Ерлан ТӨЛЕУТАЙ, өнертанушы, әнші-композитор

---

Өлеңге әркімнің-ақ бар таласы деген сөз өнерге де қатысты. Сөйтсе де осы күнгі еркіндік әсіресе, ән саласында цензура керектігін меңзеп тұрғандай. Бүгінде осы еркіндікті алға тартып көп адам әншілікті меңгеріп алса, ал енді бірі ішкі цензураны ұстанып тасада қалады. Адам бойына әншілік өнерді Құдай дарытады, оның қадірін біліп дамытып, даңғазаға елікпей сақтау әркімнің парасат-пайымына жүк. Өнер сүйер қауымға өнертанушы, әнші-композитор ретінде жақсы таныс Ерлан Төлеутай 9 сәуір күні «Алатау» дәстүрлі өнер театрында «Сал серінің сарқыты ол кешегі» атты шығармашылық кешін өткізбекші. Кеш қарсаңында Ерлан мырзаны бір-екі ауыз әңгімеге тарттық.

– Әнші ретінде танылғаныңызға біраз жыл болды. Шығармашылық кеш өткізуге қай уақытта бекін­діңіз?
– Кәсіпкер, меценат «Бизнес – Бас­тау» кәсіпкерлік мектебінің же­тек­шісі Ахметбек Нұрсила замандасыммен сыйлас-жолдаспыз. Жиі бас қо­сып пікірлесіп тұрамыз. Бірде әң­гіме барысында, осынша жыл ән ай­тып келесіз, репертуарыңызда сал-серілердің көптеген әні бар, өнер­танушы ретінде атқарған ең­бегіңіз де қомақты, шағын ортада ән салып жүре бермей шығар­ма­шы­лы­ғыңызды насихаттаған жөн деген ойын айтқан еді. Одан бері де біраз уақыт өтті. Жақында шығарма­шы­лық кеш өткізуді ұсынды, бұл бастаманы Қазақстанның халық әртісі, кино және театр актері Досхан Жол­жақсынов ағамыз қолдады. Сонымен бірге, Тоқтар Әубәкіров, Жарқын Шә­кәрім, Болат Әбділманов, Дидар Аман­тай, Ғани Бейсембай, Рүстем Әб­дірашев, Бейсен Құранбек сынды азаматтар қостап ұйымдастыру ісіне көмектесуде. Кештің «Сал се­рінің сарқыты ол кешегі» деген атауын да Ахметбек мырза ұсынды. Қазір кон­цертке дайындық жүріп жатыр.
– Сал-серілердің әндерінің бар­лы­ғының дерлік туу тарихы бар десек, ар­тық айтпаймыз. Кеште әр әннің та­ри­хына тоқталасыз ба?
– Біржан салдың өмірбаянын тәп­тіштеп айтып отырмайтыным бел­гілі. Мәдидің, Ақан серінің, Балуан Шолақтың әндерін айтқан сайын олардың болмысына үңілемін. Балуан Шолақтың әндеріндегі жой­қын қуат пен мінез маған жақын, сол себепті ән айтарда ойыма қадау-қ­а­дау сөз түссе тосылмайтыным рас. Жұрт жаттанды концерттерден жа­лы­ға бастады. Өнерпаз халыққа әні­мен қатар сөзімен де жақын бол­ғаны жөн, ерте замандағы ән­ші­лер ­халыққа етене жақын болған. Қазір сах­наға кім шығатынын жалаң ха­бар­лап, әнші қаққан қазықтай қа­қиып сахнаға шығып ән айтып кетіп қалатынына бойымыз үйреніп кетті. Меніңше, бұл үрдісті сейілту керек.Шашубай туралы әңгімелерде төрде ән айтып отырған Шашубайдың жыл­жи-жылжи босағадан бір-ақ-шығатын, топысы төбесінде ойнап жүруші еді деп айтылады. Сал-се­рілердің бойындағы осы еркіндікті се­зіндіре алсақ деген ой бар, оның қан­шалықты қолдан келері бір Құ­дай­ға аян. Сөздің шыны, тәуекелге бел буып отырмын.
– Сал-сері деген ұғым мен бүгінгі за­манның келбеті бір-біріне қан­ша­лықты жақын деп ойлайсыз?
– Сал-серіліктің сипаты да, дү­ние­танымы да көшпелі өмірге тән құ­былыс. Оны дәл сол күйінде қайта жаңғырта алмаймыз. Көшпелі ха­лықтың мәдени институты ретінде сыртқы формасы жоғалып кетке­ні­мен, ішкі мазмұны сақталып қалды деуге болады. Серілік – өнер дерті, сұлу­­лыққа құштарлық, үйлесімді аң­сау. Олардың шығармашылық қуа­ты өзгелерден күшті. Ол сырт­қа жазушылық яки күйшілік, яки сурет­шілік, әнші-композиторлық шы­ғарма ретінде жарыққа шыға­ды.
– Қазақтың музыкалық мұра­сы­ның көбін сал-серілердің туындылары құрайды. Сол әндердегі ырғақ, әуен мен әуезді келешек ұрпаққа жеткі­зудің амалы қандай?
– Кейде сал-серілердің музы­ка­лық мұрасы болмаса қандай ән тың­дар едік деген ойға қаламын. Кеңес үкіметі орнаған соң музыкалық жо­ғары оқу орындары ашылып, му­зы­каны батыстық оқу жүйесі арқылы үйренуге көштік. Құрманғазы, Ақан сері сияқты композитор боламын деген үмітпен ауылдан келген бала­лардың көпшілігі еуропалық үлгіге бейімделіп, ән-күй шы­ғаруда Біржан сал, Тәттімбет, Мұ­хит салған дәстүрді бірте-бірте сеті­нетіп алдық. Нұрғиса Тілендиев, Әбі­лахат Еспаев, Ақселеу Сейдім­беков сынды ағаларымыз сал-сері­лердің өнер өрнегін жоғалтпауға барын­ша тырысты. Сөйтсе де біздің буын сал-серілердің әндерін тек орын­дай аламыз, бірақ ән шығару­дағы олардың сорабынан айырыл­дық. Өйткені, біздің санамызға еуропа музыкасы әбден сіңіп кеткен.
– Ән айтуды қалай, қашан баста­ға­ныңызды біреу білсе, біреу білмейді. Өнердегі үлгі тұтар ұстазыңыз кім?
– Қарағандыда Жақсыгелді Кемалов есімді ғажап әнші бар. Өзім сол кісіні ұстаз тұтамын. Қайрат Бай­босыновтан да көп өрнек алдым. Ол өзіне дейінгі барлық әншілік мектептердің басын қосып, қазақтың әншілік өнерін жаңа сапаға көтерген шын мәніндегі ұлы әнші.Қайрат Бай­босыновты ән өнеріндегі сал-сері­ліктің көзі ғана емес, өзі десек, менің­ше қате болмас.

Әңгімелескен
Назым ДҮТБАЕВА.