Жуырда бұқаралық ақпарат құралдары Қазақстан халқының саны 18 млн.-ға жуықтағанын және оның 71 пайызының қазақ екенін жазып, сүйіншіледі. Әрине, бұл деңгейге жеткізген шет жұрттан атамекенін аңсап оралған ағайынның үлесі мен бұдан 40-50 жыл бұрынғы алтын құрсақ аналарымыздың алды 12-14, орташасы 6-8, кемі 4-5 баладан дүниеге әкелген еңбегі екенін ұмытпағанымыз абзал. Ол кезде «Күміс алқа» иеленген аналардың «Алтын алқа» алғандарға қызыға қарағанын бүгінгі ұрпақ аңыз етіп айтады. Ал 2010 жылдан бері «Алтын алқа» 7 балалы, «Күміс алқа»
6 балалы аналарға берілетін болды. Бұл, адамға, өмірдің жалғасы – ұрпаққа деген көзқарастың ғана емес, баланы өмірге әкелу мүмкіндігінің өзгергенін де аңғартар дәлел. Бұған өз кезінде экономикалық, психологиялық, физиологиялық факторлардың да әсер ететіні анық. Отбасындағы бала санының артуына кері ықпал ететін қандай жағдай деп сұрай қалсаңыз, қарапайым халық қаржылық жетіспеушілік пен әлеуметтік мәселелерді көлденең тартады. Оған құндылық атаулының өзгеруін қосатындар да бар. Демографияның алға жылжуына «дертті» кедергі ретінде ажырасудың көптігін мысал ететіндер де жоқ емес. Бұның анық-қанығына көз жеткізуге біздің сөзімізден гөрі, тиісті орындардағы мамандардың демографиялық зерттеулерге сүйенген пікірі дәйектірек болар деп ойлаймыз. ҚР БЖҒМ-нің Ғылым комитетіне қарасты экономика институтының Әлеуметтік саясат және адам капиталын дамыту бөлімінің меңгерушісі, э.ғ.д., профессордың ассистенті Сәуле Қалиева мен Сүлеймен Демирел университеті Әлеуметтік ғылымдар кафедрасының аға оқытушысы, PhD Жеңісбек Төлен мырзамен осы сұрақтар төңірегінде өткізген сұхбатты 12-13 беттерден оқи аласыздар.

---

Сәуле ҚАЛИЕВА,
ҚР БЖҒМ-нің Ғылым комитетіне қарасты экономика институтының Әлеуметтік саясат және адам капиталын дамыту бөлімінің меңгерушісі,
э.ғ.д. профессордың ассистенті

Өсімталдық мінез сыры

– Демографияға әсер ететін факторлардың бірі – экономика­лық жағдай екені белгілі. Біздің ел­де­гі қазіргі экономикалық жағ­дай халық санының артуына не­месе кемуіне қалай әсер етіп отыр?
– Экономикалық жағдай де­мографиялық ахуалдың жақ­саруына әсер ететін маңызды фак­тордың бірі екені рас. Тұр­ғын­дардың қаржылық әлеуе­тінің артуы – оларды ұр­пақ­та­ры­­ның әл-ауқаты жақсы бола­ды де­ген сенімге жетелейді. Бұл се­нім, әсіресе, жас отбасы­лар­дың бір баласының екеу болуына, екі баласының үшеу болуына, сөйтіп әрі қарай кө­беюіне түрт­кі болады. Солай десек те, тұр­ғындардың өсім­тал­дық мінез-құлқына сан ғасырлар бойы қа­лыптасқан дәстүрлер мен от­басылық құн­дылықтардың, демогра­фиялық қалпының әсе­рі зор. Сол себеп­ті де қазіргі эко­номикалық жағ­дай халық са­нының өсу қарқы­нына ті­ке­лей әсер етіп отыр деп біржақты айтуға болмайды.
– Қазақстандағы балаларға берілетін жәрдемақының мөл­ше­рі жыл сайын артып келеді. Алай­да, күнделікті тұрмыста қол­данылатын тауарлар бағасы тұ­рақты емес. Олар квартал сайын қымбаттамаса, арзандап жат­қан жоқ. Бұл жағдайда мем­ле­кет тарапынан берілетін жәр­демақы әр отбасындағы бала са­нының артуына қаншалықты ық­пал ете алады.
– Мемлекеттік жәр­де­ма­қы­лар елдегі демографиялық көр­сет­кіштің артуына ұдайы ық­пал ете алмайды. Дегенмен, тұр­ғындардың белгілі бір сана­ты үшін маңызды екені рас.
– Еліміздің әр аймағындағы де­мографиялық ахуал әр түрлі еке­ні белгілі. Бұған сол аймақ­та­ғы экономикалық жағдай не­ме­се өмір сүруге қолайлы климат әсер етеді деп айта аламыз ба? Әл­де оның басқа себебі бар ма?
– Демографиялық ахуалдың дамуына көптеген әлеуметтік-экономикалық факторлардың әсер ететіні анық. Осылайша, ха­лықтың қалалық жерлер мен ауылдық аймақтарда орналасуы тұрғындардың индустриал­ды ұйымдасу үрдісі мен шаруа­шы­лығына әсер етеді. Ол өн­ді­рістегі өзгерістер мен тұр­ғын­дардың орналасуын, оның әлеуметтік-кәсіби, демогра­фия­лық құрылымын, өмір сүру салты мен мәдениетін де қам­тиды.
Тұрғындар арасындағы қар­қынды урбанизация процесі қазіргі заманғы демографиялық дамудың тұрақты әрі ауқымды бе­талысын көрсетіп отыр. Оған индустриалды өндірістің қарқынды дамуы мен өнеркәсіп түрлерінің үздіксіз жаңаруы не­гіз болып отыр. Ал бұл қо­ғам­ның экономикалық-әлеуметтік дамуындағы қалалар маңызы­ның арт­қанын көр­сетіп отыр. Тұрғындардың ба­сым көпшілігі осындай қа­лаларға шоғырла­нып, ол қа­лалар қоғамдағы өндірістік, әкім­шілік, шаруа­шылық, әлеу­меттік, мәдени, т.б. функциялар­ды атқарады. Қазіргі заманғы қа­лалардың көпшілігі – ірі өнер­кәсіптік орталықтар, кө­лік-транзиттік тораптар, сауда және медици­налық, білім беру, мәдени шаралар атқарылатын қызмет көрсету орталықтары. Бұлардың барлығында қалыпты өмір сүру мен қалалық әлеует қа­лып­тастыру мүмкіндігі бар. Бұн­дай қалаларда сонымен қа­тар ұлт­тық экономиканың дамуында маңызды роль атқара­тын ұсақ және ірі кәсіпорындар шо­ғырланған. Ал жұмыс орындары бар болған жерде адам капи­­та­лының дамитыны анық.
Қазақстанда тұрғындар са­ны­ның артуы мен оның құры­лымын анықтау әр өңірдің ерек­шелігіне қарай сараланады. Оның сипаты кейде прог­рес­сивті, енді бірде регрессивті мән­ге ие.
Негізгі демографиялық көр­сеткіштерді талдау қажетті ай­мақ­тық саралаудың ел ішіндегі де­мографиялық сипатқа әсер ететінін көрсетіп отыр. 2015 жыл­ғы деректерге сәйкес, Қа­зақ­стандағы табиғи өсім барлық 16 аймақта тіркелген. Туу көр­сеткішінің ең жоғарғысы Оң­түс­тік Қазақстан облысында – 17,684, ең төменгісі Солтүстік Қа­зақстан облысында – 115 адам болған. Ал Ақтөбе, Қара­ғанды, Павлодар облыстарын­дағы ауыл тұрғындарының туу көрсеткіші әр аймақтағы әйел­дерді санағанда орта есеппен 37%, 21% және 30% болған.
Елдегі тұрғындарды жас мөл­шеріне қарай сараласақ, қа­зір балалардың үлесі – 26,6%, ал 65 жас пен одан үлкен адам­дар­дың саны – 6,8%-ды құ­райды. Сонымен қатар, әр ай­мақтағы тұр­ғындар арасындағы бала са­нының орташа көр­сеткіші рес­публика бойынша бала са­нының орташа көрсет­кішінен едәуір көп, енді бірінде аз. Мә­селен, Оңтүстік Қазақ­ста­н облысында 34,8%, Маңғыс­тауда – 32,8%, Жамбыл мен Қызы­лордада – 31,8%, Атырауда – 31,0%. Ал керісінше Қоста­най облысында 19,7%, Солтүстік Қазақстан облысында – 20,3%, Алматы қаласында – 20,6%, Павлодар мен Шығыс Қазақ­стан облыстарында – 21,3 және 21,4%-ды құрайды.
Сондай ақ, соңғы 10 жыл ішін­де Астана қаласындағы ба­ла саны қарқынды түрде артып – 64,5%-ды, Алматы қала­сын­да – 33,1%, Маңғыстау об­лы­сында – 32,5% және Атырау облысында – 24,7%, ал салыс­тыр­малы түрде бала саны Сол­түстік Қазақстан облысында – 2,5%, Қостанай облысында – 5,0% және Ақмола облысында – 5,2%-ға ғана артқан. Елдегі барлық ай­мақтағы балалардың үлес сал­мағы бойынша қыз бала­­лар­ға қарағанда ұл балалар са­ны­ның 51% ға артық екенін ай­тып өткен жөн.
2015 жылы ел ішіндегі бар­лық аймақтан бала санының артуы бойынша Оңтүстік Қа­зақстан облысы алға шықты (971,2 мың ад.), Алматы облысы (546,0 мың ад.), Жамбыл олысы (348,9 мың ад.) және Алматы қаласы (338,9%). Солтүстік Қа­зақстан облысында бала саны едәуір аз (116,0 мың ад.), Батыс-Қазақстан облысында (151,1 мың ад.), Павлодар олысында (161,3 мың ад.), Ақмола обл (168,1 мың ад.) және Қостанай об­лысында (173,4 мың ад.).
Мына мәселені қаперге ал­ған жөн: біздегі демог­ра­фиялық үрдістің инерттілігі басым бол­ғанмен, өте баяу жүруде. Сол се­бепті мемлекет өз күшін дәл уа­ғында демографиялық саясатты жүзеге асыратын тетікте­р­ді ны­ғайтуға жұмсау қажет. Және ол әр аймақтың ыңғайына қа­рай басымдық алып отырса, қауі­птің алдын алып, эконо­ми­калық әл-ауқаттың нығаюы мен әлеуметтік-экономикалық жаңғырудың қарқын алуына ық­пал етер еді.

---

Жеңісбек ТӨЛЕН,
Сүлеймен Демирел университеті Әлеуметтік ғылымдар кафедрасының аға оқытушысы, PhD

– Елдегі демографиялық сая­сат­қа әсер ететін шаралар ретінде бірін­ші экономикалық, екінші әкім­шілік-құқықтық, үшінші тәрбиелік іс-шаралар аталады. Қазақ халқы­ның тарихына үңілсеңіз, сан түрлі оқи­ғалардың кесірінен қырғын кө­ріп, саны кемігеніне қарамастан жыл­дар өте, қырғын көрмеген өзге ха­лықтың санына жете алмаса да, қа­тарға қосылып келгенін аңғара­мыз. Бүгінгі бейбіт заманда қазақ дү­ниетанымындағы ұрпақ жалғас­тығы туралы түсінік несімен ерек­шеленеді?
– ХХ ғасырдың басында Әли­хан Бөкейханов қазақтың саны 6 млн.-ға жетті деп айтқан еді. Бірақ ха­лықтың басына түскен тарихи зо­балаң, аштық, қуғын-сүргін, реп­­­рессия, Ұлы Отан соғы­сы се­кіл­ді оқиғалар қазақтың де­мог­ра­фия­лық өсімін тежеп, 6 млн. халық­тың санын 1,5 млн.-ға дейін азай­­тып жіберді. Бұл – біздің халық­тың санының азаюына әсер еткен ең үлкен тарихи фактор. Ал сіз ай­тып отырған экономикалық, әкім­­шілік-құқықтық, тәрбиелік іс-шаралар демографияға мұндағы жылдары ғана әсер ете бастады. Демографияға әсер ететін басты фактор ретінде экономиканы атауға болмас, бірақ белгілі бір деңгейде халық санының өсуіне ол да ықпал етті. Ал әкімшілік-құқықтық фактор халық санының артуына немесе кемуіне айтар­лық­тай ықпал етеді деп айта алмаймын. Меніңше, демогра­фия­ның өсуіне ықпал етіп отырған басты фактор – менталитет пен са­наның, құндылықтардың өз­геруі. Қазір демографиялық көр­сет­кіштің баяу жылжуына эконо­микалық-әлеуметтік жағдай әсер етіп отыр деген пікір жиі айтылады. Алайда, негізгі себеп – сана­ның өз­геруі. Яғни құндылық­тар­дың ал­масуы. Бұдан бір-екі буын бұрын­ғы ұрпақты алып қарасақ, қа­зіргі заманнан қиын уақытта да кем дегенде бес-алты я болмаса он бала дүниеге әкеп өсірген. Ал бер­тін келе нарықтық экономикаға көш­кен жылдары халықтың қар­жылық әлеуеті әлдеқайда жоғары бол­са да бала туу көрсеткіші тө­мен­дей берген. Демек, туу көрсет­кішінің жоғары болуында эконо­микалық, яки әлеу­меттік фактор шешуші роль ой­нап тұрған жоқ. Қазір Қазақ­стан­дағы туу көр­сет­кіші орташадан төмен, демо­графиялық дүмпу жоқ. Бұл менің ойымша, дәстүрлі отбасы инс­титутының құлдырауы­нан болып отыр. Қазір дәстүрлі отбасындағы құндылықтарды сақтап, бұрын­ғыдай отбасындағы бала санын көбейту маңызын жой­ды. Қазір жастардың басым бө­лігі кеш үйленеді. Орташа үй­лену жасы бұрын 20-22 жас болса, қа­зір 26-28 жасқа ұзарған. Үйлен­ген күннің өзінде бала сүйіп, отбасы мүше­лерін көбейтуден бұрын карьера жасауды алғашқы орынға қояды. Ондай жағдайда бала санын көбейту, дәстүрлі отбасының құндылықтарын сақтау жүйесі екінші орынға өздігінен ысырылып шығады. Батыс Еуропа, Америка елдерінде дәстүрлі отбасы институтының орнына индиви­дуа­листік құндылықтар бірінші орында тұрады. Әйел де, ер де өзінің жұмысы мен жеке тұлға ретінде жетілуін ең бірінші орынға қояды. Батыс Еуропа елдерінде дамушы шығыс мемлекеттеріне қарағанда өмір сүру деңгейі жоғары болғанмен, демография­лық өсім өте баяу. Мәселен, Германия қартайып келе жатқан мемлекетке жатады. Франциядағы халық санын көбейтіп отырған сырттан келетін эмигранттар. Ал шығыс елдерінің әлеуметтік-эко­но­микалық жағдайы батыс елде­рімен салыстырғанда төмен бол­ғанмен демографиялық өсім әлде­қайда жоғары. Бұл да демо­графиялық өсімге әлеуметтік жағдайдан гөрі дәстүрлі құндылық пен ұлттық менталитеттің әсері көп болатынын дәлелдейтін бір мысал. Сіз айтқан тәрбиелік іс-шаралар осы ұлттық құндылық пен менталитетке сәйкес келеді. Қазақстанда соңғы жылдары қар­қын алған жаһандану проце­сіне сәйкес құндылықтар алмасу үрдісі тез жүрді де, біздегі дәстүрлі институттар әлсіреп, соның әсері демог­рафиялық өсімнің баяулауына әкеп соқты. Дәстүрлі отба­сылық институтты сақтау, бала туу ұғымы сетінеп, индивидуа­листік құнды­лық­тар сіңе бастады. Жеке адам от­басы мүшелерін көбейтуден бұрын карьера жасау, өзін-өзі ж­е­тілдіруге күш сала бас­тады.
– Көзқарастың өзгеруіне әсер ете­тін фактор ретінде нені ерекше атап айтар едіңіз?
– Бүгінгі күні әсер етіп отыр­ған негізі фактор – жаңа айтып өткеніміздей жаһандану, батыстану (westernization) процесі. Ашық ақпараттық қоғамда жаппай мәде­ни ықпалдасу үрдісі жүруде. Қай елдің мәдениеті күшті, ол басқа әлсіз мәдениеттерді өзіне жұтады не оған ықпал етеді. Американдық саясаттанушы Самуэль Хантингтон «ХХІ ғасырда мәдениеті күшті, өркениетті елдер дамушы елдерге ықпал етеді» деп айтқан еді. Осы ұстанымға сүйенсек, қазір мә­дениеті дамыған Батыс Еуропа мен америка мемлекетінің мәде­ниеті мен құндылықтары, өмір сүру үлгісі басқа да дамушы елдерге ық­палын тигізуде. Дәл осы нәр­се біздегі дәстүрлі құндылық­тардың өзгеруіне тікілей әсер етіп отыр.
– Ұрпақ туралы ұғым өзгерген кезеңде халық санының өсуіне эко­номикалық және әкімшілік шаралар игі ықпал ете ала ма?
– Демографиялық көрсеткішті ұлғайтуға экономикалық, әкім­ші­лік шаралар ықпал ете алады. Мем­лекет тарапынан арнайы бағ­дар­ламалар жүзеге асып, жүйелі жұ­мыс істеп отырса, ол елдегі де­мог­рафиялық жағдайдың жақ­саруына жанама түрде, қосымша дем беруші күш ретінде ықпал ете алады. Бірақ адам санын көбей­туге тікелей әсер ете алады деп ай­ту қиын. Ал егер жалпы мемле­кет­­тік тұрғыда ұлттық құндылық­тар мен отбасы институтын ны­ғай­туға бағытталған идео­ло­гия­лық шаралар атқарылса, елдегі демог­рафиялық өсімнің ортадан жоғары қырқын алуына әсер ете алады деп ойлаймын.

---

Әзірлеген Н.Дүтбаева