СЕКСЕННІҢ СЕҢГІРІНЕН ТАРТҚАН СЫР
Медеу СӘРСЕКЕ
Медеу Сәрсеке жыл басында сексен жастың төріне көтерілді. Сонымен бірге, биыл «Семей қасіреті» деп атаған, көлемі 852 бет, сыпыра шерге толы хикаятын жариялады. Автордың өзі 1949–91 жылдары жасалған ядролық жарылыстардың дүмпуін білетін (жазушы алғы сөзінде «37 жыл және екі ай радиация күлін жұтқан пендемін» депті), Ертіс бойындағы қалың елдің ауыр қасіретімен тағдырлас қаламгер. Бойы еңкіш тартып, қолына таяқ ұстаса да, қаламы қолында. Өткен жылы 8 томдық «Шығармалар жинағы» жарық көрді. Тарихшы Бекмахановтың ғылыми ерлігі мен азаматтық ерен еңбегін паш еткен ғұмырнама кітабы ғалымның туғанына 100 жыл толу мерейтойы қарсаңында екі тілде қайыра жарық көрді. Ал «Семей қасіреті» хикаятының жөні бөлек: күллі семейліктер тартқан зұлматты жазушылық ділмен, ауыр айғақтармен түре ашқан шығарма. Мұның бәрін тізбелеп айтып отырғанымыз – қаламгердің 80 жасқа толу мерейтойын Ертіс өңіріндегі жұрт салтанатты түрде атап өтпекші. Сол мерекенің қарсаңында жазушымен тілдескенді дұрыс деп білдік…
– Студент кезіңізде, яғни бұдан 60 жыл бұрын инженер болуға әзірленіп жүріп, әдеби қауымға үйір болып, ғалымдығымен қоса жазушылығы ерен Ақжан Машанов, Ебіней Бөкетов сынды академиктердің ықпалымен қаламгерлік өнерге жақын болыпсыз. Яки студент Медеу Сәрсекеев пен бертінде бірнеше ғұмырнама, романдар мен хикаяттар жариялап әрі драматургия жанрын да меңгерген Медеу Сәрсекені салғастырып байқаңызшы.
– Он жеті жасқа дейін қала бетін көрмеген ауыл қазағымын. Рас, үздік оқыдым, ғылым сырын білуге ынтам ерекше күшті болды. Бағыма орай ұстаздарым да білімпаз жандар еді. Әдеби кітаптар оқуға құмарландым. Алтын медаль иеленуім мені ҚазГМИ-де (қазіргі Сәтбаев атындағы ҚазҰТУ-да) білім алуға мүмкіндік туғызды. Ескерту парыз: сол жылдары осы оқу орнында шынайы білгірлер дәріс оқитын-ды, Ленинградтан, Киев пен Харьковтен эвакуация легімен келіп, Алатау баурайында біржола тұрып қалған саңлақ ғалымдар Машанов, Бөкетов сияқты жергілікті білімпаздардың тез ширауына әсер еткені сөзсіз. Мысалы, профессор А.Б.Резников үзілісте бізге: «Жастар, кеше мен опера театрының жаңа қойылымын көрдім. Епонешникова жүзіктің көзінен өткендей сұлу әрі ерекше дауысқа ие дарын иесі. Күләш ханым да мені ерекше сүйсіндірді. Ол енді нағыз бұлбұл!.. – Лепіре сөйлеп тұрады да. – Тек сендерді көрмедім. Кешкі уақытта не бітіресіңдер?», – дейді. Сондай сауалды Борис Александрович емтихан үстінде де сұрауы ықтимал. Сол үшін театрлардың премьерасын қалдырмаймыз. Мен әкемтеатрдағы «Асауға тұсаудың» маусым ашылар қарсаңдағы қойылымын міндетті түрде тамашалайтын едім. Жә, әлгі сұрауыңның тоқетерін айтайын: 1960-70 жылдардағы студенттердің ғылым мен өнерге, әдеби кітаптар оқуға құштарлығы ересен зор еді. Мектепте жүргенде-ақ мен Әуезовтің «Абай жолын» оқымаған қазақ баласы нағыз қазақ емес дейтінмін. Заман да, талап та өзгерді. Қазір қарсы алдымда 100 студент отырса, кәміл сеніммен айтамын, солардың 95-і бірде-бір әдеби кітаптың бетін ашпағандар. Ең шатағы, оқуға да ынтасы жоқ. Емтиханды оқулықтардағы жалпылама түсініктермен тапсырады. Студент жастар ғана емес, оқытушылар да оқымайды. Менің кітаптарымның алғашқылары 1960 жылдары 20-30 мың дана болып басылды. Бертіңгілері – 100 мың данадан. 2001 жылдан бергілерінің таралымы – 5 мың, қазіргілері 2 мыңнан… Солардың бірде-бірі сатуға түспейді, кітап дүкендері де құрыды. Қазіргілердің ермегі – интернет…
– Сіз әдебиет әлемін ғылыми-қиял жанрында бастап, ақырында қаламгерлер қауымы аса үйір емес деректі тақырыпқа бой ұрып, ғұмырнама кітаптар жаздыңыз. Мәскеудің «ЖЗЛ» сериясында жарияланған «Сәтбаев», «Бөкетов», «Бекмаханов» сынды туындыларыңыз арқылы халыққа танылдыңыз. «Семей қасіреті» де солардың жалғасы…
– 1963 жылдың жазында Медеу шатқалындағы сауықханада демалдым. Әдебиет институтында істейтін бажам Балтабек Ысқақов бірде телефон шалып: «Сені академик Ә.Х.Марғұлан көргісі келеді», – деді. Бұрын-соңды кездескен кісім емес, шаруам да жоқ. Келсем, жазу үстелінің шетінде менің қияли хикаяттарым жатыр. Әлекең ғұлама соларды парақтап отырып, біраз мақтау айтты. Әсіресе, оқиғаны өрбітуім жайында… Содан бір мезетте: «Қарғаш, қияли жанрды тежей тұрып, Қаныш Имантайұлы туралы деректі кітап жазуға кіріссең қайтеді? Саған мен осы істе ақылшы болуға әзірмін…», – десін. «Қанекеңдей ұлының ғұмыр жолын, елі үшін атқарған алуан ісін даралап, ғылымын саралап көрсету – қиын іс, өрем де жетпейді…», – деп едім, Әлкей Хақанұлы кенет: «Міне, біздің қазақтың бейшаралығы. Техникалық білімге иесің, әдебиетке бейімділігің бар, келешек өміріңе рухани азық болар ой айтсам, «Ойбай, шамам келмейді…» деп азар да безер боласың. Ау, сонда мен қазақтың маңдайына біткен ұлы Қаныштың ғұмыр жолын әспеттеуге Мәскеудің жебірейін шақырамын ба? Сен менің қарнымды қарадай ашырдың, Медеу шырақ…»,– деп қолын сілтеді. Мен төмен қарап: «Аға, кешіріңіз, күтпеген ұсыныс айттыңыз. Бірден жә деуге батылым жетпеді…», – деп ақталып едім, Әлекең: «Жарайды, қарғаш, ойлан. Тек қолымнан келмейді дегенді айтпа. Бұл шаруаны саған сенгендіктен жасадым!..», – деді. Екі-үш тәулік ұйқым бұзылып, мазам кетті, қиял құсы аспанда шарықтаған жасаң кезім, содан бір күні ұсынысын қабылдағанымды білдірдім. Ол кісі «Е, бәсе!» деп қуанып, сол күні-ақ ізденістің жалпы сүреңіне байланысты ойларын шертті. Қаныш Имантайұлының 12 жасында Семейге оқу іздеп келіп,
1914-20 жылдарды Ертіс жағасындағы қалада өткізгенін мұрағаттар арқылы даралаудан соң Әлекең мені Қаныш ағаймен таныстыратын болды. Ұлытауға, Том мен Мәскеуге баруға тура келеді, ал Алматыдағы ізденісті қосымша айтамын деді…
Амал не, алты-жеті айдан соң жағдай күрт өзгерді. 1964 жылдың ақпан айының бірі күні Мәскеу радиосы академик Қ.И.Сәтбаевтың ауыр сырқаттан Кунцево ауруханасында қайтыс болғанын хабарлады. Өзекті өртеген өкініш, ұлы қандасыммен жүзбе-жүз кездесіп, өмір жолына бағыт-бағдар ала алмай қалғаным жаныма батты… Зауыттағы жұмысымнан қалт еткенде облыстық мұрағаттағы біршама деректерге қолым жеткен-ді. Төрт-бес жылға созылмақ зерттеу жобасын да ойластырып қойғанмын. Ең бастысы, мәнді де мәртебелі тақырыпқа бойлап енуге құштарлық пайда болған.
– Яғни, ол кезді ауыр өндірісте істейсіз, уақыт жөнінен әр күніңіз шектеулі мамансыз…
– Зауытта істейтін адам арқандаулы ат сияқты. Десем де сенбі мен жексенбі – өзіме тиесілі. Сол күндері әдеби еңбекке жұмсауға дағдыланған адаммын… Көкейімді мықтап жайлаған Қанекең тақырыбына бойлауды ойлап, Алматыға сапар сәті түскенде Геология институтының дербес мұрағатына бардым. Мұрағат бастығы Додонова ізетпен қабылдағанымен екі бөлмедегі 17 шкафтың бірде-біріне жолатпады. Айтуынша, сонда жатқан бумаларды тіркеуден өткізбей, бірде-бір іздеушіні кіргізбейді-міс. Не деймін, ізденісті уақытша тоқтаттым…
1964 жылдың аяқ шенінде Семей облыстық партия комитетінің секретары Әнуар Кәкімжанов ағай шақырды. Әдебиетке құмарлығымды білетін-ді. Сөйтсем, Қазақстан КП ОК-нің насихат бөлімі шақыртыпты: екі түрлі қызмет ұсынбақ; алғашқысы «Білім және Еңбек» журналына бас редактор болу, екіншісі «Социалистік Қазақстан» газетінің өндіріс бөлімін басқару. «Медеу інім, жуықта сені обкомға қызметке шақырдық, әдеби еңбекке жақынмын деп бас тарттың. Енді, міне, Алматыдан ұсыныс түсті, Үлкен үйдің ұсынысынан бас тартуға болмайды. Өйтетін болсаң екінші мәрте шақырмайды. Үй-ішіңмен ақылдасып, біреуін таңдауға әзірлен. Бұл менің саған ағалық ақылым…»,– деді.
Мен екеуінен де бас тартып, «Социалистік Қазақстанның» Шығыс Қазақстан облысындағы меншікті тілшісі болуға келістім. Журналда, иә газетте жұмыс істеудің қиямет ауыр іс екенін «Лениншіл жаста» еңбек еткен 1958-59 жылғы он айда бастан кешкен пақырмын. Ал тілшінің тірлігі уақыт жөнінен өзгерек… Қысқасы, Өскеменге қоныс аудардым. Уақыттан кеңшілік туды. Сол қыста-ақ ғылыми-қияли жанрда толғаған «Жетінші толқын» хикаятымды аяқтап, баспаға ұсындым. Қанекеңнің қосағымен танысып, ғалымның мұрағатында ізденіс жасадым… 1965 жылдың көктемінде Жазушылар одағынан жеделхат алдым. Бірінші хатшы Ғабит Мүсірепов ағай қол қойған ақпарда: Семейде ашылған Жазушылар бөлімшесіне секретарь болуды ұсыныпты; бұл енді көктен тілеген жақсылықты жерден таптым дегендей, шығармашылық жұмыспен емін-еркін шұғылдануға таңғажайып еркіндік… Қуана келістім. Сәуір айының
15 жаңасында Семейдегі Жазушылар бөлімшесін ашуға бұйрық алдым. Сол міндетті мен 33 жыл атқарып, 1997 жылы зейнетке шықтым.
– Демек, шығармашылық ойларыңызды өрістетуге, әсіресе уақыт жөнінен де кеңшілікке қолыңыз жетті. Сәтбаев тақырыбына емін-еркін кірістіңіз…
– Төрт-бес жыл шұғылданып, деректі ғұмырнаманы аяқтап, ғылыми-қиял жанрына қайта ораламын деп ойлағам. «Жетінші толқын» хикаятымның орыс тіліне де аударылып, 100 мың дана болып күллі Одаққа таралуы – осы жанрға түбегейлі енуге жол ашқандай көрінген… Алайда Қанекең ғұмырына ізденісім 13 жылға созылды. Тақырыптың күрделілігі, құштарлығым, одан да гөрі ұлы Қаныштың жұртқа әйгілі атағы, металлогения саласында жасап кеткен жаңа ғылымының әлемдік даңқы ғұмырнаманың әр бетін, тарауы мен бөлімдерін сан мәрте қайыра қотаруға, екшеуге, түзеуге мәжбүрледі. Әлбетте сол туынды ғылыми негізде жазылғанымен қарапайым оқырман құмартып оқитын әдеби еңбек болуға тиіс (Өзіме міндет еткен әдеби талабым да осы: қандай да туындыны оқырман бесінші, иә оныншы бетінен аспай жауып тастаса – жазушы басты міндетін атқармады деп есептеймін). «Молодая гвардия» баспасының «ЖЗЛ» сериясымен шыққан басылымдарды мен өмір бойы жинаған адаммын. Үйімдегі кітапханамда бес жүзден астам кітап бар. Солардың кейбірін, бірнеше мәрте басылған шедеврлерді қайыра оқып, рахатқа бататын едім. «Сәтбаевты» да сондай үлгіде толғап, «Болмасам да ұқсап бағуға» тырыстым. Осы жылдарда жеті-сегіз қаланы шарлап, Ұлытау алқабына төрт мәрте барып, Қанекеңе серік болған еңбек адамдарының ауызекі естеліктерін тыңдағанда-ақ (ұзын саны төрт жүздей адам) неше түрлі таңғажайып оқиғаларды дәптеріме түртіп алғанмын. Сол ізденіс те оқиғаны сюжетпен өрбітуге көмектесті.
– «Сәтбаев» ғұмырнамасын «Жазушы» баспасына қашан ұсындыңыз?
– Ғылыми, әдеби сыннан кедергісіз өткен соңғы нұсқаны 1975 жылдың көктемінде тапсырдым. Соны тексеруге Дулат Исабеков тағайындалды. Редактормен жұмыс бір жарым айға созылды. «Ұлы Қаныштың елге мәшһүр тұлғасы жап-жақсы айқындалған…» деген пікірмен дайын қолжазба шілде айында бас редакторға ұсынылды. Төлен Әбдіков пен Дулатты шақырып, қайын атамның жайлау үйінде «жуғаным» есімде. Әдеби рецензияны академик М.Қаратаев берді, түйін сөзі – «Сәтбаевтың дабыра атағына лайық туынды». Ғылыми жөнін шұқшия тексерген Геология институтының ғалым-геологтары да (Едрисов, Жәмінов және Нұралин) сол тақылеттес мақұлдау білдірді. Қысқасы, «Сәтбаев» «Жазушы» баспасы шығармақ жаңа топтама «Жайсаң жандардың» бірінші кітабы болып, 60 мың дана таралыммен, 25 баспа табақ көлемде қоңыр күзде жарық көрмек. Қаламақымның 60 пайызы қолыма тиген соң-ақ бала-шағамды алып, Балтық теңізінің жағасындағы жазушылардың «Шығармашылық үйі» Дубултыға аттандым. Бұл сапардан қыркүйектің 3-і күні қайттық. Сол қарсаңда «Жазушы» баспасының директоры Әбілмәжін Жұмабаев телефон шалды. Биязы мінезге ие, парасаты мол кісі еді. Екі-үш жыл бұрын өмірден өтті, топырағы торқа болсын! «Медеу, біздің жаққа келгін…», – деді. «Әбеке, жайша ма? Кітабымнан қателік табылды ма?..». Әбекең сабырмен: «Бұл енді телефонмен айтар жайт емес, келгенде естисің…», – деді. Келесі күні ұшақпен жеттім. Әбекең маған қаралы жаманатты естірткендей шырайда кібіртіктеп отырып: «Сәтбаевтың» терімі тоқтатылғанын мәлімдеді. Тілім байланып, үнсіз отырмын. «Қолжазбаңды оқыдым. Кітабың оңды, Қанекеңнің алып тұлғасы жап-жақсы сомдалған. Оқиғаны баяндау мәнеріңе риза болдым, деректі жанрға ебің мықты екен. Қысқасы, әділдік үшін күрес, сол үшін мені не деп жазғырсаң да ренжімеймін.., – деп жұбату айтты Әбекең. – Қолжазбаңды өзіңе қайтарамын». «Алмаймын, өйтер болсам – Имашевтің қастандығына мойыған боламын!». Сол сөздерді айқаймен айттым. Әбекең ақырын ғана: «Медеш, қыжылыңды түсінемін. Сенің қолжазбаңды сұраушылар көбейді. Құдай жөні алып кет! Үндеместер алып кетіп, біржола құрта ма деген де қаупім бар…», – деді. «Жарайды, алайын. Тек тіркеу журналына қол қоймаймын». Қысқасы, солай еттім (Үш жылдан соң келісім шартқа қарасам, 13-тармағында: «Шығарма баспаның кінәсінен жарыққа шықпаса – автор қаламақысын толық алуға қақылы…» делініпті. Соны Әбекеңе көрсетіп едім, ол кісі: «Ида Борисовнаға арыз бер, қаламақыңды түгел аласың. Мен де, сен де шатақ сөзден аулақ боламыз», – деді. Нұсқаған әйел – авторлар құқығын қорғайтын мекеменің бастығы. Төрт мың сомға таяу қаламақы алдым. Сол қаржы, сенесің бе, Мәскеуге жиі барған сапарларыма септігін тигізді).
– Меніңше, тежеуге түскен кітаптың Мәскеуден 100 мың дана болып жариялануы ерекше оқиға болған…
– Екі жылға созылған нәтижесіз күрестен түңілген соң 1978 жылдың басында ғұмырнаманың жолма-жол аудармасын портфельге салып, «Молодая гвардия» баспасының әлемге әйгілі «ЖЗЛ» редакциясына бардым. Рәсім бойынша республикалар ұсынатын қолжазбалар әуелі ана тілінде шығуға тиіс. «Бұл кітапты орыс тілінде және сіздер үшін жаздым. Өйткені, Сәтбаев – одақтық алып тұлға…», – дегеніме редакция меңгерушісі Ю.И.Селезнев күмәнсіз иланып, 600 беттен асқан қолжазбамды кедергісіз қабылдаудан соң: «Қазақстанда мұны қандай ұжымға тексертеміз?» дегенде мен: «Рецензияны тек қана мәскеуліктерден сұраңыз, Қазақстанға жіберсеңіз – тек қана мақтау түседі, өйткені, Сәтбаев – біздің ұлттық мақтанышымыз», – дедім. Редакция меңгерушісі сол уәжіме имандай сенді. Ең ғажабы, 6-7 айдан соң редакция портфеліне түскен үш рецензия (біреуі әдеби) оңды болып, «Сәтбаев» баспаның 1981-85 жылдардағы жоспарына енді. Осы хабарды ресми хаттан білген соң-ақ мен дегбірсіздендім. Әлқисса, содан 1978 жылғы желтоқсан айында Мәскеуге жетіп, ақын досым һәм кен инженері Кәкімбек Салықов сол жылдары КОКП ОК-де аса жауапты қызметте болатын, үйіне емес, жұмыс орнына барып, дайын қолжазбаны таяу жылдарда жарыққа шығаруға көмек етуін өтіндім. «Не істейін, кімге айтамын?» – деді қайран Кәкең. «Мәскеуде Қаныш ағамыздың есімін ардақ тұтатын үш қайраткер бар. Олар Таисия Алексеевна жеңгеміздің қайтыс болардан бірер ай бұрын, 1976 жылы ескерткен адамдары – А.Н.Косыгин, Е.П.Славский және П.Я.Антропов…»,– деп едім, Кәкімбек Салықұлы үкімет мүшелерінің телефондары жазылған кітапшаны ашып: «Жә, қайсынан бастаймыз? – деді – мынада Антропов екеу…». П.Я.Антропов КСРО-ның Геология министрі міндетін атқарған қайраткер. Сол қарсаңда Петр Яковлевич Атом министрі Славскийдің орынбасары болатын. Қаныш ағамызбен қарым-қатынасы 1939 жылы басталып, небір игі шаруаларды тізе қоса атқарған досы екенін 1965 жылы жарық көрген «Академик Сәтбаев» кітабында жарияланған естелігінен оқығанмын. Тоқетерін айтқанда, Кәкең Петр Яковлевичпен сөйлесіп, Жезқазғанда кенші болғанын, Қаныш Имантайұлының шәкірті екенін мәлімдеп, мені де келістіре сипаттаудан соң трубканы маған ұсынды. Мен ол кісіге академик Сәтбаев туралы деректі кітап жазғанымды, сол жайында өзіңізбен ақылдаспақ
шаруам бар дедім. Ол жайсаң кездесуді келесі күнге тағайындады…
Сөйтіп, келесі жылдың ақпан айында «ЖЗЛ» редакциясынан Мәскеуге шақырған жеделхат алдым: кітабым 1980 жылдың жоспарына ауысыпты; одан кейінгі оқиғалар ертегідей жылдам өрбіді; редакция меңгерушісі ұсынған аудармашы С.Плехановпен жұмысты Мәскеуде бастап, соңғы екі бөлімді Ертіс жағасынан жалдаған оңаша қоныста, қоңыр күзде аяқтадық. «Сәтбаев» ғұмырнамасы 1980 жылдың күзінде жарық көрді. Кітаптың қазақшасы содан кейін де сегіз жыл «түрмеде» ұсталып, 1988 жылы «Жалын» баспасынан 30 мың дана таралыммен жарық көрді.
– Кейінірек сол кітабыңыздың орысша нұсқасын тыңнан қосылған алты тараумен «Өнер» баспасы 100 мың дана таралыммен және ерекше көркемдеп шығарыпты…
– Ұлы Қанышқа деген оң көзқарас XXI ғасырға дейін өзгерген жоқ. Осы уәжге екі түрлі айғақ келтіремін: 1989 жылдың көктемінде біздің ел академик Сәтбаевтың туғанына тоқсан жыл толу тойын бүкілхалықтық мереке етіп өткізді… Сол тойға дайындық басталған кезде мен Баспа комитетінің жаңа бастығы Қалет Закарьяновқа барып, «Сәтбаевтың» орысшасын қайыра шығаруды ұсындым. Бастық осы мәселемен шұғылданатын орынбасары Мұхан Мамажановқа селектор арқылы жалғасып, «Сәтбаевтың мерейтойына қандай кітаптар шығарамыз?» деп еді, ол А. Брагиннің «Мыс күмбездің қазынасы» және Ш.Қ.Сәтбаева құрастырған «Қаныш аға» атты естеліктер жинағын атады (Бұл кітап та 70 жылдары менің ғұмырнамам сияқты құрдымға жөнелтілген-ді). Бастық орынбасарына менің нақты ұсыныспен келіп отырғанымды ескертіп еді, «Сәрсекеев – нағыз нахал! Былтыр ғана оның «Сәтбаевының» қазақшасын 28 баспа табақ көлеммен шығардық. Биыл ғана емес, таяу жылдарда оған су татырмаймыз…», – деп күшене айқайлады (Сол кітапты Мұхан шенеунік 14 жыл «түрмеде» ұстағанын кәперіне алған жоқ). Кабинет иесі маған: «Естідіңіз бе, ұсынысыңыз өтпеді…», – деді. Мен үстел шетінде жатқан жұқалтаң бір кітапты нұсқап: «Брагиннің хикаяты мынаның қалыңдығындай жұқа кітап…», – деп орнымнан тұрдым…
…Бір ай өткен жоқ, «Өнер» баспасының директоры Сұлтан Оразалин Семейге телефон шалып: «Медеке, сүйінші! «Сәтбаевтың» орысшасын біздің баспа жеделтетіп, 100 мың дана етіп екі айда шығаратын болды. Қолжазбасын жеткізіп беріңіз…», – десін. Келесі күні Алматыға келіп, әуелі комитетте істейтін сыйлас досым Зейнолла Серікқалиевке бардым. Ол мені құшақтап: «Медеу, осы үйдегі ноқайларды қатырдың. Бұрнағы күні Орталық комитеттің секретары Өзбекәлі Жәнібеков біздің бастыққа телефон шалып: «Сәтбаев тойына қандай кітаптар шығарасың, тізіміңді әкел!..», – депті. Жұтаң тізімді оқыған секретарь әлдебір хатты ұсынады. Сөйтсе ол – академик Арықтай Каюпов бастап, жиырма шақты геологтар қол қойған ашулы хат: М.Сәрсекенің Мәскеуден шыққан «Сәтбаевының» Қазақстанға шамалы бөлігі келді, сол кітапты біз жаяу базардан 40-50 сомға алдық. Бұл болса құнан қойдың құны. Биылғы мерейтойға арнап Баспа комитеті сол кітапты неге шығармайды? Бұл да, сайып келгенде, ұлы ғалымды бұрынғыша елеп-ескермеудің салдары. Турасын айтқанда, аруаққа жасалған кезекті қастандық! Сол жайтты, жолдас секретарь, түзетуді сұраймыз…», – деген сипатта жазылған қасаң сөздер. Біздің бастық не дерін білмей, төмен қарайды. Жәнібеков айбарлы азамат, үстелді тықылдатып: «Екі айда «Сәтбаевтың» орысшасы менің алдымда болмаса – жұмыстан босат деген арыз әкелесің. Түсінікті ме, бар жөнел!», – депті. Қалекең бізге жыларман болып сүмірейіп келді де, әуелі Мамажановқа шүйілді, одан кейін маған… Қысқасы, «Өнер» баспасы сенің кітабыңды екі айда шығаратын болды. Қолжазбаң қандай күйде?». «Міне, дайын, жыл басында әзірлеп қойғамын. Мәскеулік баспадан шыққан кітапқа алты тарау тыңнан қосылады…», – дедім.
Осы жерде айта кету керек, Қаныштың кітабын шығаруда мәрттік танытқан да тұлғалар болды. Ұлы Қаныштың туғанына 100 жыл толуы қарсаңында, сол мерекеге сыйлық ретінде әзірленген «Қазақтың Қанышы» аталған роман-эссем (бұрынғы ғұмырнаманың қосымша тараулармен толықтырылған нұсқасы) 11 б.т. көлемге қысқартылсын деген бұйрықпен тағы да біраз «кескіленетін» болыпты. Демек, машинкамен басылған нұсқасы бір мың беттен асқан қолжазбадан 250 бетті жетеғабыл қысқартуым керек. Мен бұған көнбей, Алматыда тұратын кенже қызыма телефон шалып: «Жарым сағатта көлігіңмен баспаға жет, қолжазбамды, өзімді мына бүлік жерден әкет!..», – дедім. Абай көшесімен келе жатқанымда көлікті Абылай даңғылындағы «Атамұра» баспасына бұрғыздым. Баспа иесі М.Құл-Мұхаммед бұдан үш жыл бұрын Семейде, үйімде қонақ болып отырғанда: «Қанекең тойы қашан? Сол кезде сүбелі бір кітабыңызды ақы-пұлсыз шығарып беремін…», – деген-ді. Мұхтар Абрарұлын орнынан кабинетінен таптым. «Өзіңе «Сәтбаевтың орысша нұсқасын келер жылдары ұсынбақ едім, ол әзірше дайын емес. Сондықтан мына кітабымды әкелдім…», – деп өзім тап болған қиянатты қынжыла баяндадым. Мұхтар інім маған ожырая қарады да, сірә, өңім де түтігіп тұрса керек, Медеке, төргі кабинетке барайық…», – деді. Бардық. Шкафтан француздың «Hеnnеssу» коньягын суырды да бүйірлі бокалға толтыра құйды, өзіне кішкене рюмкеге. «Аға, мынаны дем алмай ішсеңіз – тілегіңізді орындаймын. Кітабыңызды Қанекең тойына шашу ретінде шығарамын…», – деді. «Шөлмекті шкафқа қой!» дедім де, коньякты көмейден әрі асырдым. Ширек сағаттан соң баспа иесі бір топ қызметкерін шақырып: «Медеу аға ең басты туындысын бізге ұсынып отыр. Осы туындыны ең қымбат фин қағазына, 5 мың дана етіп, екі айда көркемдеп шығарып, ұлы Қаныштың туғанына 100 жыл толу мерейтойына тарту етеміз. Асқар Алтай, редакторлық міндетті саған жүктеймін: «Медеу ағаның рұқсатынсыз бір жолын қысқартсаң, сөйтті деп бұл кісі арыз айтса – сол күні жұмыстан кетесің» дегенді қадала айтты.
«Қазақтың Қанышының» тұсаукесер рәсімін «Ғалымдар үйінде» сол жылғы 5 мамыр күні өткіздік. Баспа иесі маған 500 дана кітапты сыйлыққа берді. Жүз шамалы кітапты сол жиынға келген ардагерлерге таратты…
Сол кездегі ҚР үкіметі төрағасының орынбасары Иманғали Тасмағанбетов те «Сәтбаевтың» орысша толықтырылған нұсқасын 2002 және 2003 жылдары Алматыда мен Мәскеуде шығаруға мол қаржы бөлгізді.
Ескертер гәп: 1980 жылдан беріде түрліше атаулармен қазақша да, орысша да 14 мәрте жарияланған Сәтбаев туралы барлық кітаптарымның жалпы таралымы 320 мың дана болды; шүкір дерлік айғақ!.. Деректі проза біздің әдебиетте кенжелеп дамыған жанр, біздің қаламгерлер романдар мен хикаяттар жазуға әуес. Әсіресе, өз ұлысынан шыққан батырлар тарихын әспеттеу бертінде бәсеке жарысқа айналды. Әлбетте, «Көшпенділер», «Елім-ай» тәрізді озық үлгілерімен қатар, оқылған бетте ұмытылатындары да аз емес. Ал шетел әдебиетінде жағдай мүлдем басқаша. Мысалы, француз әдебиетінде деректі жанр мен эссе, иә естеліктерді шығару ерекше сұранысқа ие. Оқырман сұранысы солай, сондай кітаптар әуелі аз таралыммен шығарылады да, сұранысқа орай миллион данаға көтеріледі. Мысалы, академик Сахаровтың «Естеліктері» әлемнің 10 тіліне аударылып, таралымы 18 миллионға жеткен. Белорус жазушысы, деректі жанрға әуес Светлана Алексиевич (өз елінде оппозициядағы қаламгер) өткен жылы Нобель сыйлығын иеленді.
Осы жөнмен қарағанда менің ғұмырнама еңбектеріме рухани сұраныстың әлгіндей межеге жетуін мен ұлы Қаныштың елге мәшһүр зор атағына саямын. Сол жайтты түсінбеген, шынтуайтын айтқанда, түсінгісі келмеген бұрынғы кейбір басшыларымыздың күйкі қылықтарына таң қаламын. Сайып келгенде әділдік жеңді, күні кеше өздерін жер кіндігі санаған шенеуніктердің кейбіріне көше де бұйырған жоқ, ұмыт болды. Ал Қ.И.Сәтбаевқа Қазақстанның 9 қаласында кеуде мүсіні, иә зәулім ескерткіш тұрғызылды. 1999 жылы есептегенімде Қаныш есімі берілген 19 орта мектеп, университет пен техникалық институт бар еді. Қазақ ғалымының есімі Қырым жұлдызшысы С.Черных ғарыш әлемінен ашқан Кіші планетаға берілді…
– Медеу аға, әңгімемізді түйіндейік. Сіз бір ғана Сәтбаевпен тоқтаған жоқсыз. Ол кісінің дара үлгісін ғылымда жалғастырып, өз мектебін сомдаған Ебіней Бөкетов туралы сүбелі еңбек жаздыңыз. Соған да сұраныс күшейіп, соңғы он жылда сол ғұмырнаманы екі тілде 7 мәрте шығарыпсыз. Демек, оған да сұраныс болған… Өткен жылы өзіңізбен жасаған сұхбатта тарихшы Ермұхан Бекмаханов туралы деректі романыңызды 12 жыл толғап, 2010 жылдан бері соны да екі тілде бес мәрте жариялатқаныңызды айтқансыз…
– «Шығармалар жинағымның» 6-шы томы – «Ноқталанған Бекмаханов», демек, осы ғұмырнаманың алтыншы басылымы жарық дүниеге келді деп есепте. Осы деректер де әлгінде мен айтқан жайттың айқын дәлелі. Бүгінгі оқырман халқымыз туған дара тұлғалардың ғұмыр тарихына әуес. Осыған орай тағы бір мәнді жайтты ескертуді парызым санаймын: Қаныш Имантайұлының ғұмыр жолын өрнектедім деп, ғұмырнама кітабымды «Жазушы» баспасына тапсырғанымда ол кісінің қайтыс болғанына небәрі 11 жыл өткен-ді. Нақ осы гәп турасында деректі жанрдың атақты шебері Моруа антибиотиктерді ойлап табушы, ағылшын ғалымы А.Флемингтің әйеліне жолдаған хатында: «Сіз мені кеше ғана өмірден озған еріңіз туралы ғұмырнама кітап жаз дейсіз. Сэр Александрдың ғылыми ерлігін танығысы келмеген, мазақ еткен жаулары түп-түгел тірі отырғанда мен осы хикаятты қалай жазамын? Олар маған күйкі шындықты жаздыра ма? Осы себептен де француз әдебиетінде қаһарманның шынайы сипатын қиял-қоспасыз бейнелеу үшін елу жыл керек дейтін қағида қалыптасқан. Соны мен қалай бұзамын?..», – деген ойын мен бертінде білдім. Білдім де өзім басымнан кешкен жағдайлардың себебі мен салдарына басқаша түйсікпен қарайтын болдым.
– Сұхбат соңында Ертіс жағасында ірге теуіп, 1991 жылы ғана біздің Президенттің жарлығымен Ресей аймағына қоныс ауыстыруға мәжбүр болған, қазақтың байырғы даласын радиация күлінің үймесіне айналдырған шерлі оқиғаларды шерткен «Семей қасіреті» атты кітабыңыз осы аптада «Фолиант» баспасынан түрлі-түсті әрі құбыжық бейнелі суреттермен жарық көріпті…
– «Семей қасіреті» оқырманға әзірше жеткен жоқ. Оның тұсаукесері 29 қаңтарда менің 80 жылдық мерейтойыммен қоса Семейде өткізілмек. Сол себепті ол туралы ештеңе айтпаймын. Оқырман пікірін күтемін. Тек бір жайтты ғана ескертемін: мен сексеннің сеңгіріне көтерілген өмірімнің жартысына жуығын жарылыс тарсылынан зардап шегіп, біржола таратылған Абыралы ауданының тумасымын. Сондықтан да ішімде тұншыққан қыжылды осы туындымда бүкпесіз жаздым. Содан не өнгенін оқырман айтсын. Өзің де. Кітабымды сыйлаймын, оқы, уақыт тапсаң – тағы да кездесеміз…
– Жүрекжарды әңгімеңізге рақмет! Қаламыңыз бен қажыр-қуатыңыз қажымасын! Мына тойыңызға да редакция атынан құттықтау айтамын!
Әңгімелескен Қарагөз СІМӘДІЛ.
«Алыпты алып қана арқалай алады. Абайдай данышпанды Әуезов әлемге танытты. Сәтбаевтың ұлы тұлғасын М.Сәрсеке ұлықтады. ЮНЕСКО жариялаған дерекке қарағанда оның «Сәтбаевы» әлемнің 112 еліне тарапты! Бұл – заңғар ғалымның есімін туған жұртында айтқызбай жүрген кешегі кереғар заманда Медеудің ерлігімен жүзеге асқан іс. Мансұқ тақырыбын отыз алты жыл бойы жалғыз арқалаған қайсар жазушы ұлы тұлғаның дүние жүзі тойлап отырған
100 жылдық мерейтойына «Қаныш елі», «Қазақтың Қанышы» атты жаңа туындыларымен келіп отыр. Ұлтымыздың ұлы перзенттерін ұлықтаудың
үлгісі осындай-ақ болар…».
Әзілхан НҰРШАЙЫҚОВ, Қазақстанның халық жазушысы.
12 сәуір 1999 жыл, Алматы.
(М.Сәрсекенің 1999 жылы жарық көрген «Қазақтың Қанышы»
роман-кітабына айтқан пікірі).
ПІКІРЛЕР1