Еліміздің Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев өткен айда, әкімдермен және мемлекеттік органдардың басшыларымен өткізген кеңесінде халқымыздың дүниетанымына сай дәстүрлі исламды дәріптеу аса маңызды екенін және оның ғылыми-теориялық негізін дамыту қажет екенін айтқан еді. Бұл орайда түсіндіру-насихаттау жұмыстарынан бөлек, ғылыми-философиялық еңбектердің де көптеп жазылуы мен аударылуының маңыздылығын көкірегі ояу күллі жұрттың түйсініп отырғаны анық.
Біз жариялап отырған түрік теологы, философ Бурханеттин Татардың аталмыш мақаласы Ислам құндылығының тағы бір қырын айшықтайды. Б.Татар үшбу еңбегінде Құран сөзімен айғақтап, мұсылман жұртшылығының бұған дейінгі өнер дәстүрімен дәлелдеп, Исламды өнер діні деп, немесе керісінше, өнер туындыларын ең ұтымды дін тілі деп тұжырымдайды. Ал сіз қалай ойлайсыз, классикалық ислам ақыл-ойы өнерді қандай негізде түсінді? Өнер туындыларының дін тіліне айналуы мүмкін бе? 

Ислам өзін де, дүниені де өнер тұрғысынан таниды

Құранда әлемді Алланың жалғыз өзі жаратқаны, сондай-ақ әрбір жаратылысқа белгілі бір орын мен міндет жүктелгені айтылады. Бір қарағанда, әлем ғарыштық драма болып көрінеді және әрбір жаратылысты сол ғарыштық драманың декорлары, актерлері не болмаса қосалқы рөлдегілері ретінде қарастыруға болады. Бұл – әрбір жаратылыс ғарыштық сахнада тек өз рөлін атқарғанда ғана шынайы болмысын табады деген сөз. Осыған сәйкес адам да үшбу ғарыштық ойында өз рөлін ойнаған кезде ғана шындықпен жүздесе алады. Қысқа қайырғанда, әлемде «кіндік нүкте» немесе абсолютты перспективке ие бірде-бір ойыншы жоқ. Ойынның өзі де ақиқатты тыста тұрып тамашалауға және кейбір метафизикшілер ойлағандай шындықтың шынайы болмысымен жүздесуге мүмкіндік бермейді. Шындық – тек ғарыштық драма немесе ойын ішінде ғана бетпе-бет келуге болатын нәрсе. Төтесін айтқанда, шындық – ойынның бір бөлігі ғана және ол ойын барысында ғана іске асады. Осы тұрғыдан қарағанда ислам ақыл-ойы да ғарыштық драма ішіндегі құран мен хадистерге сүйене отырып, ортаға шыққан басқа бір ойын немесе драма болып шығады. Ислам ақыл-ойы дәстүрінің ішіндегі мәзһаптар да – осы ойын ішінде ортаға шыққан шағын ойындар. Қысқаша, ғарыштық сахнадағы ойын ішіндегі ойын деуге болады.
Исламның өзіндік ерекшелікке ие бір ойын түрі болуы, оның тағы бір жағынан өнер діні екенін, яғни өзін де, дүниені де өнер тұрғысынан танитынын көрсетеді. Себебі өнердің негізінде санаткер (өнер иесі) мен өнерге тақырып болған дүниелер арасында ортаға шыққан бір тәуелсіз ойын бар. Мысалға бір суретшінің таблосындағы көріністердің жұмбағын немесе бір музыканттың туындысына тақырып болған ахуалды, не болмаса сахнада ойналған ойынның көтерген тақырыбын декарттық философияның басты тақырыбы болған субъектив-объектив дилемасының ішінде әсте таба алмайсыз. Өйткені өнер – субъектив-объектив дилеммасының арғы жағындағы басқа бір ойлау жүйесінің өкілі, және еншіміздегі ұлы туындылар өз іштерінде санаткер мен өнерге тақырып болған дүние арасындағы тәуелсіз ойын алаңын символдайды. Сондықтан ұлы туындыларды – түсіну олардың символдап тұрған ойын алаңдарына қатысқан кезімізде ғана мүмкін болады.
Қай кезде де суретшінің сызған суреті – жай ғана бір сурет емес. Яғни субъекты қарсында объектіленген және жалпы бір перспективтен іске асқан бірізді қарапайым болмыс бейнесі емес. Керісінше, әрбір сурет суретші мен суретші қиялына тақырып болған болмыс арасындағы тәуелсіз ойын алаңы ретіндегі бір өнер туындысына айналады. Сол үшін бір өнер туындысын бірізді шындық бейнесіне айналдыратын фактор, таблоның өзі емес, қайта бұл таблоға субъекті-объекті дилеммасымен жақындаған көрермен немесе сыншы болып шығады. Олай болса сыншы таблоның шек-шекарасының ішінде көрініс тапқан тәуелсіз ойын алаңын, детальдарын парықтай отырып көре бастағанда өзін таблоның сыртында емес, керісінше, табло символдап тұрған ойынның немесе дүниенің ішінде көре бастайды және осы барыста табло мен сыншы арасында бір ойын құрылады да, табло өз шындығын ашыққа шығара бастаған сәтте сыншы да өз «ойының шындығын» тани бастайды. Өнер туындыларын танудың өзі – бір ойын. Қорыта келгенде, өзін және әлемді бір ойын логикасының ішінде танитын исламды түсіну де – жоғарыда айтқанымыздай бір ойынға қатысу және осы ойын барысында исламның шындығын тани білу.
Тіпті де анықтап айтсақ, исламды субъектив-объектив дилеммасының ішінде бірізді шындық бейнесі ретінде түсіну мүмкін емес. Өйткені бірізденген шындық бейнесі ендігәрі ойын болудан қалады, не нақтылығынан айырылған таза ойдан құрастырылған дүниеге айналады. Ойын ұғымының негізгі мәні, ойын барысында ешбір дүниенің түгелдей объективтендірілмеуін, яғни жалпы бір перспектив тұрғысынан болмыстардың мансұқталмауын, я түгелдей жіктелмеуін, қайта ойын барысында ортаға шыққан детальдар негізінде бір әлемнің тоқтаусыз көрініс беруін білдіреді. Ендеше, исламды да не өзін, не әлемді бірізденген шындық ретінде ұсына алады деу абсурд болады. Керісінше, ислам әр заттың өз орны мен міндетінде тұрып қана шындыққа жете алатынын, шындықтың тек болмыстар арасындағы ойындардың байланысында ашыққа шығатынын қабылдайды. Осылайша, ислам өзіне бір міндет пен орын белгілей отырып, өзін де әлемдік ойынның бір бөлігіне айналдырады. Міне, дәл осы тұста оның өнер дейтін тәуелсіз ойын оқиғасымен бітеқайнасқан жері болады. Осы тұрғыдан алып қарағанда, ислам бір өнер діні екені анық. Сонымен бірге осы өнер діні ретіндегі ислам мен бүгіндегі классик, не болмаса модерн өнер алаңдары арасында негізгі бір байланыстың барлығы да біздің басты тақырыбымыз.

Классикалық ислам ақыл-ойы өнерді қандай негізде түсінді?

Хұснихат өнерінің (каллиграфия) көркем жазулары болса, ислам дәстүрінде жалпы жағынан құдайлық қалауды немесе суннетулланы символдайды. Басқа бір тілмен айтқанда, хұснихат ғарыштық сахнадағы ойын ережелерінің символы болатын. Айта кетерлік жайт, ережелер қалай ғана бар болғаны ойынға ену үшін аттап өтуге тиісті табалдырықтар болса, хұсни хат туындылары да дәл солай ғарыштық сахнада үздіксіз ойналып жатқан ойынға ену үшін аттап өтуге тиісті тұрақты мағыналық табалдырықтарды білдіреді. Бұл тұрақты болып көрінетін ережелер мен табалдырықтарды (тұрақты жазу пішіндері) ары асып өткенімізде қарсымыздан динамикалық процесс ретінде бір ойын шығады.
Біз осы ойын процесін және осы процеске байланысты жетілдірген санамызды жалпы жағынан «уақыт» және «тарих» деп атаудамыз. Басқа бір сөзбен айтсақ, өнер мен исламның мәніндегі ойын оқиғасы, табиғаты жағынан уақыт және тарих ұғымдарымен ішкі байланыста тұр. Егерде өнер мен ислам, болмыстарға субъект-объект дилеммасының аржағындағы, (оны асқан) яғни оларды (болмыстарды) бірізді бейнелерге айналдырмайтын бір ойын және дүние перспективінен қарайтын болса, өнер мен дін бізден жалпы (объективтендіретін) перспектив ішінде жоғалтып алған ерекшеліктерін тауып шығуымызды үнемі талап етеді. Неге десеңіз, әрі өнердің мен әрі діннің болашағы – тіке айтқанда бір өнер діні болған исламның болмысы – мұсылмандардың сол ерекшеліктерді көре білу қабілетіне байланысты болады.
Еш күмәнсіз «ерекшелік» сөзі өз басына бір философиялық мәселе ретінде бізден ерекше бір ойлау талпынысын талап етеді. Әзірге соны, әрбір болмыстың өз еркіндігі, өз жаратылысы, өзінің туа бітті мән-мағынасы мен құны тек өзінің ерекшеліктерінде ғана жасырынып жатқанын айтуымыз керек. Біздің ерекшелік дегеніміз – әрбір болмыстың мына бізден парықтауымызды және ашуымызды талап ететін өзгеше мәндер кеңістігі. Қысқа қайырғанда, болмыстармен ойын ойнау процессіне қатысудың жалғыз жолы болмыстардың ерекшеліктерін байқай алуымызда ғана жатыр. Сонымен бірге тарихтың ең үлкен динамикалық мәндік кеңістіктерін символдайтын ұлы туындылар, діндер, не болмаса классикалар өзінің жеңімпаз болмыстары, я тарихының ерекшелігіндегі мәңгілік жаңалықтарына қарыздар болатын. Ерекшеліктер біздің қаншалықты шектеулі және фәнилік бір сана немесе перспектив иесі екенімізді үнемі есімізге салып отырады және осы тұрғыдан бізді үздіксіз жаңалықтар ашуға итермелейтін болмыстың сырға толы жұмбақтарынан көрініс табады.
Ендеше, классикалық ислам ақыл-ойы өнерді қандай негізде түсінген болуы мүмкін?
Классикалық ислам ақыл-ойы өнерге діни табиғат сыйлау үшін алдымен өнерді бір дін тіліне айналдыру керек екенін жобалаған. Осы орайда, мысалға, Ғазалидің музыканы бір аспап немесе құрал ретінде ғана түсінуі және аспапты мақсатына қарай қолданса, діни бір мән мен құндылық жарата алады деп тұжырымдауын зерттеу қажет. Басқа бір сөзбен айтқанда, ислам ақыл-ойы тарихындағы өнер жалпы тұрғыдан, практикалық және прагматикалық бір перспектив ішінде діни табиғат алғандығы белгілі. Өнердің практикалық және прагматикалық бір перспектив ішінде тек аспап немесе құрал ретінде қарастырылуына ең үлкен үлесті ислам кәләм ілімі қосқан-тын. Кәләмнің абстрактылы ойлау жүйесі, Алла түсінігін таухитке зияны тиетін бүкіл элементтерден алыс ұстаудың жолына түскенде физикалық шындықтың негізіне жауһар-араз (субстанция-акциденция) сияқты таза ойдан шығарылған ұғымдарды орналастыруға мәжбүр болған еді.

Өнер туындыларының дін тіліне айналуы мүмкін бе?

Байыптап қарасақ, Ғазалидің өнерді бір құрал не болмаса аспап деңгейіне дейін төмендеткен бұл шешімі – шынымен де оның өнерді бір абстрактлы мүмкіндік алаңына айналдыруынан басқа түк те емес. Ғазали – өнерді нақты және өзіне тән бірегей болмысқа ие «сөз» ретінде емес, бар болғаны бір абстрактлы тіл немесе ойды жеткізудің мүмкіндігі ретінде ғана қарастырады. Алайда барлыққа келген сәттен-ақ өзіне тән бірегей болмысын әйгілеу арқылы әмбебап ұғымдардың көлеңкесінде қалуға қарсылық білдіретін өнер туындыларын «мақсат» және «пайда» категорияларының ішінде қарастырудың және оны діни тұрғыдан негіздеудің бір мүмкіндігі бар ма?
Төтесін айтқанда, өнер туындыларын «пайда» және «мақсат» категориялар шырағының астында қарастыру арқылы діни тұрғыдан заңдастыруға талпыну, бәрінен бұрын оларды бұрынғыдай кәләмдық түсініктің абстрактылы ұғымдарының негізінде орналастыруға әрекеттену деген сөз. Басқаша айтқанда, бұл кәләмнің тілін исламның мақсатына сәйкес келетін дүниелерді анықтай білетін «шындықтың түпнұсқа тілі» сияқты қабылдаудан келіп шыққан көзқарасты көрсетеді. Осы орайда өнер туындыларына деген фиқһтық пәтуалардың жалпы жағынан кәләм тілінің таным кеңістігінде қалыптасып шыққанын айта кетуге тиіспіз. Қысқа қайырсақ, өздеріне тән бірегей рухани әлемдерінің күшімен түрлі әмбебап ұғымдардың ішіне орналасуға қашанда қарсылық көрсете алатын өнер туындылары кәләмнің абстрактылы (метафизикалық) тілінің ықпалындағы фиқһ танымның нақтыламақшы болған пайда мен мақсат ұғымдарына да қарсылық көрсете алады. Енді мұндай сипаттарға ие өнер туындыларын, не метафизикалық ойлау жүйесіне, не болмаса метафизикалық ойлау жүйесі ішінде негізделген физикаға да жатқызуға болмайды. Өнер туындылары метафизикалық және физикалық ойлау кеңістігінің сыртындағы басқа бір ойлау кеңістігіне жатады. Ал бұл жерде бізге қойылатын сұрақ осы ойлау кеңістігінің өз деңгейінде бір дін тіліне айналу мүмкіндігінің бар-жоғы болып шығады.
Исламнан бұрынғы өнер туындыларының бір дін тілі ретінде ортаға шығуына байланысты ең назар аудартарлық мысалдарды Гегель «өнер діні» деп атаған көне Гректердің пластикалық өнерінен көруге болады. Бұл жерде алуан түрлі тәңір мен тәңір иелердің мүсіндері метафизикалық елестетудің пластикалық өнер туындысында «екінші рет көрініс беруін» символдамайды. Керісінше, метафизикалық бір елестету міндетті түрде тек пластикалық өнер туындысында ғана болмыс пен мәнге ие болады. Басқаша айтқанда, пластикалық өнер туындысы – метафизикалық бір ұғымдар арқылы орналастыруға болатын және пішімделетін екінші кезектегі дүниелер емес, керісінше, метафизикалық танымның форма алуына мүмкіндік беретін әрекет нүктесі. Бұл тұрғыдан Гегельдің «өнер діні» сөз тіркесі, діннің тікелей бір өнер оқиғасы ретінде қабылдануы мен болмысқа ие болуын тілге тиек етеді. Осыдан соң пластикалық өнер туындысын не физикалық өлшемдерге, не өзі символдайтын метафизикалық елестетулерге жатқызуға болмайды. Осы ретте өнер туындысын физика мен метафизиканың қиылысқан кеңістігі деуге болады. Басқаша сөзбен айтқанда, ол әрі физиканы әрі метафизиканы ұқсамаған бір қабылдау нүктесінен байланысқа түсіруді мүмкін ететін үшінші бір болмыс пен таным кеңістігін символдайды. Ал Платонның өнер туындыларын алғашқы ақиқаттан «екі рет алыстаған» дүниелер ретінде қарастырғанын есімізге түсіргенімізде (алғашқы ақиқат – идеялар; екінші ақиқат – идеяларға қарай пішімделген физикалық болмыстар; үшінші ақиқат – физикалық шындықтарға қарай кескінделген өнер туындылары), оның физикалық болмыстарды Тәңірдің идеяларға негізделе отырып жаратқан түпнұсқа өнер туындылары ретінде қабылдағанын мөлшерлей аламыз. Егер Платон идеяларға, физикалық болмыстар арқылы іске асқан рефлекцияның көмегімен жетсе, онда бұл – оны әлі де биік деңгейдегі «өнер дініне» ие философ ретінде қарастыруға болады деген сөз.
Шүбәсіз таухит сенімін қорғаудың мақсатымен (Аллаға) серік қосуға жол ашуы мүмкін әрбір детальға қарсы аса сезімтал хәлдегі исламның көне Гректерге ұқсас бір «өнер дініне» айналуы мүмкін емес. Алайда «көк пен жердегінің бәрін жоқтан бар еткен» Алла сенімі, қалай болмасын исламның өзін бір өнер діні ретінде танитынын айғақтайды. Оның үстіне Құран мазмұнның әдеби өнер түрлерінің ішінде танытылуы (Құран мұғжизасы) – оның бір өнер діні ретінде қарастырылуы керек екенін көрсететін детальдардың біреуі. Анығын айтқанда, Алланың жер мен көкте жаратқан әрбір затының өнер туындысы болуы және Құран мазмұнының бір өнер оқиғасы ішінде ұсынылуы исламның шындыққа бағытталған әртүрлі интеллектуал және практикалық қабылдаудың негізіне өнерді қойғанын аңғартады. Қысқасы, исламда өнер, адам әрекетінің жемісіне айналғанға дейін, әлі де Алланың әрекет формасы ретінде танылғандықтан, ғаламдық шындықты және құранды ұқсамаған тұрғылардан түсінудің және зерттеудің «мүмкіндігі ретінде» алдымыздан шыға береді. Өнер туындылары өздерінің шынайы мәні мен құнын оларға бағытталған санаткерлік көзқарастарда ашыққа шығарады. Осыған ұқсас исламның назарына іліккен ғаламдық шындық пен құран бәрінен бұрын өздеріне бағытталған санаткерлік көзқарастардың ішінде бірегей әрі негізгі мәндерін ашады. Осылайша, ислам ақыл-ойында адамға тән өнер түсінігі өзінің болмыстық және заңды (шариғат мақұлдаған деп ұғыңыз – Е.Ә) мекенін әлемге және құранға бағытталған осы бір санаткерлік көзқарастың ішінен табады. Бұл сипаттағы өнер, әртүрлі практик-прагматик пайда мен мақсат ұғымдарынан әлдеқайда биік тұрған ғаламдық шындық пен Құранды түсінудің негізгі формасы болып шығады. Ал өнер туындылары бізге физика мен метафизиканы бір арада қалай сәтті табыстыруға болатынын айғақтайтын ең ұтымды дін тілі ретінде көрініс береді. 

Түрік тілінен тәржімалаған
Ерсұлтан ӘЛАЙДАР