Есімі алашқа танымал арда азамат, әдебиет­танушы-ғалым, ұлағат­ты ұстаз Арап Сіләмұлы Еспенбетов бүгін сексеннің сеңгірін бағындырып отыр. Сексенге келгендер көп, бірақ сексен жасты бағындыра білу, сексен жыл мағыналы да, абыройлы ғұмыр кешу бар.

 Сексен жылдық ғұмырында ұстаздықтың, ғалымдықтың, басшылықтың ерен үлгісін көрсете білген Еспенбетовтің бүгінгі шыққан биігіне замандасы тамсанып, аға­йыны сүйініп, соңынан ерген мың сан шәкірті бас июде.
Арап Еспенбетовтің әдебиетке құштарлығы мектеп қабырғасынан қалыптасқан еді. Әсілі, мектепте қай пән мұғалімінің бәсі биік болса, сол сабаққа оқушының ынтасы ауады. Алашқа белгілі азамат, ол кез­де жас маман Бәт­таш Сыдықұлының Саржалға келуімен ауылдың, дәлірек айтқанда, мектептің әдеби тынысы ашылып жүре берді. Түрлі әдеби үйірмелер, альманах, мектеп радиосы болашақ әдебиетшінің тынысын ашты.
1961 жылы Семей педагогикалық институтының тарих-филология факуль­тетіне оқуға түседі. Студент­тік шақтың жарқын сәт­тері аса қадірлі есімдермен байланысты. Белгілі абайтанушы Қайым Мұхамедханов, Жұмағали Шәкенов, Травников, Перелыгин сияқты шебер педагогтердің ұстаханасынан өт­ті. Он алты жасында студент атанған Еспенбетовтің бүгінгі күнге де­йінгі өмірі дәл осы қасиет­ті қара шаңырақпен тікелей байланысты. 1965–66 жылы бір жыл қиыр солтүстіктегі әскер қатарын қоспағанда.
1967 жылдан басталған оқытушылық қызметі деканның орынбасары, кафедра меңгерушісі, факультет деканы, проректор, ректорлық лауазымдарға сатылай көтеріліп, жоғары мектептің білгір басшысын қалыптастырды.
Осынау өмір баспалдақтарын жеке-жеке әңгіме қылуға ақ қағаздың ауқымы көтермейді. Біз, бірер сәт­терге ғана назар аударайық.
Ұстаздығынан бірер сөз. Арап Сіләмұлының сабақ беру тәсілі де бөлекше. ХХ ғасыр басындағы әдебиет­тің көрнекті өкілдері туралы Қазан, Петербор, Мәскеу, Алматы архивтеріндегі қол жете бермейтін құжат­тар, фотосурет­тер мен түрлі анықтамаларды дәріс кезінде кеңінен пайдаланып тыңдаушысын ынтықтыра түсетін. Еспенбетовтің емтиханынан екі алды деген адамды кез­дестірмейсіз. Әлі де солай шығар? Емтихан басталғанда: «Үш деген баға керектерің зачеткаларыңды әкеліңдер», – деп былай қойып беретін. Бірақ беске аса сараңдау еді. «Бала, сен түгіл осы тақырыпты беске мен де білмеуім мүмкін деп», – аса сақтықпен баратын. Бес қойғандарын ке­йін шәкірті етіп баулыды…
Ғалымның мыңға жуық ғылыми мақалалары, 10 монографиясы, 2 оқу құралы және оның редакциясымен 100-ден аса ғылыми еңбектер жарық көрді. Оппонент­тігімен қырыққа жуық докторлық, кандидат­тық диссертациялар қорғалды. Арап Сіләмұлы – ғылыми мектеп қалыптастыра білген ұстаздардың ұстазы. Еспенбетовтің ғылыми мектебінен өткен бір шоғыр жас зерт­теушілер бүгінде еліміздің белгілі ғалымдарының қатарында қазақ әдебиет­тану ғылымына өздерінің қомақты үлесін қосып келеді. Ғалымның жетекшілігімен
1 докторлық, 19 кандидат­тық, 5 PhD докторлық диссертация қорғалды. Бұл жай ғана құрғақ көрсеткіштер емес. Осының артында қаншама жанкешті еңбек, ғалым-ұстаздың сарабдал ғұмыры жатыр.
Қазақтың рухани орталығы Семейде білім алу, ұлт­тық ғылым мен білімнің қара шаңырағында ғалым ретінде қалыптасу, қазақ ғылымының жарық жұлдыздары Қайым Мұхаметханов, Бейсенбай Кенжебаев, Зейнолла Қабдолов сынды ғұламаларға шәкірт болу бақыты табиғатынан дарынды жастың жігерін жаныды, ғылыми жолын ашты.
Тақырыбын тапқан ғалым бақыт­ты демекші, қазақ поэзиясының көгіндегі тұлға Сұлтанмахмұт Торайғыров тақырыбы жас ғалымның қадамын бағдарлап берді. Ғылымның әліппесін ежіктетіп, тың тақырыпқа түрен салғызған профессор Бейсенбай Кенжебаевтың шәкірті атанды.
Ал енді, аудиториядағы ұстаздық пен ғылымдағы ұстаздық екі бөлек дүние екенін Арекеңе шәкірт болып ерген күннен бастап білдік.
Менің ұстазым, сөз құдіреті тамыр жайған дәл осы өлкеде «Еспенбетовтің ғылыми мектебін» қалыптастырды. Мұндай бақ, бұған де­йін Семейде ешкімнің пешенесіне жазылған жоқ. Орыс әдебиетінде әуелден-ақ дұрыс жолға қойылған әдеби өлкетану (литературное краеведение) мәселесі ғалым Еспенбетовті толғандырған тақырып еді. «Туған жердің тарихын, әдебиетін, ақыны мен жазушысын сол елден шыққан, сол жерде өскен ғалым, алдымен, зерт­теу керек» деген қағиданы ұстанған ұстаз осы түренге шәкірт­терін салды. Кеңестік кезеңде Әуезовті, Қайым ағамызды әуре-сарсаңға салған Абайдың ақын шәкірт­тері, әдеби ортасы сияқты жабық тақырыптармен қоса, ғылыми айналымға түсе қоймаған Семей өңірінің ақын-жазушылары ақтаңдақ бет­терден арыла бастады. Нәтижесінде, кезінде «ескішіл ақындар» деп айыпталған Көкбай, Әріп, Әсет, Уәйіс сынды Абай шәкірт­тері жаңаша көзқарас тұрғысынан пайымдалып, М.Әуезов шығармашылығының Семей кезеңі, Шәкәрім мұрасы, Тайыр Жомартбайұлы, Төлеу Көбдіков, Сапарғали Әлімбетов, Қалихан Алтынбаев, Тәңірберген Әміренов, Нұрлыбек Баймұратов, Мақыш Қалтайұлы, Бернияз Күлеев, Имашхан Байбатырұлы сынды тұлғалар жан-жақты зерт­телді.
Ғалымның әдебиетке қосқан үлесі, ғылыми еңбектері туралы бұрын да сөз етіп жүргеннен ке­йін соңғы жылдары шыққан бір-екі еңбегіне тоқталайық. 2014 жылы «Алтай-Ертіс кітапханасы» сериясымен А.С.Еспенбетовтің екітомдық шығармалар жинағы жарыққа шықты. Сарабдал ғалымның өз зерт­теулерінің жарыққа шығуы тарих пен тіл өнерін бағалар қауым үшін үлкен қуаныш екені даусыз. Бұл зерт­теулерде Еспенбетовке тән деректеу ақпарат­тарын сарыла іздеу, жинау, іріктеу, саралау, ой көрігінде қорыту нәтижесіндегі құнарлы ізденістері топтастырылған. Бірінші том – Шәкәрім, Сұлтанмахмұтқа арналса, екінші том – абайтану, алаштану тақырыбы, сондай-ақ әдебиет­тің түрлі өкілдеріне арналған ғылыми мақалалар, толғаныстар мен естеліктерден тұрады.
Бірінші бөлімде Шәкәрім шығармаларының философиялық һәм көркемдік мәні, Шәкәрімтанудың бүгіні мен болашағы, Шәкәрім мен Сұлтанмахмұт арасындағы рухани байланыс, Шәкәрімнің көпке беймәлім көсемсөздері зерделенген. Әсіресе «Шәкәрім» тұлғалық энциклопедиясы мен Сұлтанмахмұт жайлы энциклопедиялық этюдтердің берілуі, ойсонардың «үйірімен үш тоғыз» аталатын олжалы сәтіне орайлас келген.
Ғалымның пайымынша, заманында идеологияның шырмауында кетіп, сан қилы кедергілерге кез­десіп, жөнсіз жұлмаланып, орынсыз өңделген, өз бағасын алмаған ақын шығармашылығын әлі де індете зерт­теу, алуан түрлі тақырыпқа арналған туындыларын бүгінгі тәуелсіз ғылымның жаңаша зерт­теу сүзгісінен өткізу қажет.
Шәкәрім мұраларының әрбір қойыл­ған нүктесі мен басқан іздерінің құндылығын: «Абайдың не Шәкәрімнің бір өлеңінің жазылған күні мен сағатын анықтап беріңізші! Ғылымға таптырмайтын үлес болар еді», – деп ұлылар өміріне қатысты әрбір тарихи деректің бүгінгі һәм болашақ ғылым үшін мәнділігіне қатысты орынды байлам жасайды.
Шәкәрімнің азамат­тық, шығармашылық өмірбаянын тарихи деректер мен мұрағат­тық құжат­тар негізінде жазу, ақынның болыстыққа сайлану, сот қызметін атқару жылдарынан, Стамбұл, Мекке, Медине сапарларынан мұрағат­тық құжат­тардың сақталу мүмкіндігін ескерте келе, осы бағыт­ты ғылыми ой тезіне салу – ақынның ғылыми-шығармашылық өмірбаянының жазылуына жол ашатынын айқындап береді.
Ш.Құдайбердіұлының ХХ ғасырдың жиырмасыншы жылдары «Қазақ тілі» газетінде жарияланып, осыдан ке­йін жарияланбағандықтан оқырман қауымға беймәлім әрі ешбір жинағына енбеген «Қазақ тілі» газетінің басқармасына өтініш» және «Сынау һәм сынауды сынау» ат­ты екі мақаласының мәтіндерін көпшілікке ұсынуы – бұл еңбектің маңызын ат­тыра түседі.
Шәкәрім мен Сұлтанмахмұт арасындағы рухани байланыс төңірегінде: «Шәкәрім мен Сұлтанмахмұт. Қазақ әдебиетіндегі екі дара тұлға. Қазақ өркениетіндегі екі оқшау құбылыс»,– дей келе, ғалым қос алып түйі­сетін нүкте қайда, оларды біріктіретін қандай рухани жақындық бар деген сауалдарды нысанаға алады.
Профессор А.Еспенбетовтің Шәкәрім туындыларының текстологиясына қатысты тың ойлары да мәтінтану саласындағы қызу ізденістерге жетелейтіні сөзсіз. Ғалым ақын өлеңдерінің бүкіл болмыс-бітімін, көркемдік-бейнелік сипатын таныту бағытында іргелі зерт­теулер жүргізу үшін Шәкәрім шығармаларының толық әрі дәлме-дәл, түзетусіз шығарылған мәтіні, академиялық жинағының қолда болу керегін көрсетеді. Шәкәрімтану мәселелерінің «Мәдени мұра» сияқты мемлекет­тік жоспарға ену қажет­тігін қадап айтады. Дулат Бабатайұлы мұрасы жайынан сөз қозғағанда да тек қолжазбаны негізге алмай, 1880 жылғы «Өсиетнамадағы» ақын туындыларын текстологиялық ізденістерде негізгі мәтін есебінде қарастырып, кітаптағы басқа өлеңдерді де салыстыра айқындау абзал екенін айтып: «Мүмкін болса, «Өсиетнаманың» факсимильдік түзілімін кітап етіп шығарса нұр үстіне нұр демекпіз»,– дейді («Дулат мұрасы хақында»). Дей келе сол міндет­ті атқарды да.
Ғалымның осы еңбегінде салмақ сала үйірлеп отырған абайтану мен алаштануы, Шәкәрім мен Сұлтанмахмұты тосыннан таңдалған төрт­таған емес. Абай мен Алаш тақырыбына, Шәкәрім мен Сұлтанмахмұт мұраларын зерт­теуге ғалым кез­дейсоқ келген жоқ. Арап Сіләмұлының ұстазы – Б.Кенжебаев Алаш арыстарының жоқшысы, керек десеңіз, кеңестік замандағы жалғасы-тын. Тар заманда Алашқа араша түсе алмаса да, сол қайраткерлердің еңбектерін соңындағы шәкірт­теріне талмай насихат­таған Кенжебаевтың арманын шәкірт­тері орындағандай. Тәуел­сіздік келер-келместен бұғауды бұзған Р.Нұрғали, М.Мағауин, А.Қыраубаева, Қ.Ергөбектердің алашойлы еңбектері жасып қалған ұлт­тың рухын оят­ты. Осылардың тең ортасында А.Еспенбетовтің бүгінгі кітаптағы алаштану бөліміне топтастырылған дүниелері тұр дер едік.
Абайтану саласындағы зерт­теулерінде ғалым о бастан ғылыми ортаға таныс, тіпті жат­танды боп қалған тастақ тақырыптардан бойын аулаққа әкетіп, өзінше жол іздейді. Әуелден анау айт­ты, мынау айт­тыдан тұратын естелікке жүгіне қоймайтын ғалымның ұстанары – деректілік.
Абайтанудағы Ә.Бөкейхановтың орнын айқындай келе, Абай мен Әлихан арасындағы нағашылы-жиенді, екінші жағынан, құдандалы туыстықтарын дәлелдермен бекіте келе былай дейді: «Рухани туыстық пен қандас қарындастықтың, қимас жақындастықтың тоғысып кетуі – Жаратушының ұрпақтар пешенесіне сыйлаған тағдыр-талайы» («Абайтанудың алғашқы қарлығашы»).

«Абайдың туған күнін шатастырма­йық» деген проблемалық мақаласында ғалым бұл мәселеде өзіне де­йінгі айтқан пікірлерді ескере келе жыл санаудағы ескіше және жаңаша стильдің айырмасын ежіктей түсіндіріп, ұлыларымызды ұлықтауда еленбейтін, ескермейтін, ұсақ-түйек болмауы керегін баса айтады. Абайтануда зерт­телмей жатқан, анығында зерт­теушілердің тісі батпай-ақ тұрған тақырыптың бірі – ақынның кітап­ханасы. М.Мырзахметұлы, Т.Жұртбай сынды абайтанушылар бұл тақырыпты көтергенімен әлі түбегейлі зерт­телуін күтуде. Ғасырдан артық тарихы бар Семейдегі Абай атындағы кітапхана туралы мақалада: «Жазушы кітапханасы зерт­теушілер назар аударуға тиісті ең күрделі әрі маңызды проблемалар санатында. Қаламгердің жеке кітапханасында қанша кітап болған, қандай бағыт­тағы басылымдар, қайта-қайта «ақылдасатын» шығармалары, көбірек белгі салған, сұрақтар мен ой сілтемелерін қалдырған кітаптары бар ма екен деген сауалдар тізіліп өтіп жатады», – деп абайтанушылар алдына ауқымды міндет жүктейді.
Ғылымға аса бір мамыражай шақ кеңестік кезеңде Қазан, Петербор, Мәскеу, Омбы қалаларының мұрағатында еркін жұмыс істеуге мүмкіндігі болған ғалымның жеке кітапханасы біз, шәкірт­тер үшін сол мұрағат­тардың филиалы боп көрінетін. Кезінде айтылмай келген жабық тақырыптар туралы сөз қозғағанда ғалым ешкімнің көзіне түсе қоймаған соны деректерді ғылыми ортаға ұсынуға бейім. Мәселен, «Қазақ тілі», «Сарыарқа» сынды қазақ баспасөзінің алғашқы қарлығаштары мен Бияш Әуезов туралы әуелден бейтаныс деректерді ғылыми айналымға түсіреді. Болашақ зерт­теулерге жол сілтейді. Жүсіпбек пен Сұлтанмахмұт арасындағы туыстық қатынасты арқау ете отырып, шығармашылық байланысын ашса, Мағжан, Ахмет пен Міржақып шығармашылығындағы үндестіктің табиғатын айқындайды. Сондай-ақ «Айқап», «Таң» журналдары, «Сарыарқа», «Қазақ тілі» газет­тері мен Алаш арыстарының шығармашылық қарым-қатынасын жіті назарға алған, толымды зерт­теулері арқылы алаштанудың ілгерілеуіне жол салады.
Жоғарыда аталған төрт­таған абайтану, алаштану, шәкәрімтану, сұлтанмахмұт­тану бағдарында кезінде зерт­теу мүмкін болмаған немесе ескерусіз қалған, өзгертуге тура келген кейбір мәселелерді қайта қарауды ұлт пен ұрпақ алдындағы міндеті санаған А.Еспенбетов зерт­теулері тарихи-деректемелік, биографиялық сипатымен ерекшеленеді.
Ғалымның қос томдыққа енген еңбектерінің бір тобы ұстаздары мен тұстастарына арналған. «З.Ахметов – сұлтанмахмұт­танушы» ат­ты мақаласында академик, әдебиет теориясының білгірі Зәки Ахметов «Казахское стихосложение», «О языке казахской поэзии», «Өлең – сөздің теориясы» ат­ты іргелі зерт­теулерінде қазақ поэзиясының болмыс-бітімі, ішкі әлемі, құрылысы төңірегінде ой өрбіткенде ақын мұрасына жан-жақты талдау жасап, зерт­теп, зерделеп құндылығын ашып бергені туралы ерекше атап айтады.
Өзінің ұлы ұстазы Бейсенбай Кенжебаев туралы мақаласында біртуар тұлғаның журналистік, ұстаздық, ғалымдық қырларына жан-жақты тоқтала отырып, ұстазының шекті ғұмыры жетпеген шексіз армандарын түйіндеп береді.
Ғалым әдеби өлкетану туралы толғанысында арнайы ат қойылып, айдар тағылмағанымен М.Әуезов, Б.Кенжебаев, Қ.Мұхамедханов, Р.Нұрғали сынды ғалымдар мұрасын жаңғыртып, жаңартып жалпыға жол тартқызумен қатар: «белгілі бір қаламгердің туған, өскен өлкесі мен шығармашылығының арасындағы байланыс, шығарма мен қоршаған орта сабақтастығы, кейіп­кердің болмыс-бітімі мен жер, су тарихындағы туыстастық үзілмейтін желі», – деген тұжырым жасайды. Бұл тұжырым ғалымның өзіне де қатысты айтылғандай.
Академик-жазушы Зейнолла Қабдолов, көрнекті ақын-жазушылар Әзілхан Нұршайықов, Медеу Сәрсеке, Тұрсынхан Әбдірахманова, белгілі ғалымдар Серік Қирабаев, Рымғали Нұрғали, Сейіт Қасқабасов, Ғарифолла Есім, Тұрсын Жұртбай, Құлбек Ергөбек сынды тұлғалар жайлы толғаныстары қостомдықтың ғылыми салмағын арт­тырып тұр.
Түйіндей айтсақ, бұл қостомдық көтерген ғылыми мәселелерінің ауқымы мен өзектілігі, құнды деректерді ұқыпты тексеру, мұрағат деректерін байыппен талдау, жаңа проблемалық ахуалдарға із салуы жағынан әдебиет­танудың соқтықпалы соқпақтарын бүгінгі ұрпақ жүретін даңғыл жолға айналдыруға бағыт­талған толымды еңбек.
Екінші еңбегі – «Абай жолы» кітапханасы сериясымен 2004 жылы шыққан «Абайды оқы, таңырқан…» Туған жерден табан аудармай ғұмыр кешкен ғалымның абайтануға қатысты әр жылдарда жазылған мақалалары топтастырылған бұл кітапта. Қашан да өзектілігі жоғалмаған абайтану арнасының салмақты сағасына айналған бұл еңбекте көп абайтанушы айналсоқтап өтетін Өскенбай әулеті, Құнанбайдың Ақшоқысы, Абай оқыған кітапхана, Алаш арыстары және Абай, Абай музейі және абайтану, Абай туралы алғаш пікір білдіргендер, Абай және Густаф Әмір, Абайдың ұлдары т.б. осы саладағы ең бір көкейкесті деген тақырыптар қозғалған. Әлі де абайтану саласында қайыра қарастырылатын төмендегідей мәселелерге екпін түсіреді зерт­теуші. Бүгінгі абайтанушы ғалымдардың аздығы, ақын мұрасының өзге тілдерге аударылу мәселесі, түбегейлі зерт­телмей келе жатқан текстология, ақын мұрасының мектепте және жоғары оқу орындарында оқытылуы сияқты дүниелердің әлі де жіті зерт­теу керегіне жіті назар аударады…
Ғылымда ұстаз болу – ол жазған диссертацияны түзеп, күзеп соған жетекшілік жасау деген мәселемен шектеледі дегендер қателеседі. Қаламсап ұстағанның дені базар жағалап, ала сөмке арқалап кеткен 90-жылдарда жастарды ғалымдық жолға бұрып, соңынан ерту, әр шәкіртін өз өресіне сай жеткен жеріне де­йін өсіру, барлық ісінде қамқор болу ұстаз Еспенбетовтің міндеті болды. Петербор мен Қазан тұрмақ Алматының архивіне баруға сол кез­дегі қалта жұқалығы қиралаңдатып тұрған бізге архив те, кітапхана да, қолжазбалар қоры да – көбіне Арекеңнің шаңырағы еді. Арап Сіләмұлы бізге, шәкірт­теріне ғылыми жетекші дегеннен әлдеқайда жақын, ыстық, үлкен әріппен жазылар ұстаз, рухани әкемізге айналды.
Ұстаздық, ғалымдық, басшылық сияқты үш қасиет­тің қанатын қайырмай бір басына қондырып, ерікті еңсерер ерен еңбегінің арқасында бүгінгі биігіне жет­ті десек те, асыл азамат­тың биік тұғырдан көрінуіне адал жар мен өрелі ұрпағының да рөлі зор. Еспенбетовтер әулеті – көпке үлгі болар ғалымдар шаңырағы. Сұңғақ бойлы, ақылы мен көркі астасқан Арекең жасында спорт­тың да шаңын біраз шығарған екен. Облыстық деңгейдегі баскетбол құрамасында, одан қалды ойлы спорт — шахмат ойындарында көзге түседі. Медицина ғылымының докторы, профессор, әлемге аты белгілі дәрігер-ғалым, талай адамның дертіне дауа тауып жүрген абзал жан Майра Жақсиманқызымен Арап ағамыз екеуі осы шахмат жарысында танысқан екен. Өмір баспалдақтарын ғалымдықпен жарастыра білген өнегелі шаңырақтан өрген ұрпақ егеменді елде абыройлы қызмет етуде.
Арап Еспенбетовтің бүгінгі биігі – берісі Абай елінің, арысы күллі қазақтың абыройы және де өзі жарты ғасырдан астам уақыт қызмет етіп келе жатқан қара шаңырақ – Шәкәрім атындағы Семей мемлекет­тік университетінің зор мәртебесі. Жылдар бойы аса бір ыждаһат­тылықпен, жігерге қылбұрау сала отырып, іргесін көтерген, жүректің жылуына иілген әр уықты салмақтап қадаған ұстаздықтың, басшылық пен ғалымдықтың киелі шаңырағы – Еспенбетов ордасы ешқашан шайқалмасын қадірлі де құрмет­ті ұстаз!

Бауыржан Ердембеков,
филология ғылымдарының
докторы, профессор

Асыл тұлға, кемел ғұмыр

Арап Сіләмұлы Еспенбетов туралы толғам

Биыл қазақ руханиятының көрнекті өкілі, Қазақ­станның еңбек сіңірген мәдениет қайраткері, Абай облысының Құрмет­ті азаматы, ғибрат­ты ғалым, ұлықты ұстаз Арап Сіләмұлы Еспенбетовтің 80 жылдық мерейлі жасы.

Шығыс Қазақ­стан облысының Абай ауданындағы Қарауыл ауылында 1945 жылы дүниеге келген, Арап Сіләмұлы Абай елінің еңселі азамат­тары Бекен Жамақаев, Халел Хаббасов, Қаражан Үкібаев, Әмзе Нақымжанов, Шаймерден Тоқжігітов, Ахметжан Қозбағаров сынды саңлақтардың кіндік қаны тамған қасиет­ті мекен Саржал орта мектебінде оқыды.
Жаратылысынан зерек, ойы тұнық, ақылы дария, жаны мәрт Арап аға – саналы ғұмырын қазақ әдебиетінің терең тамырын зерт­теуге, оның ұлы көшбасшыларын танытуға, ұлт­тық ғылым мен ағартушылыққа арнаған жан. Бұл жолда ол әрдайым ұстаздары мен ғұлама қайраткерлердің өнегесін бойына сіңіріп, өзі де ке­йінгі буын үшін шамшырақ бола білді. Оның ұстаздары қатарында Қайым Мұхамедханов, Өжкен Тыныбаева, Бейсембай Кенжебаев сынды қазақ ғылымының шоқ жұлдыздары тұр.
Бүкіл ғылымдағы тың талпыныс, соны соқпақтары құлдық таңбасы етiнен өтiп, сүйегiне жеткен тәлейсiз халқының батпан тағдырына жаны ауырып:
«Қараңғы қазақ көгіне,
Өрмелеп шығып, күн болам!
Қараңғылықтың көгіне,
Күн болмағанда, кім болам?» – деп, от­тай лапылдата жырлаған ХХ ғасыр басының бірегей ақыны Сұлтанмахмұт Торайғыровтың шығармашылығымен тікелей қатысты болған филология ғылымының докторы, профессор, республиканың Халық ағарту саласының үздік қызметкері Арап Еспенбетовтің әр сөз, әр сөйлем, әрбір шығарма, әрбір ғылыми еңбегі үмiт ақтап, тыңға түрен салып, ойсырап тұрған олқылықтың орнын толтырып, өрнегi озық өрелi, өзгеше реңкте көктемнiң алғашқы қарлығашындай жаңаға жаршы болуы арқылы ұлт санасын оятып, рухын асқақтат­ты.
«Абай және ұлт­тық руханият» ғылыми-зерт­теу орталығың жетекшісі, профессор Арап Еспенбетов қазақ әдебиетінде өзіндік ойып алған орны бар Байғара мен Ақтайлақ билердің әдеби мұрасы мен өмір тарихы жөніндегі «Байғара, он жеті ақын сенен шықты» тақырыбындағы дәрісінде: «Сыбан ішінде Жанкөбектің бір баласы нар дауысты Нарынбай «Жеті қақпа Ташкеннің» бір қақпасына бек болған. Нарынбайдан Құт­тыбай. Ел арасында «Қу дауысты Құт­тыбай» атанған әйгілі ділмар, шешен. Құт­тыбайдан атақты Байқара би. Тұқымдарынан бектік, билік, шешендік, ақындық арылмаған қасиет­ті әулет» – деп, тың ақпарат­тармен бөлісіп, жас ғалымдарға жаңа жол, баянды бағдар көрсет­ті.

Ұстаздық – ұлы мұрат

Арап Сіләмұлы – ұзақ жылдар бойы білім мен ғылым саласында жемісті еңбек етіп, қаншама шәкірт тәрбиелеген тұлға. Оның студент­термен кез­десудегі әрбір сөзі, әрбір дәрісі өмірлік сабақ болып, ел мен жердің тағдырына деген жауапкершілікті сіңірді. Ұлт­тың келешегі үшін білім мен ғылымның маңыздылығын жастарға ұғындырып, олардың бойында елдік пен ерлік рухын оят­ты.
Кезінде ол педагогикалық институт­тан басталған жолын Шәкәрім университетінде жалғастырып, ректорлық пен проректорлық қызмет­терді де абыроймен атқарды.
Арап Еспенбетов – тек ғылым мен білімнің ғана емес, адамгершіліктің де асқан үлгісі. Ол – әрдайым әділдік пен шындықты ту еткен, кең жүректі, жаны жомарт, кісілік келбеті биік жан. Көпшіліктің пікірі мен көзқарасын сыйлап, өзгенің кемшілігіне түсіністікпен қарайтын, адам баласына кешіріммен, бауырмалдықпен қарай білетін, жанашыр тұлға. Оның бойындағы осы асыл қасиет­тер оны өз ортасында ерекше құрмет­ті, ел алдында абыройлы етіп келеді.
Бұл өмірде адамға ең керегі – шын жүректен шыққан алғыс пен шынайы ықылас. Бүгінгі таңда Арап Сіләмұлына деген ел құрметі – оның ұшан-теңіз еңбегінің ақталғанының дәлелі. Ол – Ұлт­тық құрылтайдың мүшесі, шетелдік университет­тердің құрмет­ті профессоры, қазақ руханиятының қорғаны.
Биылғы жылы Абай облысының Құрмет­ті азаматы атануы – оқымыстының еліне, жеріне сіңірген еңбегінің зор да лайықты бағасы. Абай Құнанбайұлы, А.Пушкин, Ғ.Тоқай, А.Байтұрсынұлы, Ж.Аймауытов, М.Әуезов, С.Мұқанов, Б.Күлеев, С.Көбеев, Ш.Құдайбердиев, С.Дөнентаев т.б. атақты әдебиетшілердің әдеби мұралары туралы терең толғамды ғылыми зерт­теулер жасаған Арап Еспенбетов қазақ әдебиет­тану ғылымының өзекті мәселелеріне және сұлтанмахмұт­тануға арналған жүзден аса тағылымды еңбектер жазып, осыдан оншақты жыл бұрын «Алтай-Ертіс кітапханасы» сериясымен абайтану, шәкәрімтану мен сұлтанмахмұт­тану зерт­теулері енген қостомдық шығармалар жинағын шығарды.
Ғалымның телегей-теңіз, қыруар қажырлы еңбектерінің ішінде, әсіресе Абайтанудың 5 томдық кітабы мен 1909 жылы жарық көрген «Қазақтың ақыны Ибраһим Құнанбайұлының өлеңі» репринт­тік басылымының орны айрықша.

Ғибрат­ты ғұмырға тағзым

Арап Сіләмұлы мен оның аяулы жары, қазақ елінің мақтанышы, медицина ғылымының көрнекті өкілі, елге белгілі эндокринолог, профессор Майра Жақсыиманқызы Еспенбетова – қазақ ғылымының қос шынары. Бұл қос бәйтерек ғылым мен білім жолындағы еңбегімен, жас ұрпаққа берген тәлімімен, адами парасатымен елге үлгі.
Менің Арап ағама шынайы құрметім ерекше. Ол – менің әкем, марқұм Айтқали Бейсембайұлы Қыстаубаевтың ұстазы, ақылшысы, өмірлік бағдар берген бірегей тәлімгері.
Әкемнің жақын досы Дулат Бейсембаев пен Арап Еспенбетов – бірін-бірі қадірлеген, пікірлес, тағдырлас нағыз зиялы жандар.
Әкем әр кез­де Арап аға мен Майра апайды білім нәрін алудың үлгісі ретінде бізге өнеге қылып келді.
Мен олардың өмір жолын зерделеп, қазақ руханиятына тереңдеп үңілген сайын, осындай орасан да алып тұлғалармен жақын болудың әрбір адамға қаншалықты маңызды екенін түсінемін.
Арап Сіләмұлының ұстанымы – туған жерінде қалып, өз халқына адал болу, еліне, тіліне, ұлтының мәдени мұрасына қалтқысыз қызмет ету. Бұл, шын мәнінде, үлкен парасат­тың белгісі.
Біз, бүгінгі жас ұрпақ, ғұламалардың ғибрат­ты жолынан нәр алып, елімізге, тілімізге, мәдениетімізге адал қызмет етуді өзімізге парыз санауды үйрендік.

Ермек БЕЙСЕМБАЕВ,
Халықаралық «Абай»
қоғамдық қорының құрылтайшысы