Дәстүр – ұлттың ғасырлар бойы бірге жасасып, жалғасып келе жатқан өмір сүру қағидасы. Қазақтың қай дәстүрін алсақ та ақылға қонымды, хақ дінге сыйымды. Бабадан жалғасқан сол ғұрыптарымыздың бүгінде қаншасын сақтап, күнделікті өмірде қолданып жүрміз? Қаншасы өткен күннің еншісінде қалып қойды? Зерттеушілер ХХ ғасырдың қазақты ата дәстүрінен алыстатып жібергенін айтады. Олай деуге негіз де жоқ емес. Осыдан бір ғасыр бұрын «Алаш» газетінде Семей семинариясында оқитын Ж.Аймауытов пен М.Әуезовтің «Қазақтың өзгеше мінездері» атты мақалалары басылыпты. Сонда: «Қазақтың тумысы өзгерді. Кигіз үйде қыстап, суыққа шынығып, қуатты, қайратты, денелі өсетін қазақ, тағалығы жоқ, аласа жер үйге кіріп, аурулы, нашар болып, мыжғырланып, еңсесі көтерілмей өсетін халге түсті» деген жолдар бар. Бұл – қазақ көп зобалаңды әлі де бастан кешірмей тұрған 1917 жылдың наурызы еді. Ұлт жанашырлары сол кезеңде халық дәстүрінің өзгеріп бара жатқанына алаң қылып, мәселе көтеріпті. Ал бүгінгі қазақтың  мінезі мен болмысы туралы кім бас қатырып, балтыр сыздатып жатыр? Рас, өткен ғасыр қазақты төл тірлігінен жаңылдырды, еңсесін езді, дәстүрінен адастырды. Бір ға­на ашаршылықтың өзі өр кеуде, еркін халықтың сағын сындырып, жалтақ, жасық, рухсыз етіп таста­ды. Біз бүгін сол иілген еңсемізді әлі де тіктей алмай жүрген секіл­ді­міз. Кешегіден аманатқа қалған ата дәстүрімізден адасып, жаңа за­манға болмысымыз емес, сырт кел­бетіміз ғана қазақ болып ілесіп ба­ра жатқанымызды түсін­ге­ні­міз­бен, түзелуге ниет таныта қой­май­мыз әлі. Әйтеуір өзгенікін өлердей құр­меттеп, өзінікіне немқұрайлы қарайтын бүгінгі жұрттан:«кім бол­сақ та мейлі, әйтеуір қазақ бол­масақ болды» дейтін сыңай бай­қалатындай. Бәлкім, бұл өткен күн­нен қалған үрей болар. Ол үрей сейілу үшін не істемек керек? Фи­лософ Тұрсын Ғабитов пен та­рихшы Зиябек Қабылдинов мырзалардан қазақтың дәстүрден қол үзу себептері мен дәстүр мен жаңа­шыл­дық арасында алтын көпір ор­натудың жолы жөнінде сұрап көр­ген едік.

---

Зиябек ҚАБЫЛДИНОВ,
тарихшы

Қазақтың нәубет ғасыры

Расында, ХХ ғасыр қазақ­тың дәстүрлі қоғамына айтарлық­тай өзгеріс алып келді. Өткен ға­сырдың халқымызға тигізген орасан зардабын санамалап қарасақ, мұндай ауыр сынақтан кез келген халық майырылмай өте алмайтынын түсінеміз. Хал­қымызға Ресей империясы тұ­сын­да бағытталған ауыр соқ­қы Кеңес Одағы кезеңінде одан әрі күшейді. Сөйтіп, қазақ халқының айрандай ұйыған тірлігін шайқап жіберді. Мәселен, ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында қазақ өзінің дәстүрлі шаруа­шы­лы­­ғынан айрылды. Себебі, мал бағатын кең өрісі, бабасынан қалған шұрайлы жерлерінен ығыс­тырыла бастады. Ғасырлар бойы төсін еркін жайлаған ата қонысынан, құрмет тұтқан ата-баба зиратынан алыстап, шөп шықпайтын тақыр, шөлді жерлерге күштеп көшірілді. Ақыры шаруашылық, экономика жағы­нан дағдарысқа ұшыратты. ХХ ғасыр басында елімізге христиан дінінің миссионерлерін жіберіп, шоқындырмақшы болды. Ол аздай 1916 жылы Бірінші дүние­жү­зілік соғыс уағында қазақтарды тыл жұмысына алуға жарлық шығарды. Сол тұста әскер бер­мей­­міз деп көтерілген халқымыз біраз саңлақтарынан айрылып қалды. Оның соңын ала бере 1921-22, 1932-33 ж.ж. ашаршылық келді. Соңғы деректерге қара­ған­да ашаршылық нәубетінде қазақ халқының 70 пайызы жойылып кетіпті. Егер ХХ ғасырдың басында 6 млн.-дай қазақ болса, ашаршылық кезінде соның
4 млн.-дайын жоғалтыпты. Ал жүз мыңдай қазақ Қырғызстанға барып жан сақтады деген дерек бар. Бір таңғаларлығы, тілі мен ділі де, тірлігі де қазақтікімен бірдей қырғыз халқы сол ашар­шы­лықтың зардабын тартқан жоқ. Себебі, олардың сол тұстағы бірінші хатшысы Әбдірахманов деген азамат халқына: «Бір киллограмм ет те, бір килограмм ас­тық та Ресейге жіберілмесін», – деп қадағалап отырған. Ал бізге ол кезде Голощекин келіп, қазақ байларын қудалап, малы мен байлығын тартып алып, кедейшілікке ұшыратқан еді. Ақыры, 1932-33 ж.ж. қазақ даласын орасан зор аштық жайлады. Аң, құс, жәндік былай тұрсын, қазақ бір-бірін жейтін жағдайға жетті. Ақыры өлетінін біліп балаларын мойнына тас байлап суға тастайтын, «өлсе, осында өлсін» деп зиратқа байлап кететін жантүршігерлік жағдайлар болды. Ол аз десеңіз, қазақ зиялыларын саяси қуғын-сүргінге ұшы­ра­тып, қырды, қазақ жерінде ла­герьлік жүйе жасап, қазақтарды сол лагерьлерге тоғытты. Ал Екін­ші дүниежүзілік соғыс қазақ демографиясына тіпті ауыр соқ­қы болып тиді. Енді есін жиып келе жатқан халық бас көтерер азаматтарын соғысқа аттандырды. Яғни жалпы халықтың жиырма алты пайызы ұрыс даласына кетті. Өзге мемлекеттерде мұн­дай көрсеткіш болған жоқ. Фашистік Германияның өзінде бұл көрсеткіш он екі пайызға тең екен. Одан бергі кезеңдер де қазақ үшін жайма шуақ бола қойған жоқ. Ақмолада немістерге автономия береміз деген дүрбелең болды. Тың игереміз деп жайы­лым­дық, өрістік  жерлердің бәрін құртты. Сырттан келімсек ре­тін­де небір қылмыскерлер, іш­кіш­тер, бұзақылар ағылып келіп жатты. Олар тұрғылықты халық­қа кері әсерін тигізді. Жалпы алғанда, ХХ ғасыр қазақты әбден есеңгіретіп, ішкі болмысын өзгертіп, ата дәстүрінен алыстатып тастады. Біз қазақы болмысымыздан мүлдем айрылып қалудың алдында қалдық. ХХ ға­сыр үлкенге құрмет, кішіге кө­мек, ағайынмен татулық, әруаққа тағзым, ел мен жерге сүйіспен­ші­лік, өзара сыйластық, қонақ­жай­лылық, намысқойлық пен ар-ұят деген секілді көнеден келе жатқан дәстүрлерімізден қол үздіре жаздады. Содан бері әлі де есімізді жинай алмай келе жатырмыз. Тәуелсіздік алған уақыттан бері көбіне материалдық құндылық­тарға, экономиканы көтеруге көңіл бөліп келдік. Кешегі Елба­сының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы ха­лық жиырма алты жыл бойы аңсап күткен дүние еді. Енді өт­ке­німізді түгендеп, жоғалғаны­мызды жаңғыртып, дәстүрімізді қайтармасақ, біз ұлт болып ұйыса алмаймыз.
Егер бүгін Қазақстанда қазақ­ша түсінбейтін қазақ, үлкенді сыйламайтын жастар пайда болса, бойжеткендеріміздің жарты млн.-дайы тұрмыс құрмай жүрсе, тұрмыс құрғандардың жартысына жуығы қайтып ажырасып, азаматтарымыздың аңсары әйел затына емес бір-біріне ауып кетсе, үйсіз-күйсіз қазақ өз елінде қаңғырып жүрсе, осының бар­лығы жиырмасыншы ғасырдың ұлтымызға тигізген зардабының салдары дер едім.

---

Тұрсын ҒАБИТОВ,
философ

Жаңашылдық дәстүрмен үйлессе

Дәстүр сөзі араб тілінде «ере­же», «заң» деген мағынаны білдіреді, кейбір араб елдерінде ол «конституция» мағынасында қолданылады. Қазақ дәстүрлері дала заңдары мен ислам шариға­ты­ның үйлесімді қосылуының нә­тижесінде қалыптасқан. Жаң­ашылдық пен дәстүр – мәдениет дамуы үдерісінің екі жағы. Мә­де­ниет тұрақты және өзгермелі сәт­терден тұрады. Мәдениеттегі тұрақтылық, «инерциялық» – бұл дәстүр. Дәстүрде мәдени мұрагерлік элементтері – идеялары, құндылықтар, дәстүрлер, салттар, дүние тану тәсілдері сақ­талып, ұрпақтан ұрпаққа бері­леді. Соның арқасында қоғам дамиды, өйткені жас ұрпақ велосипедті ойлап табумен айналыспайды, адамның қол жеткіз­ген тәжірибесін, мәдениет нормасын игереді.
Дәстүрлер жүйесі қоғамдық организмнің тұтастығын, тұрақ­ты­лығын бейнелейді. Оған өрес­кел қарауға болмайды, өйткені мәдениеттің нәзік және күрделі механизмдері бұзылуы мүмкін. Ескі рухани құндылықтарды, тарихи естелікті ұмыт қалдырып, рухани өмірді жақсарту мүмкін емес. Екінші жағынан, мәдениет жаңарусыз болмайды. Шығарма­шылық, өзгеріс қоғам дамуының екінші жағы болып табылады. Дәcтүр мeн ұжым eтeнe біріккeндe бір орындa тұрaқтaп қaлу мәceлecі туындaйды. Оcы орaйдa Ф. Бэкон дәcтүрді тeк бір орындa тeжeліп қaлaтын, aры қaрaй дaмуғa итeр­мe­лeмeйтін үрдіc дeп cынғa aлa­ды. Дәcтүр мeн жaңaшыл­дық­тың өзaрa әрeкeттecуі төмeндeгілeрдің пaйдa болуынa әкeлуі мүмкін:
– Инновaцияның eнуінeн кeйін, нaқты cол дәуірдің дәc­тү­рінің жойылуынa әкeлeді. Әcірece бұл жaғдaй, қоғaмдaғы дәcтүр әлcіз, тұрaқcыз болғaндa іcкe aca­ды. Cол кeзeңдe дәcтүр күрдeлі жaңaшылдықты тaлaп eтіп, инновaция дәcтүрді aлмacтырa­ды, әлeумeттік-мәдeни ортaны бacымдыққa aлaды. Дeгeнмeн, жaңaшылдық  дәcтүрдің caқтaлу, жалғасу, caбaқтacу cияқты қыр­лa­рын өз бойынa cіңірe aлaды. Бұл ­жaғдaйдa дa жaңaшылдықтың қоғaмғa eнуі өтe қиынғa cоғaды. Бір жaғынaн жойылғaн дәcтүр қaйтa жaңғыртылуы дa мүмкін.
– Дәcтүрді қaтaң ұcтaнып, жaңa­шылдықтың қоғaм мәдeниe­тінe eнуінe бaрыншa кeдeргі жacaлaды. Бұл жaғдaйдa дәcтүр жaңaшылдықты толығымeн жояды. Кeз кeлгeн жaңaшылдық қо­ғамға тeк дәcтүрмeн үйлece aл­ғaн­дa ғана eнe aлaды. Бұл әрeкeт­тecтіктің нәтижecіндe жaңaшыл­дық жойылып, оны дәcтүр бa­­cым­дыққa aлaды дa, инновa­ция­лық үдeріcтeрдің дaмуынa мүмкіндік бeрмeйді. Бір жaғынaн дәcтүрдің қaтaң caқтaлуы, жо­ғaрыдa aтaп өткeніміздeй, қоғaм­ның тұрaқcыздaнып, конceр­вaтизм­нің күшeюінe әкeлeтіні aнық. Aл басқа жaғынaн дәcтүр өзгeргeн инновaциялық контeкc­тe әлeумeттік-мәдeни ортaдa caқтaлып тa отырaды. Бұл жaғ­дaй­ды қоғaмды бacымдыққa aлғaн дәcтүр, оның тұрaқcыз­дa­нуынa әкeлeді. Ұлттық мәдениет­тің трансформацияға ұшырау кезеңінде дара тұлғалардың ролі (көсемдер, данышпандар) күрт өседі. Олар әуелі өз менталитетін жетілдіріп, сосын халыққа үндеу салады. Алайда, әдетте консер­ватив­тік топтар оларға қарсы да шығып жатады. Халық жаңа өмір салтын жақтаған адамдарға кейде күдікпен қарайды. Мәселе – осындай шешуші арпалыс кезеңде халық өзіне шын жол көрсететін тұлғаларды тани біл­уінде, қастерлеуінде, соларға құлақ асуында. Сонда ұлт өтпелі кезеңнен сүрінбей өтіп, мұратына жетпек.
Қазіргі таңда, өкінішке орай, орын алып отырған рухани то­қыраушылық кез келген адам баласына толыққанды өмір сүруге қиындық туғызып отыр. Яғни адам баласы өз-өзін толық­тай жетілдіре алмай отыр. Қоғам­да­ғы бақталастық, жемқорлық, біреудің ала жібін аттау, обал немесе сауап деген түсініктерді елемеу, нәпсіқорлық, әрекет­тердегі шектеусіздік, ар-ұятты таптау, адами абыройды аяққа басу деген келеңсіз әрекеттер осыған кедергі болып отыр. Осын­дай жағдайлардың болуы­ның себебін қарастырып, осы келеңсіз жағдайлардан шығу жолын табу қажет.
Қазақ мәдениетінің қазіргі таңдағы жаһандану кеңістігіндегі инновациялық үрдістері дегенде алдымен оның ұлттық мәдениеті­нің бет-келбеті соншалықты неге айқын емес деген мәселенің басын ашып алуымыз керек. Қазақ­стандық философ Дәулетбек Раев жазғандай, бізде негізгі қиын­дықтарды туғызып отырған мыналар:
– батыстық бұқаралық мә­дениеттің үстемдік етуі (яғни кең таралуы);
– мемлекеттік ұлттық саясаттың шектілігі;
– ұлттық мәдениеттің, әсіре­се­ жастар арасында, үлкен де тұрақты беделге ие болмауы;
– ұлттық мәдениетті дәріп­тейтін абыройлы азаматтардың жеткіліксіз болуы (болған жағ­дай­да, ол азаматтардың қоғам өмі­рінің өзге салаларына бет бұруы – саясат, сауда-саттық, т.б.).
Инновациялық мәдениеттің негізгі мақсаты – ескі (өткен шақ, «классика»), қазіргі (осы шақ, «модерн») және жаңа (болашақ, «футур») арасындағы тепе-теңдікті қалыптастыру және оны сақтау. Инновациялық қабылдау ескі, қазіргі және жаңадан алатыны тең көлемді болмағандықтан, кей кездері, ескінің бөлінуіне, қазіргінің мобильденуіне және жаңаның экспансиясына түрткі болады. Әрбір ұлт, халық, қоғам, жеке адам мәдениеті өзгешелігін осы үш­тіктің өзара тәуелділігі қамта­масыз етеді.

Дайындаған
Айнара АШАН.