ХХ ғасыр басындағы көркем аудар­маның жай-күйі, ерекшелігі жө­нінде сөз болғанда қазақтың көр­некті қаламгері Жүсіпбек Ай­­мауы­тов шығармашылығына соқ­­пай өтуге болмайды. Ол осы кезеңде көптеген көркем шы­ғар­маларды алғашқылардың бірі бо­лып қазақша сөйлетіп, аударма ісі­нің дамуына елеулі үлес қос­қан қаламгер. Жазушы Джек Лон­­­­донның «Күштілердің күші» (Сила сильных), «Теңсіз, телегей атта­ныс» (Неслыханное нашествие), Г.Мо­пас­­санның «Су жүзінде» («На ре­­ке»), В.Гюгоның «Бейшаралар» («Бедные люди» Л.Толстойдың орыс­ша тәржімасынан), Р.Та­гор­дың «Балжан» («Шубха»), А.С.Пушкиннің «Сараң сері» («Скупой рыцарь»), «Тас мей­ман» («Каменный гость»), Н.В.Гогольдің «Бақылаушы» («Ревизор»), Ф.Дюшеннің «Дәмелі» («Тамилла»), М.Горкийдің «Өлең сұңқарға» («Песня о Соколе»), С.Чуйковтың «Тау еліндегі оқиға» («Вершинная быль»), Конрад Берковичтің «Өрбике» («Гордячка Яхде»), «Әкесі мен баласы», «Заң білместің зары», «Мұрда», «Мұрданың өлімі», «Тұқым» («Семя»), Жалал ад-Дин Мухаммад Румидің «Молда Ирамидың кітап жазуға қалай кіріскені» («Сказки Мулли Ирамэ»), «Пәренжі» (перде) орыс ертегісі), «Қатындар» (қабарды (кабардин) ұлтының ертегісі («Старинная кабардинская сказка о женах»), «Аю мұртынан күлді» сияқты шығармалар жатады. Прозалық шығармалармен қатар, ол дүниежүзі пролетариатының гимні «Еңбекшілер ұраны» («Интернационал») мен азамат соғысы кезінде туған «Жас әскер» («Молодая гвардия»), «Жас көсемдер маршы» («Марш юных пионеров») өлеңдері сияқты жалпы саны 30-ға жуық еңбекті де аударған.

Ж.Аймауытов шығармаларын зерт­теген Қ.Мұхамедханұлы, С.Қи­рабаев, Р.Нұрғали, Б.Май­та­нов, Р.Тұрысбек, А.Зейнуллина, Н.Қуантайұлы, Қ.Әубәкірова жә­не өзге де әдебиетші ғалымдар, із­денушілер жазушының көркем шығармалары, аудармалары жө­нін­де бірқатар еңбектер жазды. Ж.Аймауытов ең алдымен жазу­шы болғандықтан оның көркем шығармаларының әдебиеттану ғы­лымы тұрғысынан көбірек зерт­телуі де табиғи нәрсе. Алайда, көр­некті қаламгердің әдеби мұра­сын, әсіресе, аудармаларын лин­гвистикалық тұрғыдан зерт­теудің де маңызы зор. Бұл әлі көп қолға алына қоймаған мә­се­ле болғандықтан біз оның кей­бір аудармаларын тілдік тұр­ғыдан сөз етіп, қаламгердің сөз ­қолданыс ерекшеліктері мен қа­ламынан туындаған жаңа қол­даныстары, жасаған балама атау­лары жөніндегі ойларымызды ортаға салуды жөн көрдік. Қа­лам­гердің жоғарыда аталған ау­­дармаларының барлығын бір мақалада қамтуды мақсат ет­­пейміз. Біздің әңгімемізге ар­қау болғалы отырған сөздер мен сөз тіркестері Джек Лон­дон­ның «Күш­тілердің күші», «Теңсіз, те­легей аттаныс», Г.Мо­пас­санның «Су жүзінде»,Конрад Бер­ко­вич­тің «Өрбике», «Әкесі мен ба­ласы», «Заң білместің зары», Сы­ған (маздем) әңгімелері, «Пә­ренжі» (перде) орыс ертегісі, «Қатындар» Қабарды (кабардин) ұлтының ертегісі, «Аю мұртынан күлді» сияқты шығармаларынан жи­­налды. Мысалы, мына тө­мен­­­дегі атаулар солардың қа­та­рына кіреді: аттаныс (на­шес­твие), балықжегіштер//ба­­лықжеушілер (рыбоеды), дім­кер (малый, слабый), етжегіштер// ет­жеушілер (мясоеды), жайнауыз лампы (прожектор), жүме (гря­да), мағистрат (начальник квар­тала), сейілші//молашы (экс­­педиция), салғырт (доля), тә­жірибехана (лаборатория), тә­­кие//тәкия (гостиница), тор­ғы (перевал), шал­ғы­н­шы­лық (патруль, патрульная служба) және т.б. Сондай-ақ, бұлардың қа­тарына қапта, тәкиеші, жұм­сақ тақ, оңғатай тәрізді атау­ларды да қосуға болады. Осы сөз­дердің басым көпшілігін ау­дар­ма барысында автордың өзі жасаған сыңайлы. Мәселен, ба­лық­жегіштер, балықжеушілер, етжегіштер, етжеушілер, тә­жірибехана, шалғыншылық, тә­кие­ші сияқты сәтті жасалған атау­ларды сол қатарға қосуға не­гіз бар. Өйткені, бұл сөздер ХХ ға­сыр басындағы басылымдар мен жазушы замандастарының ең­бектерінен кездесе бермейді.Жазушы бұлардың бірді-екілісін өзі­мен қанаттасып еңбек еткен алаш зиялыларының еңбектерінен алуы да мүмкін. Бір анығы бұ­лар­­дың сол кезеңде жасалған жаңа ­сөздер болғандығы күмән туғызбайды. Бүгінгі тілімізде бел­сенді қолданылатын атаулар қа­тарында болмағанымен, түп­нұсқа тілдегі сөздің мағынасын мей­лінше дәл жеткізіп тұрған, ұтымды жа­салған сөздер екенін айту керек. Ал дімкер, жүме, мағистрат, сал­ғырт, тәкие сөздерін тілден дайын қалпында алынғанымен, жазу­шы бұл атауларға қосымша ма­ғыналық жүк артып, жаңа ма­ғыналық реңк беріп қолданады. «Пе­ревал» сөзінің баламасы ре­тінде қаламгер-аудармашы «тор­ғы» сөзін қолданады. Бұл сөз­дің тіліміздегі «тору», «торуыл» «торуылдау» сөздерімен түбірлес, ма­ғыналас екені, бір түбірден өр­бі­гені байқалып тұр.
Ж.Аймауытов Г.Мопассанның «На реке» әңгімесінің атауын «Су жү­зінде» деп аударады. «Қайықшы бол­ғанда бір жансебіл, өмірін мәң­гі су бойында, су жүзінде ке­шірген бір адам». Бұл сөйлем – «Это был старый любитель греб­ного спорта, завзятый гребец, на­ходившийся всегда у воды, всег­да на воде, всегда в воде» – де­ген сөйлемнің аудармасы. Ал мә­тін ішінде «су жүзінде» тіркесі «на воде» тіркесінің аудармасы ре­тінде қолданылған. «Однажды вечером, когда мы прогуливались по берегу Сены, я попросил его рассказать какой-нибудь случай из его речной жизни» деген сөй­лемді ол «Бір күні екеуміз жа­ғада ке­ле жаттық. Су жүзіндегі өмі­рің­нен қызық әңгіме айтшы!» деп сұрадым» түрінде екі сөйлемге бө­ліп аударады. Мұнда да осы «су жүзінде» тіркесін пайдаланады. Бүгінгі тілімізде негізінен «іс жү­зінде», «сөз жүзінде» деген жиі қол­­данылатын «жүзінде» сөзін су­мен тіркестіріп қолданғаны бір қара­ғанда тосындау көрінгенмен, бұл қолданыста тек тосындық қана емес, сонылық та бар. Жазу­шы әңгіме тақырыбын «Өзен­де», «Өзен бетінде» немесе «Су бе­тінде» деп тікелей аудара салмай, тың тіркеспен, өмірін су бетінде өткізген адам жайлы баяндалатын әңгіме тақырыбының өзінен бей­не­лілік, көркемдік сипат бай­қала­ды. Бұл – көркем ойлау же­мі­сі.
Жүсіпбек Аймауытов ау­дар­­маларында көптеген жал­қы есімдер, соның ішінде, ел, қа­ла, ұлт атаулары орыс тілін­де­гі қалпында емес, қазақ айты­лы­мына икемделіп жазылады. Олар­дың қатарында мына тө­мен­дегі атаулар кіреді: Донай, Ыстам­бол, Дүбіржі, Қалқұтта, Әме­рике//Әмірике, Жапан, Керей, Манжұриа, Абыстралия, Ресвей, Түс­тік Апырике, Іскандинау, Пы­­­рансие, Пекін, Ниунорк, Ба­шинг­тон//Башынгтон, Англие, Абыс­т­рие, Бенгір жұрты, Қарпат тауы, Түркістен, рұмын, рұмын жұр­ты, манғол, пы­ранұз, Пұрмоза (Фор­моза), Іиран, Пиладелпі (Фи­ладельфия), Жақын Шы­ғыс, қабарды (кабардин), Иа­қут, Түлше.
Ж.Аймауытов өз аударма­ла­­­рында кірме сөздердің бәрін дер­лік қазақ тілінің үндестік заңы­на бағындырып, дыбыстық жүйе­сіне сәйкестендіріп жаз­ған. Бұл атау­лармен қатар ау­дар­­маларда кісі ат­тары да кездеседі. Мә­се­­лен, Джек Лондоннан ау­дар­­­ған «Күш­ті­лердің кү­ші» шы­ғармасында: Бұ­ғықуғыш (Быс­троногий Олень), Сар­бас (Желтоголовый), Түн­деүр­кек (Боящийся Темноты), Ды­рауқол (Крепкая Рука), Шір­кей жырау (Гнида), Қусүйек (Го­лень), Теңіз арыстаны (Морской Лев), Месқарын (Жир­ный), Қо­­­­зы­қарын (Пустой Жи­вот), Доңызтұмсық (Свиное Ры­ло), Қы­л­икөз (Одноглазый), Мертік ­бұ­ғана (Сломанное Ребро), Текесақал (Длиннобородый), Иттіс (Собачий Клык), Жолбарысжүзді (Тигриная Морда), Үшаяқ (Трехногий), Итазу (Длиннозубый), Мылжамұрын (Раздробленный Нос), Түктібет (Волосатый) сынды үндіс аттары қолданылады.
Жазушы бұл атаулардың бәрін қа­зақ ұғымына лайықтап өте ұтым­ды аударған. Осы атаулардан-ақ оның аудармашылық ше­бер­лі­гімен қатар, қазақ болмысы мен тілін соншалықты жақсы, те­рең білетінін айқын көруге бо­лады. Мәселен, «Пустой Жи­вот» дегенді – «Қозықарын», «Креп­кая Руканы» – «Дырауқол», «Длиннобородыйды» – «Теке­са­қал», «Жирный» дегенді – «Мес­қарын», «Голеньді» – «Қу­сүйек» деп, тек қазақ өмірін, қа­зақ­тың тұрмысы мен тілін Жү­­сіпбектей терең білетін қалам­гер ғана аудара алар еді. Иә, қа­зіргі аудармада кісі есімдерін ау­дармай алу қалыпты жағдайға ай­налды. Аудара қалған күннің өзінде орыс тілінің шырмауынан шыға алмайтын жағдайға жеткен қазіргі заманда көп аудармашы «Длиннобородыйды» – «Ұзын са­қал», «Жирныйды» – «Семіз», «Сло­манное Реброны» – «Сынық Қа­бырға» деп аудара саларына кү­мән келтіру қиын.
Жүсіпбек Аймауытов кабар­дин ұлтының «Старинная кабар­динс­кая сказка о женах» деп ата­латын өлеңмен жазылған көне ер­тегісін «Қатындар» деп атап, қа­ра сөз түрінде аударады. Алайда, оқи­ға желісі, мазмұны толық сақ­талады. Бұл аудармада да ау­дармашы кейіпкерлер атын қа­зақ ұғымына, айтылымына икемдеп қолданады. Джамботты – Жамболат, Хатакчуканы – Ха­таң­шоқы, Асланбекті – Арыс­тан­бек деп өзгертіп алады. «Жам­болат – қабардының ер жі­гіті». (Джамбот – кабардинец, джи­гит удалой). «Кенеттен қарсы ал­дынан Хатаңшоқы шыға кел­ді. (Вдруг едет навстречу ему Ха­такчука). «Осы күнге дейін дана Арыстанбек бір алданып көр­ген жоқ. (Ученый и мудрый ста­рик Асланбек). Дж.Лондоннан аудар­ған «Теңсіз, телегей аттаныс» шы­ғармасында да «Бургальтер» де­ген есімді «Бұрыққалтер» деп­қа­зақыландырып алады.
Қазіргі қолданыстағы кірме сөз­дердің барлығы дерлік (ста­қан­нан өзгесі) Жүсіпбек Ай­мауы­­товтың аудармаларында бас­қаша жазылады: тілипон, діл­гірәм, әпесер, кемесер, ен­же­нер, сәбетші, сипр, мөлиен, мү­лиен, пірезідент, мүйнет, ста­қан, зеребе және т.б.Жазушы А.Чеховтың «Бумажник» атты әң­гі­месінің атауын да «Күмәжнек» (әмиән) деп қазақтың айту мә­не­ріне келтіріп алады.
Тек Ж.Аймауытов қана емес, оны­мен замандас қаламдас­та­рының бәрі дерлік сол кезеңде кір­ме сөздерді дәл орыс тілінде­гі­дей қабылдай салмай, қазақ ай­тылымына икемдеп жазды. Өйт­кені, олар кірме сөздерді қа­былдау мен игерудің Ахаң, Нәзір, Халел сынды зиялылар арнайы зерттеп, ғылыми негіздеген ортақ қа­ғидаттары мен қазақ тілінің дыбыс жүйесінің табиғатынан туындаған ережелерді басшылыққа алды.
Сондай-ақ, қазіргі тілімізде гауһар, реніш, лақтыру, әлдеқашан, нөкер, дөңбекшу, сурет, ру, қадір­леу, кітап, қазіргідей, дімкәс, қазір түрінде қолданылып жүрген сөздер Ж.Аймауытов аудармаларында тө­мендегіше жазылады: кәуһар, іре­ніш, ылақтыру, алдақашан, нөгер, төңбекшіп, сүгірет, ұру, кәдірлеу, кітеп, кәзіргідей, дымқос, кәзір.
Алаш зиялысының қол­да­ны­сында қазақ тілінің дыбыс үндес­тігі мен буын үндестігі қазіргі ор­фографиямызға қарағанда кө­бірек ескерілген. Мысалы, «әл­деқашан», «қадірлеу», «кітап», «қа­зіргідей», «қазір» деген ара­лас буынды сөздер үндестік заңы­на бағынбай тұр. ХХ ғасыр ба­сын­да алаш зиялылары үндес­тік заңының бұзылмауына, сақ­талуына айрықша мән берген. Ж.Аймауытов та мұндай сөз­дер­ді үндестік заңына сәйкес не бірыңғай жуан, не бірыңғай жіңіш­ке жазады. Оның аудар­ма­ларында бұл сөздердің «алда­қа­шан», «кәдірлеу», «кітеп», «кәзір­гі­дей», «кәзір», «текеперлік» тү­рін­де жазылуы соған дәл бола ала­ды.
Сонымен қатар л, р үнді дауыс­сыздарынан басталған сөз­дер­дің алдынан і, ы, ұ дауысты ды­быстарын қосып «іреніш», «ылақ­тыру», «ұру» түрінде жазу да қазақтың айту мәнеріне, ды­быс­тық жүйесінің табиғатына ке­леді.
Алаш ардақтысының осы ау­дармаларында өзіне ғана тән авторлық қолданыстары да, сонымен қатар, ХХ ғасыр басында жиі қолданылғанымен қазіргі әдеби тілімізде сирек жұмсалатын немесе көнерген сөздер мен сөз тір­кестері қатарына өткендері де аз емес. Ондай сөздер мен сөз тіркестерінің қатарына мы­на­ларды жатқызуға болады: Ел­жет­песті ерттеп мініп, тыншу жаз, ұзақ ымыртым, танасапты қан­жар, арғымақ ошақ, жігіттің абы­ланы, түтік боп кету, безеу (безендіру), жаңылдау, жаңылдап өлең айту, күңгіреті сұрау, садан сапты қанжар, аурай балта, жол аузы, бөрігу, таңдақ, жылым су, кем­тік, жан жапырағы, опа­шыл­­дық, аушылық, қаса көрім, қо­қырлану, қызыл таңдақтай, қа­рақ­тап қою, бықырлаған ел, ши­ман, дімкәр, қалытқылап ай­ту, аласәуле, сендел қақты, бұя бас­тырмай, шарыққа шықты, шіңгі тұқым, тістің суындай (отборный), ділгер (необходимый), күлкіге шап­тырды (насмехались), тоң (дөң) айбат, алапатты жұрт (могу­чая нация), мұралану, «жер мұраланамыз», тозғындады (рас­пад), толастық күні, адын леп, жоқ­тас, «Жанболаттың жоқ­та­сы, жан жолдасы…», кесе қар, са­райшы, су жүзінде, елбелек са­ғым, қопа жыршылары (бақалар), кі­рәржитін дәнеме жоқ, қолаң ете түсу, таулардың жүмесі, қала отағасысы, қалқақтады, оңтағай, ұрубасы, сықталып шықты, жи­рен­бас, қаржуын қайтару, күл­гір­ленеді, әмірқан бәтіңке, әміркен етік, беті маса тайғандай, пұр­шам келмеді, таңқақ, етшең, құ­мырсқаның үйлеуі және т.б.
Аударма мәтінінде түкі-жа­қы – «ішерге тамақ түкі-жақы же­теді», мертік-шортық, алаң-бұлаң, жек-күмән, будам-будам, «будам-будам темекі», жолшы-жолам тә­різді авторға тән және өте си­рек қолданылатын қос сөздер кез­­­деседі.
Ж.Аймауытов өз аударма­ла­рын­да тұл болу, тұл болып өмір сүру, елге жар шашу, таралғысын тартты тәрізді тұрақты тір­кес­тердің де түпкі мағынасын біле отырып орнымен қолдан­ған. Мәселен, қазір «тұл қал­ды» тіркесін «жесір қалды» ма­­­ғынасында әйелге де қатысты қолданатын жазушы, журналистер, аудармашылар аз емес. Жүсіпбек Аймауытов бұл тір­кесті тек әйелі өлген еркекке қа­тысты ғана қолданады.
Жазушы аудармасынан сон­дай-ақ, қазіргі уақыта қолданыла бер­мейтін немесе өте сирек жұм­салатын «шарыққа шықты» тір­ке­сін кездестіруге болады. Ол орыс тіліндегі «достиг своей высшей точки» деген жолдарды «шарыққа шық­ты» деп аударады. «1976-­шы жылы Қытай бір жақ, қал­ған жер жүзі бір жақ болып, екі елдің араздығы шарыққа шық­ты». «Раздор между Китаем и оста­льным миром достиг своей выс­шей точки в 1976 году».
Орыс тіліндегі бұл сөйлем Қа­зіргі тілде «достиг своей выс­шей точки» деген жолдар бү­гін «шырқау шегіне жетті», «ша­рық­тап кетті» деп аударылған болар еді.
«Жапан тегі Шығыс ха­лық­та­рының ортасынан қараңғыны қақ жарып, екі құлағы тік шыққан бір шіңгі тұқым болды. «Теперь японс­кая раса стала каким‑то пара­доксом среди восточных наро­дов».
Жазушы «Все животные, лягуш­ки и жабы, эти ночные пев­цы болот, молчали» деген сөй­лемді «Ел жатса да, жатпайтын қопа жыршылары – бақалардың үні өшті» деп аударады. Осы сөй­лемдегі «певцы болот» тіркесін қаламгер «қопа жыршылары» деп өте сәтті аударған. Егер ол осы сөз тіркесін орыс тілінен сөзбе-сөз аударып, «балшық әншілері» немесе «батпақ әншілері» десе, қа­зақша сөйлемнің көркемдік бояуы әлдеқайда солғындау шық­қан болар еді. Түпнұсқадағы «ноч­ные» дегенді аудармашы жай ғана «түнгі» дей салмай, «Ел жат­са да, жатпайтын…» деп тіптен жан­дандырып, қазақ ұғымына жа­қындатып жіберген.
Кез келген көркем әдеби шығарманы белгілі мәдениеттің өкілі, сол мәдениет көрініс тапқан белгілі бір ұлт тілінде жазады. Сон­дықтан әдеби шығармада сол туынды жазылған тіл иесінің де, сол мәдениеттен сусындаған көркем мәтін түзуші ақын-жазушының да ұлттық-мәдени таным-түсінігі мәтін мазмұнынан да, стилі мен сөз қолданысынан да менмұндалап тұрады. Сол мәдениетті бір елден екінші елге, бір тілден екінші тілге жеткізуші тәржімешілер түпнұсқаны да сақтауға, өзі аударып отырған тіл иесінің мәдениеті мен ұлттық танымын да ескеруге барын салады. Таразының екі басын тең ұстау нағыз біліктілік пен кәсіби шеберлікті қажет ететін іс. Көркем аудармада мұндай шеберлік шыңына мықтының мықтысы ғана шыға алады. Бір ұлт­тың тұрмыс-тіршілігіне тән, мә­дениетіне сіңісті нәрсенің бәрі өзге ұлтта да дәл сол қалпында қай­талана бермейтіндіктен, олар­дың тілдерінде де елеулі өз­гешеліктер, ұғымдық айыр­ма­шылықтар болады. Аударма ке­зінде осы өзгешеліктерді ес­керу өте маңызды. Түпнұсқа шы­­ғарма жазылған тіл мен ау­­дарылып отырған тіл типо­ло­гиялық тұрғыдан бір топ­қа жатпайтын жағдайда лин­г­вомәдениеттанымдық бірліктерді аудару өзіндік қиындықтар ту­­ғызады. Мұны қазіргі аудар­ма­тануда толық шешімін таппаған мә­селенің бірі деуге болады. Кей­де бір халықта бар ұғым, зат екін­ші ұлтта болмауы да мүмкін. Ондай жағдайда аударылып отырған тілде ол ұғымға ат қою, жаңа сөз жасау немесе сол ұғым атауын тілге қабылдау қажеттілігі туындайды. Жаңа атаулардың жасалуына және кірме сөздердің қабылдануына түрткі болатын да осындай себептер. Сонымен қатар сөз мағынасының мәдени компоненті де аударма кезінде маңызды орын алады. Тәжірибелі аудармашылар көркем аударма жасау барысында бұл жайттарды ескеріп отырады. Сондай-ақ, аудармашылар түпнұсқа мәтіндегі жоқ ұғымдарды аударылып отыр­ған тілге ғана тән ұлттық ұғым­дарды білдіретін сөздер мен сөз тіркестері арқылы беретін жағ­дайлары да ұшырасады. Бұл әсі­ресе, ХХ ғасыр басындағы ұлт зия­лыларының аудармаларында жиі көрініс беретін құбылыс. Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы ау­дармаларынан да, Ж.Ай­мауы­товтан да соны көруге бо­лады. Мысалы, «Я выпил еще, растянулся на дне лодки и так пролежал, может быть, час, а мо­жет быть, и два, без сна, с отк­ры­тыми глазами, окруженный кош­марными видениями» деген сөй­лемді ол «Көп жаттым шамасы. Ет ­пісірімдей уақыт өткен шығар. Көзім ілінбеді. Маңайым тол­ған ­қор­қыныш» деп, қысқа-қысқа үш сөйлемге бөліп аударады.
Жүсіпбек Аймауытов түпнұсқа мәтіндегі «час, а может быть, и два» деген сөзбен сөз тіркестерін, «бір-екі сағат», «бір, мүмкін екі са­ғат» деп дәл аударып бере салуына да болар еді. Бірақ қаламгер олай етпейді. Ол «ет пісірімдей» деген байырғы ұлттық уақыт өлшемін пайдаланды. Мазмұндық жағынан орыс тіліндегі сөйлемде айтылған ойдан ауытқу байқалмайды, қайта аударма ұлт ұғымына сәйкестеніп, көркемдік сипаты артып, қазақ оқырманына жақындай түскен.
Келесі сөйлем де осындай. Джек Лондонның «Теңсіз, те­ле­гей ат­таныс» шығармасынан алын­ған «Китай был колоссом сре­ди наций, и его голос вс­коре стал уве­ренно и громко раз­даваться во всех странах» деген сөйлемді ол «Қытайдың даусы ұлт топтарында үйір­ге түскен сақа айғырдың даусын­дай саңғырлады»(246) деп аударады. Ол осы сөйлемнің «его голос вскоре стал уверенно и громко раздаваться» деген бө­лігін «оның даусы сенімді де қат­ты шыға бастады» демей, оның орнына «үйірге түскен сақа айғырдың даусындай саңғырлады» деген тек қазаққа ғана тән бейнелі тіркестерді қолданады. Бір қара­ғанда түп­нұсқадан елеулі ауытқу бар сияқ­ты көрінгенімен, орыс тілін­­дегі сөйлемде айтылған ой қа­зақ оқырманына әлдеқайда әсер­лі, көркем шығармаға тән об­раз­дылықпен, бейнелілікпен жет­кізілген.
Ж.Аймауытов «В 1904 году бы­ла русско‑японская война, и все историки тогда же отметили как событие первостепенной важ­ности вступление Япо­нии в число великих дер­жав» деген сөйлемді «Сол кезде-ақ тарихшылар бұл соғыс Жапан­ның елдігін көрсеткені, тарал­ғы­сын тартқаны деп топшылап еді» (243) деп аударады.
Түпнұсқа сөйлемде «тарал­ғы­сын тарту» деген сөз тіркесі аты­мен жоқ, болуы да мүмкін емес. Өйткені, ол бүкіл тұрмыс-тір­шілігі, өмір-салты төрт түлік­пен байланысты, жылқыны айрықша қастерлеп, «Ер қанаты – ат» деп түсінген халықтың та­нымынан туындаған ұғым. Алайда, аудармашы ондай тіркестің түпнұсқада жоқ екенін қарамастан, ондағы айтылмақ ойды қазақ ұғымына сай, көңі­ліне қона кететін ұлттық мәдени сипаты бар тұрақты сөз тіркесі ар­қылы береді. «Үзеңгіні ерге жал­­ғастыратын, айылбасы бар қайыс бауды» тілімізде «таралғы» деп атайтынын атқа мінсе ар­қа­сы қозатын қазақ баласы жақ­сы біледі. Осы таралғымен байланысты қалыптасқан «та­рал­ғысын тартты» тұрақты тір­кесі «ұрысқа, жорыққа, ұзақ жол­ға дайындалды» деген ұғым да тек қазаққа тән. Тұп­­­нұс­қаның мазмұны мен идеясын, көркемдік деңгейінде сақтап әрі өз жұртының көңіліне де қонатындай етіп жеткізе біл­ген шебер аудармашының тәр­жімаларында бұл секілді мақ­сатты қолданыстар аз емес.
Әлем классиктерінің 30-ға тарта шығармаcын кәсіби ше­­берлікпен тәржімалап, қа­­зақ оқығандарының ара­сын­­да «Аударма туралы» ал­ғаш арнайы мақала жазған Ж.Аймауытовтың ұлттың ау­дарматану тарихында алатын орны айрықша. Ол тәржіма табиғатын терең түсініп, аударма өнерінің өрістеуіне елеулі үлес қосқан айрықша дарын иесі. Қаламгер-аудармашының тілі өте шұрайлы да бай. Енді осы тіл байлығын, аудармаларын тілдік тұрғыдан да жан-жақты зер­делесек, тәржімелік тәжірибе алумен қатар, сөз қорымыз ше­бер қаламнан шыққан сөздер­мен толыға түсері де күмән туғыз­байды.

Шерубай Құрманбайұлы,
филология ғылымының докторы, профессор ҚР ҰҒА-ның корреспондент-мүшесі