ҰБТ-ға дейін мектеп бітірушілер қазақ әдебиетінен шығарма жазатын. Алтын медальға ұсынылғандардың шығарма жұмыстары білікті мамандардан жасақталған аудан­дық, облыстық сарапшылар тексеруінен өтіп, лайық деп таныл­ғаннан кейін ғана медаль иегері бола алатын.

Бір жылы облыстық сарапшылар мүшесі ретінде Алматыға шақырылдым. КазПИ-ден оқу­шы шығармасы туралы еңбек жаз­ған ғалым, облыс мектеп­те­рінен тәжірибелі екі-үш мұғалім облыстық оқу басқармасы бас­тығының бұйрығымен тексеру­шілер құрамына еніппіз. Оқу министрлігінен арнайы өкіл қатысып отырды. Өкілдің алдында шығарма тексерудің қиындығын сұрамаңыз. Тікеннің үстінде отырғандай қиналып-ақ бітесің. Қол жүрмейді. Жанарың бір сөйлемге байланып қалған­дай. Өзі шыққан төбесінің биік болуын қалаған білім басқармасы қызметкері: Министрліктің өкі­ліне кемшіліктерді көрсетпеңдер дегендей, бізге ым қағып қояды.Өгізді де өлтірмей, арбаны да сын­дырмай сауысқандай сақтық­пен, асқан ептілікпен жұмыс­тарды дін аман алып шығуды міндеттейтіндей. Іштей арпалысып, әлекке түсіп, жанды шү­бе­р­ек­ке түйгендей қиналыс үстінде бейтаныс үміткерлердің тілек­шісіне айналғанымызды өзіміз де байқамайтынбыз. Сонымен шығарма тексеру – жүй­кеңді жүн­дей түтіп, бойдағы күш-қуа­тыңды сорып алатын өндіріс секілді.
Жұмыстан соң Тұздыбастау­дағы Нұрғали ағайымдікіне бардым. Зейнеп жеңгем әдеттегі­сінше құшақ жая қарсы алды. Қаланың қақ ортасында тұратын туыстар бола тұра осылай қарай жетелейтін жеңгемнің ыстық іл­ти­паты, ақ қардай кіршіксіз көңілі, айрықша құрметі болса керек. Бұ жолы да етженді денесін жеңді игеріп алдымнан күліп қарсы алды.
– Өңің келіспей тұр ғой. Ауырып қалғаннан саумысың? – деді бетіме қарап.
– Шаршағандікі ғой. Күні бойы шығарма тексердік.
– Ой, тәйірі-ай, со да жұмыс боп па? Дәп бір жер қазғандай…
– Жеңге-е, біздің жұмыстың қасында жер қазу әлдеқайда жеңіл.
О кісі қайтып сөз таластырмады. Жеңгемнің қоңыр қызыл шайынан кейін шаршағанымды да ұмытып, тыңайып сала бер­дім.
– Әй, қыз, – деді жеңгем кө­ң­іл күйімнің қунақ тарта бастаға­нын байқап. Әлгі Сағат бауырың үлкен бастық болыпты. Ақжарма тілегімізді білдіріп, құтты болсын айтып шықпаймыз ба, – деді құдды ауылдағы көрші үйлердің біріне бас сұғатындай-ақ. Сағат бауырың дегені Сағат Әшім­баев.
– Дұрыс айтасыз. Қазақ ССР телевидение мен радио хабарлары жөніндегі мемлекеттік ко­мите­ті төрағасының орынбасары еді, енді төрағасы болды.
– Елден шыққан бір ұлдың қуанышына ортақтасу да жақ­сылық қой. Анасы Сәйіп­жа­малмен кезінде тонның ішкі ба­уындай тату құрбылар едік.
Осы сәт өткен күндерден бір сурет көз алдымда тұра қалды. ҚазПИ–дің филология факуль­те­тін бітіріп, дипломның қолға тиюін күтіп жүрген кез. Курстас жігіт институтты бітіру кешіне шақырды. Бардық. Анадайда терезенің алдында бейтаныс екі жігіт отыр екен. Жанары тұңғиық ойлы, қара торысын шырамытатын секілдімін.
– Сағатсың ба? – дедім қа­сына жақындап.
– Иә. – Ол да орнынан жедел көтерілді. Мен де сіз бе, сіз емес пе деп отыр ем. Сағаттың ҚазГУ-де оқитынын білетінмін. Ойланып қалдым. «Туыс жақын емес, жүріс жақын» деп бұрынғылар бекер айтпапты-ау. Бір ауылдың тумасы болғанымызды қайтейін, бір-бірімізді жыға танымадық. Ойлап қарасам, өйтетіндей жө­німіз де бар екен. Ауылда мектеп жеті жылдық. Оқуын аудан ор­та­лығындағы Нарынқол орта мек­тебінен әрі қарай жалғас­ты­ратындар да бар. Жеті кластық біліммен шектеліп, еңбекке араласатындар да кездеседі. Мен бастауыштан соң Нарынқол орта мектебінде оқып, сол мектепті бітірдім. Ағайым Жұмабектің қызмет бабымен ата-анаммен бірге көрші аудан орталығы Кегенге қоныс аударып, елден ерте жырақтадым. Сағаттың Сары­бас­тау ауылындағы (Қарасаз) орта мектепте оқитынын құла­ғым шалған. Алғыр ақылды бала боп өскенін, мектепті алтын медальға бітіргенін естіп жаттық.
Елге бір барғанымда, Сағат­тың үйленгенін естідім. Сағаттың келіншегі жүзінен нұр төгілген өте ибалы, көргенді келін екен. Апалап іші-бауырыңа кіріп кетеді. «Жақсыда жаттық жоқ деген сол, әне», – деп сүйсіне сөй­леген әңгімеші.
Бірде Алматыдағы мұғалімдер біліктілігін арттыру институты методисінің шақыруымен қалаға жолым түсті. Жұмысымды тә­мам­дап, жазған-сызған­дарым­ды қалдырып кету мақсатымен «Қа­зақс­тан әйелдеріне» бас сұқтым. Әде­міше келген ақ сары өңді бө­лім меңгерушісімен ә дегеннен-ақ әңгімеміз жараса кетті. Сөй-ле­се келе Сағаттың зайыбы Шәр­бану екенін білдім. Кіші­пейіл, инабатты келін атанған жур­налист, жазушы Шәрбану Бейсеновамен осылай таныстым.
Батыс, Шығыс классиктерін оқуды мектеп қабырғасынан ал­ғыр жас іздегенін кітаптан тапты. Уақыттың жасампаздық құдіре­тін Сағат ерте ұқты. Дүниеге шыр етіп түскен сәби он жылдан кейін бала, жиырма жылдан кейін әке боп өзгеретінін, уақыт үстем­ді­гімен қарияға қалай айналғанын адамның өзі де сезбей қалатынын жақсы біледі. Сондықтан уақытқа есе жіберіп алмау жағына баса назар аударды. Бұның бірден-бір жолы – әр минутты кәдеге жарата білу. Уақытты желге ұшырып сай­ран салуға жұмсайтындар ке­йін бармақ шайнайтынын көріп те жүр. Сағатқа Алла берген
ақ­ыл, парасаты, дарыны жолында кесе көлденең жатқан кедергі­лерді былай ысырып тастап, ілгерілеуге жол ашты. Дарынның 99 пайызы еңбек деген екен бір ғұлама. Ең­бек­тену, іздену нәти­жесінде жиыр­маның ішінде-ақ «Сын мұ­раты» еңбегін жарыққа шығарды. Осы еңбегі үшін Қазақ­стан комсомолы сыйлы­ғының лауреаты атағын иеленді. «Та­лантқа тағ­зым», «Парасатқа құштарлық» кі­тап­тарын оқыр­мандармен қауыштырды. Жасындай жар­қы­рап жоғарғы қызмет орынтағына отырды, өзі болған қыз төркінін танымайды психологиясынан аулақ еді. Жоғарғы қызмет ха­лық­тан биік еместігін, үлкенге ізет, кішіге құрмет көрсетуді жас­тай санасына сіңірген Сағат кішілік-кісілік өнегесінен айны­ған емес. Оның қатар жүрген үзеңгілестері, қоян-қолтық араласатын інілері, туыстары Сағат­тың кеуде қағу әдетінде жоғын қашан көрсең сол – ақжарқын қалпынан айнымайтынын тілге тиек етеді. Зейнеп жеңгем екеуміз Сағаттың үйіне ат басын тіредік. Сағат үлкен ұлы екеуі бізді сырт­қы есік алдында күтіп тұр екен. Сағаттың сондағы бейнесі осы уақытқа дейін көз алдымда. Бізді көріп туған ауылы Жамбыл кө­шіп келгендей қуанды. Амандық-есендік сұрасқан соң, есік ашып бізді алға оздырды. Қонақ бөлмеге бастады. Шәрбану да келіп амандасып мәре-сәре. Билік орынтағы отырғандарды төменгілерді көрмейтін, көрсе де көзге ілмей­тін, жоғарыдағылар алдында қоғадай жапырылатын мінез қалыптастыратыны туралы оқығаным аз емес. Сондықтан әлгінде осылай қарай келе жатып іштей күдіктенгенмін. Бұным бекер екен. Сол бізбен қауышу сәтіндегі Сағаттың ойлы жанарынан шашыраған қуаныш ұшқындары, аңқылдаған ақ пейілі туған жеріне деген сағы­ныш белгісіндей еді. Шәрбанудың асы піскенше әңгіме айтып, жалғызсыратпады.
Қонақ бөлмесінің төрт қабыр­ғасы сірескен кітаптар. Батыс пен Шығыстың кілең ұлылары осында жиналғандай әсер етті. Менің кітапқа қарайлап отырғанымды байқап: «Біздің бар байлығымыз –осы», – деді. Дарыны дара, жолы сара Сағаттың ыстық ілти­патына бөленіп, жылы лебізін естіп мар­қайып қалғанымды несіне жасырайын. Жақсы да, жақсылық та бар­шаға ортақ деген ғой. Аз ғана уақытта Сағаттың биік адамгер­ші­лігіне куә болдық. Тұла бойы тұнған өнегеден сом­далғандай еді. Өзінің іс-қи­мыл­дары арқы­лы ұлына үйге келген қонақты, үлкендерді қалай қарсы алып, қалай сый-құрмет көр­сетуді ұқ­тырғандай. Сағат қам­шы­ның сабындай қысқа ғұмы­рында елі­нің ертеңіне қызмет етті. Адами болмысымен, адам­гершілік сипаттарымен жастар­дың үлгі тұтар азаматы, тұлға боп қалыптасты.Күні бү­гінге дейін Сағаттың жы­лы бейне­сін көкірек­терінде сақ­та­ған жастар баршылық.
Біз әңгімелесіп отырғанда Сағаттың сыйластықтары жарас­қан інілері үш жігіт келді. Ішінде Тұрсынжан Шапай бар. Қалған­дары есімде жоқ. Шәрбану бәрі­міз­ге дастарқан жайды. Күні бойы жұмыста кешке табал­ды­рығынан аттаған қонағын жайдары жүзбен қарсы алып, дәм татқызуға әбден төселген отана­сы­ның жүзінен еш кейістік, ре­ніш сызы байқалмайды.
Ер-азаматын сыйлаған қа­шан­­да қонақжай дәстүрімізді жал­ғастырушы шаңырақтың алтын діңгегі деп ұқтық отанасын.
Тамақтан соң риза қош көң­і­лі­мізді білдіріп, үйге қайттық. Былай шыға бере жеңгем: «Айды толғанда көр, жігітті болғанда көр» деген. Сағат бойына ойы, ақылына көркі сай жігіттің сұл­таны бопты. «Тфа-тфа», тіл көз­ден сақтасын. Жақсы әйел де жігіттің бағына бітеді. Екеуі бір-біріне бап қосылыпты. Көңілді майдай ерітетін елпілдеген аң­қыл­дақтығын айтсаңшы. Ой, ай­налайын. Алла көсегесін көгер­тіп, бағы жана берсін», – деп күбірледі.
Неге екені қайдам, Сағатты ойласам, тасты жарып шығатын аконит деп аталатын шөп тамыры есіме түседі. Көргендердің ай­туына қарағанда, аконит түнде өзінен жарық шығарып тұрады екен. Елім деп өмір кешкен Са­ғат­тың жаратылысын емдік қасиетімен адамдарға тек пайдасын тигізетін аконитпен ғана ұқсастық табамын.

Тұрсынхан ШӘЛДИБЕКҚЫЗЫ,
Қазақстан Журналистер одағының мүшесі.