«КӨРКЕМ ӘДЕБИЕТ КӨРКЕМ ТІЛМЕН ЖАСАЛАДЫ» ДЕЙТІН ЕДІ ӘБЕҢ…
«Әбдіжәміл үшін ақ қағаздың беті – шайқас алаңы, оған осы алаңның астан-кестен болып жатқанын көру ұнайтын сияқты», – деп жазыпты жазушы Герольд Бельгер күнделік дәптеріне. Одан әрі тағы былай дейді: «…көлденең де, жоғарыдан төмен қарай да түгел шимайланған, әрбір жолы қат-қабат ала беттер менің төбе шашымды тік тұрғызады. Мұндағы сансыз көп жұмбақ белгілерді ажыратудың өзіне әжептәуір даналық керек. Ал мен болсам, осынау қырсығы арылмаған беттерді әуелі таза қағазға тездетіп көшіріп алуға тырысамын, тек содан кейін ғана маған әрбір сөз орнында тұрғандай, біреуін алып қосуға енді мүлде болмайтындай көрінеді. Бірақ Әбдіжәміл сол сәтте-ақ көшірілген таза бетті алдына алып, езу тарта жымиып қойып, оны қайтадан басынан аяғына дейін ерекше бір құлшыныспен сызуға, шимайлауға кіріседі».
Герағам осы сөзімен көркем өнер үшін Әбең өзін де, романын да аямайтынын айтып отыр. Ал Әбең журнал қоржынына түскен шығармадан сәл ғана шалағайлық сезілсе, сол жерде отыра қап, табан астында жөндеп, түзеп, қашан оқылатын жөндем туындыға айналғанша жаны жай таппайтын. Мақала болса бір сәрі, біреудің көркем туындысына өз дүниесіндей қожалық етіп, түзеп-күзегенді, оны айтасың, бастан-аяқ қайта жазғанды «Таң-Шолпан» журналына жұмысқа тұрған 2004 жылы, осы Әбеңнен көрдім.
Бір жазушы «Ақсақ кемпір» атты әңгімесі журналға алғаш дайындаған дүнием еді. Оны да бұрын проза бөлімін меңгерген Қуаныш Жиенбай ағамнан қалған топанды ақтарып отырып тапқанмын. Алып бара жатқан үздік дүние емес, дегенмен жазып жүрген, аты бар қаламгер. Сол себепті онша қол батырмай, оң пікірімді сүйкеп оқуға жөнелткенмін. Ертеңіне Әбең редакцияға жетіп кеп тұр. Түрі өрт сөндіргендей. Қолында «Ақсақ кемпір».
– Өй, сен өзі халтурщик екенсің ғой, – деп, салған жерден қатулана тап берсін. Шошып кеттім. – Көркем әдебиет немен жасалатынын білесің бе өзің? – дейді тағы шүйлігіп. Абдырап, тілімді тістеп үнсіз тұрмын. – Айналайын, көркем әдебиет көркем тілмен жасалады. Ал мынада түк тіл жоқ. – қолындағы қағазды сілкіп қойды. – Дым тартпайды. Осыны да әңгіме деп ұсынып тұрсың ба?!
Мұндай қатқыл сұрақты ақсақал жазушыдан күтпеп едім. Бұрын жүздеспеген, сөйлеспеген адамым. Мінезінен де, талабынан да мақұрыммын. Ол мені тығырыққа осылай тіреп алды да, сәл босаңсып, жібиін деді. Өйтіп босаңсығаны да, жібігені де бар болсын:
– Мен сені түсінем, «Ана тілінде» де істейсің, жұмысың көп. Ренжіме, айналайын, мен проза бөліміне басқа адам іздеп жатырмын, – деп қара аспанды төндіріп қойды. – Жүр, осы шығарманың тілін талдайық, – деді, сосын, жұмсарыңқырап. – Анау Мырзанды да шақыр.
Шақырдым. Енді, міне, екеуміз қатал молдадан дәріс тыңдауға келген мүриттей монтиып отырмыз. Әбең қаны суық қасапшыдан аумайды. «Ақсақ кемпір» алдында жатыр. Көзімнің қиығын салып қоямын. Алғашқы беттің сау тамтығы қалмапты. Ашық жері түгел шимай. Быт-шыт.
– Ал оқиық!
Әбең жөткірініп алып, «Ақсақ кемпірдің» белден сызып тастаған бір сөйлемін ежіктеп оқи бастады. «Сол сызы кеппес, шірік иісі кетпес күреңқоңыр көлеңкеде темекі тартатын төменірек топтардағы, өмірі өспейтін шенеуніктердің әңгімелері әдеттегідей ызаға булығып, кекесінге көгенделетін-ді. Алайда айтқан ақпараттары мен түйген топшылаулары шындықтың шенейіне де жоламайды дей алмайсыз».
Әбең осыны оқыды да, «бұған не дейсіңдер?» дегендей, алдында жіпсіз байланып отырған Мырзан Кенжебай екеумізге кезек-кезек барлап қарап қойды.
– Осындай да сөйлем бола ма? Мұның орнына былай болса қайтеді? – деп, өзі түзеген сөйлемді оқыды. Расында, автордың ойы екіұшты, мағынасы бұлдыр сөйлемі жұтынып шыға келіпті. Екінші сөйлемді де асықпай оқи бастады. О да түрленіп сала берген. Ақ қағаздың бетінен тірі адамдар бас көтере бастаған сияқты.
Аптықпай, әр сөзге мән бере оқып, жарты беттен асып барып тоқтады. Кейбір шұбалаңқы сөйлемдер бірнеше шағын сөйлемдерге айналып, өз алдарына енші алып кеткен. Автордың шикі сөйлемін оқыған кезде, осы әңгімені құдды мен жазғандай-ақ, сұп-суық жүзінен ызғар шаша көз тастап қояды. «Әдеби журналдың жұмысы осылай ма еді?» деп, бір жағынан, қайран қап, бір жағынан, өзім Құдайдай көретін жазушының қара құсша шүйлігуіне тіксініп отырмын. Жарты бетті оқуға бір сағаттан астам уақыт кетті-ау шамасы.
– Бізге тым болмаса ортақол шығарма қажет. Шедеврді қайдан табамыз? Мына әңгімеде дән бар сияқты. Бірақ тіл жоқ, – деп, бір сәт торығып отырды да: – Әгәр тілді білмесең, проза бөлімінде қалай жұмыс істейсің? – деп, қайтадан кәріне мініп, маған өшіге қарасын.
– Тілі жоқ екенін мен де біліп тұрмын, – дедім кенет ызам кеп. – Бұл мақала емес, көркем әдебиет! Біреудің әңгімесі! Қалай өзгертем?
Әбең менің бұл сөзіме жауап берместен, балбал тастай мелшиіп отырып қалды.
– Дәл мынадай қылып редакциялау қажет болса, онда мен де редакциялай аламын, – деп қойып қалдым. Қайдан шықса, одан шықсын.
Көркем әдебиетте жарытып ештеңе тындырмаған мен сияқты баладан мұндай сөз күтпесе керек, ләм-мим демей қолындағы қағазды алдыма қарай серпіп ысырып жіберді.
– Редакциялағыш болсаң, редакцияламайсың ба? – бетіме салып қалардай ұмсына түсіп, екі қолын үстелге тіреді де, орнынан тез тұрып, кабинеттен шығып кетті.
Бұның алдында газетке жазған мақалаларымды бас редактор қол қойған соң да, мың өзгертіп, сан түзеп, терімші қыздарды ығыр етіп бітетін әдетім бар еді. Енді соным мына редакциялаумен салыстырғанда, бұйым еместей көрінгені.
Үйге келген соң әлгі әңгімені нұрпейісовшілеп түзеуге кірісейін. Әрі айналдырам, бері айналдырам. Еркін көсілуге түпнұсқа тұсау. Біреудің жазу мәнері ілгіш сияқты, қармақша қармап еркіме жібермейді. Нұрпейісовтің көзімен қарасам, мұнда сау сөйлем жоқ. Шетінен кемтар, шетінен шалажансар. Мүгедек. Артына май құйғанмен, мал болмайтын тәрізді. Қайтсем екен? Бағана шалға айтып-айтып тастағаным анау. Қатты қиналдым. Қанша қағаз умаждалып лақтырылды. Болмаған соң қолжазбаны былай ысырып тастап, ақ қағазға басынан бастап өз сөзіммен жаза бастайын. Әңгіменің өзегі қалды ғой, әрине. Байқаймын, осыным дұрыс сияқты.
Жаңа нұсқаны ертеңіне Әбеңнің үйіне бара жатқан хатшы қыздан беріп жіберіп қана еңсемді басқан салмақтан құтылғандай, жеңілдеп сала бердім. Келесі күні Мырзекең екеуміз түскі астан соң бас редактордың қабылдау бөлмесіне бас сұқсақ, Әбдіжәміл ағамыз сонда отыр.
– Ассалаумағаләкум, – дестік қол соза жарыса сәлем беріп.
– Слушай, – деді ол туған жиені Мырзекеңе назар салмастан маған ұмтылып, – сен өзі жалқау екенсің ғой?!
«Не дейді?! Мына шал тағы не тапты!?»
Жүрегім тас төбеме шығып, қайтерімді білмей, тосылып қалыппын.
– Тоқта! Бері кел! – дейді ол білегімнен тас қып қармап ұстай алып. – Жалқау екеніңді айтайын. Редакцияң маған ұнады. Қолыңнан келеді екен. Оқыдым. Просто молодцы!
Әбеңнің жүзі жаз күніндей жадырап, өзіне тән сүйкімді күлкісімен езу тарта жымиып қарап қалыпты. Жанары мейірімге толып тұр.
– Мен үнемі проза бөліміне адам іздеумен болып едім. Енді іздемеймін, – деді. Абдырап мен тұрмын. Әбеңнен мұндайды күтсем не қыл дейсің.
– Қане, маған Мерекені қосшы, – деді хатшы қыз Раушанға. Раушан дереу Мәкеңнің қалта телефонына соғып, байланыстыра қойды. – Болды, проза бөліміне адам іздеуді тоқтат. Мына бала прозаны біледі екен, – деді Мәкеңе.
Мен өз құлағыма өзім сенбеймін.
Журналдың проза бөліміне осылай орнықтым. «Поэзия» бөлімінде кәдімгі Мырзекең, Мырзан Кенжебай. Журналдың қара жұмысы екеуміздің иығымызда. Бас редактор Мереке Құлкенов. Әбдіжәміл Нұрпейісов редакторлар кеңесінің төрағасы. Төраға екенмін деп тыныш жатқан ол жоқ. Нөмірге ұсынған дүниелерді қадағалап оқиды. Тағдырын шешеді. Өлеңде шаруасы жоқ. Шұқшиятыны – проза. Тұрақты түрде лездеме шақырады. Әр нөмірді сараптауы қатаң. Қатемізді тапса, тұп-тура іреп сояды. Аяу, мүсіркеу атымен жоқ. Сондай кезекті бір талқылауда нөмірге баратын бір мақаланы ежіктеп оқи бастады.
«Таңба – қоғамдық дамудың интеллектуалдық қуатын, ойшылдық өріс қабілетін, даналық тұғыр деңгейін танытатын қасиетті нышан, ұлттық зерделеудің рәмізі».
Бұл білікті ғалым, Қазақ Ұлттық университетінің оқытушысы, филология ғылымының кандидаты Аманқос Мектептегінің мақаласы. Солғындау сезілген бастапқы азат жолын солайымен сылып тастап, мәселені тоқетерден бастатқанмын. Соным дұрыс болды ма, бұрыс болды ма деген дүдәмәл ой мазалай бастаған. Әбең алғашқы сөйлемді оқып болып, кілт тыйылып үнсіз қалды. Таңба туралы пікірі қалай екенін білмей дағдарып мен отырмын. Әдеттегідей ысыра сала ма деп қауіп ойлап, «соғысқа» іштей дайындала бастап едім, Әбең:
– Түу! Мынау неткен ғаламат сөйлем! Қандай қуатты ой! – деп, жел ырғаған нарқамыстай теңселіп кеткені. Мен түсінбей бетіне аңтарыла қараймын. Күлімсіреп отыр. Журналға келгелі Әбеңнен мұндай мадақ естісем оңбай кетейін. Кенет маған бұл мадақ емес, мазақ сияқты болып сезілгені. Иә, иә, келеке ғой мынау. Басқа не? Өткенде «сен өзің нағыз халтурщик екенсің» демеп пе еді. Мына шалдың істегенін-ай! «Осыдан тағы бір қырсық сөз айтсын, тұрам да кетем. Бүйткен журналы бар болсын!» Бетіне қарасам, елжіреп, мейірімін төгіп отыр. Шыны ма, өтірігі ме? Біліп болмайсың. Бұл шалдың осылай да қинап өлтіретіні бар.
– Слушай! Шынымды айтайын, мына сөйлем мені дүр сілкіндірді. Рас айтам! Әрі қарай оқиық: «Қазаққа тән ортақ таным-түсінік, өзін-өзі құрмет тұтудың, елдік мұрат-мүдденің, арман-аңсардың, ерлік өжет рухтың, айбыны мен айдынын бейнелейтін кілтті түйіні – таңба». – Осы сөйлем бұларға қалай әсер етті екен дегендей, Мырзекең екеумізге бажайлап қарап қояды.
Шалың шын тебіреніп отыр. Мен ойлағандай келеке емес.
Сөйтіп, Әбеңнің талғамын тани бастағандаймын. Прозаның тылсымына арбалған жайым бар. Қолыма әңгіме тисе, бұтарлай бастайтын ауруға ұшырадым. Сонда да, Әбеңе ұнамай қалатын кезім көп.
2009 жылғы ақпанның 18-інде тағы барыппын. Әбең екінші қабаттағы өз бөлмесінде екен. Үстінде халат. Белін буып алған. «Қан мен тердің» орысшасын редакциялап, қызу жұмысқа кірісіп кетіпті. Кәленнің Түрікпенге барымтаға баруын төрт-бес бет қып ұлғайтқан. Орысша өзі жазыпты. Енді соны қазақшалау керек дейді. Бұрын сол жері бар болғаны жарты бет екен. «Тыңда», – дейді. Менің тыңдамауға еркім жоқ. «Қалай?» – дейді оқып болған соң. «Тамаша!» – деймін мен. Әбең бетіме қарап, басын шайқайды. «Өтірік айтасың», – дейді сенбей.
Мәскеудің бір баспасы бес томдығын, тағы бір баспасы «Қан мен тер» романын шығармақ екен. Баспаның бірі жазған хатын факс арқылы жолдапты. «Сіздің кітаптарыңыздың Ресейде шығуы әдебиеттегі үлкен жаңалық» деген сыңайда.
2020 жылы сәлемдесіп, хал білмек болып Мырзекең екеуміз үйіне соқтық.
Әбең кең холда отыр екен. Біздің келгенімізді көрді де, орнынан тұрып, бері жүрді. «Ау, інім, айналайын, сені де көретін күн болады екен ғой», – деп мені құшақтап жатыр. Арада он жылдай уақыт өтіп кетіпті. 2010 жылғы көкектің 29-ында Опера және балет театрында «Әбе достарын шақырады» атты кеш өткен, Әбеңнің 85 жылдығына арналып. Содан кейін көріспеппіз. Әбең де бұрынғыдай емес, едәуір шөгіпті. «Қарт адам, тани қоймаған болар, біреумен шатыстырған шығар» деп ойладым. Сөйтсем, жоқ, ұмытпапты. «Таң-Шолпанды» жалғыз өзің шығарып жатсың ба?» – деп сұрады қарттық мейірімін төге елжірей қарап. Шын танығанын содан білдім. 96 жастағы қарт жады қандай мықты, ә! 96 жаста біз не болар екенбіз деп ойладым.
Бұл өмір бойы қолынан қаламы түспей, «Қан мен терді» мың мәрте жөндеген, мың мәрте қырнаған, сөйтіп, көркем прозаның шыңына жуықтап барған суреткер жазушымен соңғы кездесуім екен.
Нұрлыбек САМАТҰЛЫ,
«Таң-Шолпан» әдеби-көркем,
көпшілік журналының бас редакторы