Адамзаттың санасын бүгін  интернет жаулаған заман.  Ойшылдықпен барлап, мәніне бойлаған уақыттарда халыққа  ұшқыр ой, кең пайым, терең түсінік  серік болып еді.  Ал біздер өз санамызға  жан-жақты  қорек жинаудың орнына  ойды өшпестей, өмірді өтпестей көреміз.  «Ой да көп, уайым да көп – ойлай берсең, ой да жоқ, уайым да жоқ – ойнай берсеңді» айтқан қазақ  қазіргі халімізді дөп басып тұрғандай көрінеді.  Қолын тетікке тигізсе,  керегі алдынан шыға келетін, жадысы  жаттанды ұрпақтың ертеңін ойласақ, амалсыздан алдыңғы буын өкілдерінің көркем шығармаларды қолдан-қолға өткізе оқығаны,  газет-журналдардың келесі санын асыға күтетіні   еске түседі. Бүгінгілердің көкейінде бір әннің ызыңы жүрмесе, түбегейлі ой да жоқ. Сол «ызыңды»  іздеп, филология ғылымының докторы,  әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің профессоры  Кәкен Қамзин мырзаға  хабарласқан едік.

Кәкен Қамзин,
филология ғылымының докторы

---

– Бұрын әлеуметтік мәселелерді шешуде халықтың арасынан шыққан терең ойлы шешендер мен қара қылды қақ жарған билердің орны ерек­ше болатын. Кез келген істе ел-жұрт сол кісілердің көмегіне жү­гінетін. Алғаш кітап, газет шыға бас­тағанда халық арасындағы кө­зіқарақты азаматтар баспасөз бет­теріне өз ойларын білдіріп, халыққа үн қосуға тырысты. Ал Кеңес Одағы тұсында газет, кітап халықтың рухани сеніміне айналып үлгергені есімізде. Бүгінгі компьютер, интернет арқылы жарияланып жатқан материалдар бүкіл халықтың мінез-құлқын, ниет-пиғылын білдіре алмайды. Халықтың рухани дамуына да әсері онша байқалмайды. Тек белгілі бір орта ғана болмаса, қазіргі газет-журналдардың оқырмандары да сиреп кетті. Осы мәселелер ұлттық ойшылдығымызды, ұлттық ойға бейімділігімізді әлсіретіп жатқан жоқ па? Жалпы, шығар­машылық зерде қайда жатыр? Оны біз қалай табамыз?
– Арғы тегі поляк, орыс проза­сы­ның ірі өкілі, ғажап стилист Константин Паустовскийдің: «Ра­ньше трава была зеленее и небо голубее. Почему все так изменилось и обесцветилось» дейтін бір сөзі есіме түсіп отыр. Сонан кейін жадымдағы «Мәскеу жазы» әңгі­ме­сінен бір мысал: «Снега распространяли чистый, острый запах. Так пахнет ветер, так пахнет лед, тающий во рту, так пахнет юность». Расында да солай, біздің жастық шағымызда, әкелеріміздің бозбала дәуренінде, аталарымыздың ат жа­лын тартып мінген кезінде бәрі ке­рім, бәрі әдемірек сияқты еді. Ай­наламызға қараймыз да налимыз, торығамыз, ғалам неге боза­мық тартқан, табиғаттың ежелгі ажары мен көркі қайда? Әлде жасы ұлғайған жан дүние қызығына әбден тойып, оны тап бала кезін­дегідей қабылдай алмай ма, әлде әлеуметтік құбылыстарды тап бұ­рынғыдай тани алмай, адаса ма? Мы­на пәни жал­ғанның талай ащы­сы мен тұщы­сын татқан адам тал­ғамнан да, се­зімнен де айырыла ма? Әлде оның өз­геше сыры бар ма?
Бәрін айт та бірін айт дегендей, жа­ратылыс пен әлеуметтік құбылыс – біртұтас әлем. Өркениет прогресі де кейде адамды мезі қылады, шар­шата­ды. Бізде жаратылыс болмысын зерттеумен шұғылданып жүр­ген мекемелердің саны жетерлік, ал әлеуметтік үдерістерге көңіл бө­лер ғылыми-зерттеу орындарын емге таба алмайсыз. Мен Амери­ка­ның қоғамдық пікірді таразылайтын Гэллап институты сияқты ха­­лықаралық қауымдастық мойындайтын мекемені айтып отырмын. Тегі, қоғам қадамын, билік әре­кетін, әлеумет жай-күйін сөз ет­к­енде, әрқайсымыз осындай инс­титуттардың расшыл мәлімет­теріне жүгінгеніміз жөн. Ал біз қазір сөз сөйлесек, тек эмпирика­лық амалдарға ғана арқа сүйей­міз.
Әрине, әр дәуірдің өзіне лайық қай­раткерлерінің, сөз ұстар ағала­ры­ның орны бір бөлек. Өткен-кет­ке­німізді, арғы-бергімізді еске түсіре кет­сек, заманына сәйкес естір құ­лақ та, түйсік те бар еді. Ұлттық тә­лім-тәрбие, эстетикалық талғам мек­тебі, сана дәстүрі де болған. Бұл рай­лы да шырайлы санаттардың та­мырына Ресей отаршылдығы да, кеңес тота­ли­таризмі де балта шаба алмаған. Қанымыз бен жанымызда сақтал­ған бұндай хақ құпиясын ашу­ға олардың интеллектуалдық дәр­мені, технологиялық күш-қуа­ты жетпеді.
Енді жайлап байқасам, осы алын­бас қамалдың іргетасын ға­лам­дастыру машинасы, желілік қо­ғам жүйесі, өзіміздің жалаң елік­теушілігіміз үңги қазып жат­қан­дай көрінеді маған. Бүгіндері қазақ жұртының тізгін қағушылары ақпараттандыру мен білімдарлан­дыру ұғымдарын шатастырып ал­ған сыңайлы. Соның салдарынан тарихи өзектілік бәсеңдеді, зиялы ор­та мен халық арасындағы арлы-бер­лі байланыс арнасы тарылды, пассионарлық рухтың оты сөнуге жақын. Бұның зардабын бүгін бол­маса да күні ертең тартарымыз анық. Ұлттық санамен, көркемдік тал­ғаммен, ассосиативті контентпен табыспаған бөгде ұрпақ өсіп ке­леді. Ұлы Абайдың: «Қартайдық, қайрат қайтты, ұлғайды арман, Шошимын кейінгі жас балалардан» дегені қазіргі кезеңнің шын­дығына дөп келеді-ау деп ой­лай­мын.
– Қазақ ойшылдығы дегенді қа­лай түсінуге болады? Оның өлше­мі қандай?
– Ойшылды, кемеңгерді заманы, ортасы, алағай-бұлағай ситуация бап­тайды. Осыған орай данышпан әл-Фараби бабамыз қайырым­ды қаланы (мемлекетті) билеуге қол созған жанға қажетті туабітер он екі табиғи қасиетті атап көрсете­ді. Бұл ереже философқа да, саяси қайраткерге де ортақ деп білемін:
«1. Өзіне тиісті іс-әрекеттерді лайықты атқару үшін адамның он екі мүшесінде еш мін болмау керек. 2.Айтушының нені меңзеп отыр­ғанын ой елегінен өткізе отырып, айтылған сөздің түгелін жаратылысынан өте жақсы сіңіре де ұға алуы керек. 3. Зерделі де болжампаз ақыл иесі болуы керек, белгілі бір заттың болар-болмас қасиетін аңғара салысымен, сол қасиеттің нені білдіретінін лезде тап баса білуі қажет. 4. Сөзінің ажарлы бол­ғаны абзал және ойындағысын толықтай айқын жеткізе алғаны жөн. 5. Оқу мен танымды қош көруі ке­рек. 6. Асқа сұғанақтық танытпауы керек. 7. Шындық пен оны демеу­шілерді басына көтеруі, жал­ған­дық пен оны әспеттеушілерден жиренуі керек. 8. Рухын асқақтат­қаны, абыройды пір тұтқаны абзал: оның жаны жаратылысынан кез келген лас нәрседен биік тұрғаны және жаратылысынан өршіл іс­тер­ге ұмтылғаны жөн. 9. Дирхем, динар және дүниеауи тіршіліктің бас­қа да жұрнақтарынан аулақ болу керек. 10. Жаратылысынан әділ­дікті және оны қолдаушыларды пір тұтуы керек, әділетсіздікті, қа­тыгез билікті және оған дем беру­шілерді жек көруі керек. 11. Өз жұр­ты­на да, өзгеге де әділ болу ке­рек. Әділ болу керек, бірақ қиқар болмау керек, қыңырлық  танытпау керек, әділдік алдына қаса­рыс­пау керек, бірақ кез келген әділет­сіздік пен абыройсыздыққа қасқая қарсы тұру керек. 12. Қажетті деп есептеген нәрсені жүзеге асырарда табан­дылық танытқаны абзал және осы ретте жүректілік, қайраттылық көр­сеткені, үрей мен жігерсіздікке жол бермегені жөн.
Бұның бәрін бір адамның басынан табу қиын, сондықтан жа­ра­тылыстың осындай сыйына ие бол­ған жан сирек ұшырасады, ха­лық­тың аз-маз бөлігі ғана».
– Кезінде зиялылардың сөзі ха­лыққа қалай әсер етіп еді? Ұлт бел­сенділерінің сөздері бүгінде ықы­лас­сыз тыңдалып, селқостықпен оқы­лады. Бұның себебі неде?
– Осыдан 25-26 жыл бұрын, мем­лекеттігімізді, тәуелсіздігімізді қал­пына келтірген заматта талай шешенді, талай көсемді тыңдадық, көрдік. Ел ағалары ұлттың сөзін сөй­леді, мұңын мұңдады, жоғын жоқ­тады. Жұрт олардың сөзіне, пи­ғылына ұйыды. Сөйтіп, халық пен көшбасшылар арасында эмоционалды сипаттағы қайтарымды байланыс орнады. Түсіністік ауаны орнықты. Расында, әлеуметті ұзақ-сонар езбе монолог жалықтырады, демократияшыл қоғам әлпетіне диалог, ашық реңдегі әңгіме-дүкен жарасады.
– Бір кездері қазақ жазушылары өз шығармалары арқылы ұлтты тәр­биелеген болса, қазір біз ойшыл жазу дәстүрінен алыстап, тек баян­дау­мен шектеліп жүргендей көріне­міз. Жалпы баспасөз, телевизия, ғылым нәрді қайдан алып жатыр деп ойлайсыз?
– Біз тіршілік нәрін, рухани қуат­ты елден, жерден аламыз. Бәл­кім, планетарлық қарым-қаты­нас­тың, космостың пәрменді лебі сана мен сезімге ықпал ететін шығар. Қазіргі дүниенің тегершігі не десекте толассыз зырылдап тұр. Осы ұшқыр айналыс ғылымға да, бі­лім­ге де, әдебиетке де, сахна өнеріне де өз дегенін істетуге барын салуда.
Менің замандастарым, бізден бұрын­ғы ұрпақ ұлттық бұлақтан сусын­дап жетілді. М.Әуезовті,
С.Мұ­қа­новты, Ғ.Мүсіреповті,
І.Есен­берлинді жастанып жатып оқыды. «Жұлдыз», «Мәдениет және тұр­мыс», «Білім және еңбек» жур­нал­дары, «Қазақ әдебиеті», «Ленин­­шіл жас» газеттері қазақтың көш­тен қалып бара жатқан ойын оятты. Бұлар болмаса кешегі Жел­тоқсан көтерілісі бұрқ ете тү­сер ме еді, мем­лекеттік егемен­дігіміз қалпына келер ме еді?
Қазіргі ақпарат құралдарының басы-қасында жүргендердің көп­шілігі өз шәкіртім. Кейде сөйлеу, факті мен оқиғаны байыптау мә­неріне қарап, апыр-ау, осыларға өзім сабақ бер­дім бе, бұл дана­гөйлерге мен дәріс оқыдым ба деп айран-асыр қала­ты­ным бар. «Әр сабақтан кейін: «Азатсыңдар!»  деуші едім, соны ұмытқандары ма?» деп те қоям іштей. Бірақ еш­қайсысын жалған­дық­қа, жаман­­дыққа қимаймын. Бә­рін тіршілік бұралаңына балаймын. Бар ойлайтыным – олардың ер­теңгі күнмен, келер шақпен қа­лай қауышар, қалай табысары. Жүз­дері жарық болсын деймін де.
– Жастарды шығармашыл ой­лау­ға, сыни пікірге тәрбиелеудің жо­лы қандай?
– Өзім журналист, әдебиетші бо­ла тұра, техника саласының «Сопротивление материалов» пәнінің принциптерін ұнатамын.
– Әңгімеңізге рахмет!

Сұхбаттасқан
Гүлім СЫДЫҚОВА.