тін, қызмет пен ақшаның буына мас болған Аманның бейнесі типтік дәрежеге жеткен. Өкінішке қарай, қарны тойса халық қамын ұмытып, қарақан басының қамын күйттеп кететін осындай жандардың кесірінен қазақ қо­ғамы қанша зардап шегіп отыр. Повестің негізгі кейіпкері Ақкүн қа­рапайым ғұмыр кешкен мектеп мұғалімі. Ата-ана үмітін ақтап, бала жасынан әдепті, арлы өскен ауыл қызының әке-шешесіне, шәкірттеріне деген мейірімі, ұстаздық ісіне адалдығы нанымды штрихтармен берілген. Ал оның жан дүниесінің астаң-кестеңін шығарып, өмірін мазасыздыққа ұшыратқан махаббат мәселесін беруде автор өзіндік даралық қолтаңбасын танытқан. Себебі, жұмыс бабымен жолы тоғысқан, қызметі ғана емес жас мөлшерінде де көп алшақтық бар, білдей мансап иесінің алдымен Ақкүнге көзі түсіп, емеурін білдіруі, тір­шілік талқы­сымен ұмытылып кеткен бұл жайттың көп жылдар өткен соң қайта жаң­ғыруы – по­вес­тің өн-бойын ұстап тұрған негізгі арқау. Қаламгер өз кейіпкерінің мек­теп жасын­дағы балауса сезімі, алғашқы рет ұнатқан баласына жанындай құрбы­сы­ның сатқын­дық жасауы, ғашығының інісінің мұның қыр соңынан қалмауы арқылы үлкен ой тастайды. Жаратылысынан адал, сезімтал қыздың жан түкпіріндегі құпия қоймасын ақтаруда жазушы пси­хо­ло­­гизмнің ең ұтымды әдісі – күн­делікті қол­данған. Жан баласына ашық айта алмайтын жүрегін құрсаған толқыныстарын, аяулысына деген бал сезімдерін, өмірінің өкініші мен шаттығын, өзіне деген бағасын беретін Ақкүннің күнделігінің әрбір күні эмоция­лық хал күйге, жан сілкіністерінің сипатын танытатын тұнып тұрған лири­калық прозаның ғажайып үлгісі. Ешкімге қиянат, сатқындық жасамай, өз жанының жұмағы­мен өмір сүруді қалайтын қыздың арқа сүйеген ханзадасы мүлде кереғар жан. Ақшаны оңды-солды шашқан белді мекеме басшысына Ақкүннің байлану себебі – оның ақшасы емес, ғашықтығын айтып үздік­кен сөздері мен азаматтық қамқор­лы­ғына, мейіріміне шөліркеуі. Сондықтан да ол барлық жағдайлардан бас тартқан. Әй­теуір көзсіз көбелектей байланып қалған қыз­дың жан дүниесіндегі арпалысты се­зім­дерді ашуда жазушы елес, ішкі монолог, түс, диалогтарды қыздың жиған жүгіндей ғажап қиюластырған. Осындай әдіс ар­қылы ғана кейіпкерлерінің, әсіресе адам­дық болмысы оқырман алдында сатылап ашыла бастайды. Ақкүннің өзі құрметте­ген, жанына серік тұтқан ағасына деген ын­тықтығы артқан сайын Аманның да ақиқат бейнесі таныла бастайды. Ақкүн үшін аяулы сезім мен тәтті сөздер Аман үшін күн­делік­ті кез келген уақытта беті жылтыраған қыз келіншекке қиналмай айта салатын қалыпты сөздер. Оны жаман адам деуге болмайды. Өз кәсібін дөңгелет­кен, қара­мағында сан мың қызметкері бар мекемені ұстап отырған беделді басшы. Сырт қарағанда бақытты отбасының отағасы. Повесте Аманның отбасымен қарым-қа­тынасы, сүйіп алған жары Асыл­ханға деген көзқарасының өзі бөлек әңгіме етерлік мәселе. Шығармада бір отбасындағы туыс­тықтың, әке, бала, немере арасындағы дәстүрлі қарым-қатынастың құрдымға кетіп бара жатқандығы, оның себепкері кім деген мәселенің жауабы ізделеді. Әке­лік, аталық парызын ақша, дүниемен айырбастап, елден артық үй-жай мен көлік, қызметпен қамтамасыз ету деп ұғына­тын Аманның отбасы мүшелерінің бет-бетімен жүруі бүгінгі бірқатар қазақ отбасына тән жағдайлар. Жат үрдістерден жұқтырған жаман үлгі. Жастай қосылған жарының жеңіл жүрісін қанша жасырып, бүрке­ме­леумен күні өтсе, келін, құда-құдағидан қы­сылмай жасы келген сайын жеңіл жүрі­сін өршіткен Аманның қылығы жасыруға келмей қалады. Себебі, бұл қылығын ол өмірдің заңы, серіліктің шарты деп есеп­тейді. Аманның жолын айнытпай көшір­ген, самолетпен шетелде түстік ішіп, бірне­ше қабат бір үйді бір өзі иемденіп, түске де­йін бір көлік, түстен кейін бір көлік міне­тін дарақы еркетотай қызының бейнесі де бүгінгі астамсынған талайлардың өмір сүру нормасы. Аман даңғойлығының көшір­месі, шетелге кеткен ұлы Демеудің де Дэвид болып өзгеріп, сан жылдар туған жерге ат ізін салмауы заман шындығы. Бала жастан жоқшылықтың зарын тартып өскен Асыл­ханның жақсы тұрмысты иемденіп, бала сүйіп, әйелдік бақытқа бөленгендей көрін­генімен, іштей бақытсыз күй кешетін жағ­дайын тағдыры арқылы берген. Сырт көзге бәрі әдемі, үйлесімді. Әйеліне онан артық не керек деп есептейтін Аманның әйелінің жан әлеміне үңілетін құлқы да уақыты да жоқ. Тіпті, ашықтан-ашық кез келген тө­ме­нетектіге айырбастап жүре береді. Жазушы Аманның әйелінің қызғаныштан жасаған қылықтарын баяндайтын тұста жылы юмормен өре отырып, нанымды суреттейді. Оның бұл істерін отағасының назарын өзіне бұрудың, отбасы бақытын сақтаудың амалы деп ақтап алады. Әйелдің қалтасындағы есебі жоқ ақшасын кім-көрінгеннің аузына тосып, желге ұшырып жасарудың сан амалын жасап, Қытай мен екі араны жол қылатын әрекеттерін сипаттау арқылы да бүгінгі қыз-келіншектер өмі­ріндегі өзекті мәселені қозғайды. Елге тұтқа боларлық отбасының ішкі сиқы осы. Атасы мен әжесі қайта жігіт, қыз болуды көк­сеп, жасарудың жолында, ал ұл-қызы бет-бетімен кеткен отбасының немерелері бұны түсіне алмай дал болуы да заңдылық. Бұл да бүгінгі қазақ өмірінің көлеңкелі жақтарының шынайы көрінісі деуге болады. Аманның өзімшіл, даңғойлығы бала жасынан дарақыланып, ата-әженің бар жақсысын ішіп жеп, ой түймей өскендігінде. Әжесінің қарсылығына қарамай үйлен­ге­німен, әйелін құрметтемейді. Оның жаттанып кеткен тас бауырлығы, туған-туыс­тан қол үзген мейірімсіздігі, туған ата-анасына топырақ салуға да бармаған безбүйректігі, әжесі көз жұмған бойда бар малын сатып, қалтасын қампитқанына мәз болған қы­лық­тары менменшіл, дүниеқоңыздық мі­незін тереңдеп аша түседі. Осы штрихтарды авторлық баяндау арқылы бере отырып, жазушы кейіпкерінің адамдық болмысын ашудың өзгеше әдісін танытқан. Қолында билігі, астында тағы, қаржысы бар, беделі биік, өзін жарты құдай сезініп, «не істесем де өзім білем» дейтін жанның шын бейнесін танымай, оның жылы сөзі мен мейіріміне малданып, өзін-өзі жүн­жітіп жүрген Ақкүннің жанжарасы мен ар­ман-аңсарын да тереңдей берген. Өз-өзіне қанша қарсы тұрса да ағасына деген сезімі ырқына көнбейтін сезімінің құлына айналған қыздың қылығын беруде халық танымындағы бақсы- балгерлердің әрекеті өте шебер әрі нанымды қолда­ныл­ған. Адам баласының тірі жанға ашқысы келмейтін сырларын бөліскісі келетін, соған демеу болатын сүйеніш күш іздеуі өмір шындығы. Ал жаратылысынан адал, намысшыл Ақкүннің бұрын өзі мән бер­мейтін түрлі бақсы-балгерді жағалап, олардың айтқан шарттарының бәрін орындауға тырысуы, сол үшін ақшасын да, анасы сыйлаған әшекейлерін де аямай құрбан етуі әйел жа­ра­тылысына тән нанымды суреттер. Осы тұста жазушының емшілік, соның ішінде дуалау, көріпкелдік сияқты ұғымдарға сеніп қоймай, халықтық сенімді терең, жан-жақты білетіндігі аңғарылады. Өз алдына бөлек күрделі бұл мәселе шығарма құрылымындағы кейіпкер болмысын ашудың бір тәсілі ретінде шебер қиюлас­ты­рылған. Әсіресе, түн қараң­ғысында көршісінен күрек сұрап, Аманға оқылған дұғаның күшін қайтаратын заттарды саябаққа көму әрекеттері, көз алдында тұр­ған кілтті көрмей, асып-сасып абдырауы өте шебер, нанымды бейнеленген. Алайда, Ақкүннің жасап жүрген істерінің бәрі ізгілікке бағытталған. Оның бар мақсаты – сүйікті ағасын қалайда зиянды әрекет­тер­ден тазарту, қорғау. Сол арқылы ғана оны өзіне бұруға болады. Дуаның және өзге адамдардың әсерімен ғана өзінен жырақтап жүр деп ойлайтын аңғал сезімі шығарманың шынайы суреттері. Бақсы-бал­герге сену ежелден келе жатқан халық­тық түсінік. Жазушы кейіпкерлерінің ты­ғырыққа тірелген тағ­дырларын осы та­қы­рыпқа қатыстыра отырып, бұл жайттың да бүгінгі күннің ең өзекті мәселелерінің бірі екендігін ғажап көрсеткен. Оның жай ескілік сенімнің сарқыншағы емес, құ­дірет­п­ен байланысы бар қасиет екендігін көрмеген, білмеген адамы жайлы айнытпай болжай алуы арқылы және сертті сақ­тамаған бақсының өле алмай қиналу детальдары арқылы әдемі көрсете білген. Адамның әлсіздігін пайдалану арқылы оны табыстың көзіне айналдыру, оған сенген адамдардың аянышты тағдыры күнделікті өмірде кездесіп жататын кейіп­керлер. Тіпті, оған жоғары білімді, өзі елдің баласын оқытып жүрген Ақкүннің алдануы да көп жайды аңғартады. Ал сиқыр мен магияны ағайынды екі қыз­дың арамдық, азғындық жолында пайдалануы арқылы бұл мәселенің бүгінгі кері сипатын танытады. Ешуақытта маң­дайы терлеп еңбек етіп көрмеген, ұры әкесі мен салақ, жүргіш шешесінен татымды тәрбие ала алмаған, арам аспен асырап баққан отбасынан өрбіген, анасы бір, әкесі бөлек екі қыздың ақ­ша табу жолындағы арсыздық істері ой­дан шығарылған оқиға емес, өкінішке орай бұл да бүгінгі біздің қоғамы­мызда кө­рініс тауып отырған өзекті мәсе­ленің бірі. Ақша табу үшін арсыздық әре­кеттердің қандайын да таң­дап жатпайтын ағайынды қыздардың үлкені бұл істе тіс­қаққан тәжі­ри­белі, күндіз көше­нің, түнде түнгі клуб­тың көбелектері. Бір сұмдығы, әлгі азғын қыздың сырты жыл­тыраққа әуейі Аман басқарған білдей меке­менің хатшылығын атқарып, Аманның өзінде, оның ұжымында «ашса алақанында, жұмса жұдырығында ұстауы». Оның небір сұрқия істерінің кеші­ріліп, ашық-шашық тәніне, тәнін бұлдаған арсыздығына мал­данған Аманның адам­дық кейпінің де айқара ашылар тұсы осы. Қасиетті қызмет орнын жынойнаққа ай­нал­дырған әреке­тінің ақыры өз басын жұтатынын әуелде сезбейді, сезгісі де кел­мейді. Өзінің бір сәттік қызықтарына көңілі тоқ, шат-шады­ман кейіпте күн кешеді. Оның осы нәпсі­құмарлық осал­дығын пайдаланып, хатшы­сының күндіз-түні әзәзілдік айласын асырып жүргенін жазушы нанымды бейнелеген. Әсіресе, ағайынды екі қыздың диалог арқылы бе­ріле­тін өзара әңгімесі олардың бар-бол­мысын айқара ашып қана қоймай, оқыр­ма­нын жирендіріп, бойын мұздатады. Әрине, жамандық, арамдық жолы қашанда қысқа. Тіпті, ол бір анадан туған екі қыздың ақша, дүние үшін араздасып, бірін-бірі өлтіруге дейін баруы, ақыры екеуінің арамнан тапқаны бұйырмай қаңғып кетуі автордың арамдық, азғын­дықтың жолын тиюға деген шешімі. Повесті оқып отырып, көзсіз көбелектей жетпес қиялдың соңында алтын уақытын сарп еткен Ақкүнді ақта­рыңды да, айып­тарыңды да білмейсің. Бұл – жазушының адам болмысындағы еркіне бағынбайтын сезім арпалыстарының сырын таныту арқылы өзіне тән кейіпкер тұлғасын сомдай білетін қаламгерлік шеберлігін танытатын тұстар. Мира қашан да кейіпкерінің ішкі болмысына терең үңі­леді. Өзімен-өзі іштей арпалысқа түскен кейіпкердің өзін-өзі қоштауы, кінәлауы, қолдауы, жазалауы, қуануы, өкінуі арқылы кейіпкер болмы­сының бөлектігін даралайды. Бұл – психологиялық прозаның амал-әдістерін терең меңгерген қаламгер қабіле­тінің өзіндік болмыс-бітімі дегім келеді. Осынау өзің өмірде көзің жетіп, куә болған жайттардың көркем тіл, өрнекті сөз, сыршыл сезім арқылы мөлдіретіп қағазға тү­сір­ген қаламгер қыздың талантты туынды­сы арқылы өмір сырына қайта үңілесің.

Дүйсенгүл ЖАҚАН,
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты фольклортану бөлімінің аға ғылыми қызметкері.