Неге екені белгісіз, әйтеуір драматургия дегенде көз алдыма кенже бала елестейтіні бар. Иә, драматургия – әдебиеттің кенже баласы. Себебі, оған екінің бірі бара алмайды. Бұл тек Бізде ғана емес, Әлем әдеби кеңістігіндегі жағдай. Дегенмен, драматургия «сөз өнеріндегі» поэзия мен прозаның үлес салмағы басымдығына қарамастан, жеке-дара жанр ретінде өз орнын айқындай алды. Қалихан Ысқақ: «Бір пьеса жазу бір роман жазумен тең!..» деген сөзі әлі естен кетер емес. Жазушылар одағының үшінші қабаты… Ұзын дәліз тұйықталатын тұста шылым шегіп, әдеби және әдебиетке еш қатысы жоқ әңгімелер айтылатын бұрыш бар. Сонда Қал-ағаң әлгі сөзді қабырғаға сүйеніп тұрып айтқан еді, жарықтық. Не нәрсені болсын сана таразысына салмақтайтын жазушы жазуға деген жауапкершілікті айтып тұр ғой, сонда. «Драма жазып жүріп, қайбіреулердің әңгіме, повесін оқысаң, арты ашылып қалғанын аңғарасың». Бұ сөз де Қалихан Ысқаққа тиесілі. Бұдан шығатын қорытынды – Софокл, Эврипид, Эсхилдан бергі драма жолы тым күрделі болғанын білеміз. Мәселен, Шекспир заманында Өкімет ақсүйектерге пьеса жазуға тыйым салғандықтан, бойындағы таланты тасқындаған графтар анониммен – жасырын жазып, бөтен адамның атынан жариялайтын болған. Ал XX ғасырда ұлтшылдық пен нәсілшілдік өршіп тұрған уақытта басшылардың қырына бірінші жазушылар мен драматургтар іліккен-ді. Біразы қудаланып, біразы жазаланды. Осы ретте, машақаты мол, ізденіс пен сабырды, төзімді аса қажет ететін жанрдың бірі жөнінде «Дөңгелек үстел» ұйымдастырып, қаламгерлерге сауал жолдаған едік.    

---

Шәрбану ҚҰМАРОВА,
жазушы

Тек көрермен көңілінен шығып…
Театрдың жа­ны – сөзсіз дра­­ма­лық шы­ғар­ма. Ал оны жандыратын, кө­рер­менге жеткізетін актерлер, акт­ри­салар. Бұл – аксиома. Ба­ла жас­тан театрды сүйіп, әр қойы­лы­мын тамашалай өскен­дік­тен болар, Қа­либек Қуанышбаев бастаған алып­тар-корифейлерден бергі Шол­пан, Бикен, Хадиша, Зәмзәгүл, Фа­рида, Сәбира сынды ғажап құ­дырет иелерін аңсаймыз. Ашық күнгі күркіреген күндей сахнадан Ыдырыс, Нұрмұхан, Мүлік, қос Әнуар, Таңат, тағы басқаларының дауы­сын аңсаймыз. Бүгін де та­лант­ты өнер саңлақтары шығып жа­тыр ғой. Бірақ оларды біз – есейіп кеткен театрлар аз естиміз. Се­беп – репертуар жұтаңдығы. «Жоқ» деп аузымызды қу шөппен сүртпейміз. Спектакльдер қойы­лып жатыр. Мұхтар Әуезов атын­дағы академиялық театр жас драматургтер шығармаларына конкурс жариялап, таңдаған екі-үшеуін сах­налап жатыр деп естиміз. Бара қой­ғымыз жоқ, өйткені, кейінгі ак­терлер, актрисалардың дауысы, сөз саптаулары көңілден шық­пай­ды. Тіпті, естуімізше сахнадан дауыстары партердің төртінші қа­та­рына әрең-әрең жетеді екен де­генді. Сорым қайнап сондай бір қойы­лымға тап болғаным бар, ақырында залдан шығып кеттім. Оның үстіне, көрермендер жағы жас болды ма, сыбыр-күбір әңгіме, күлкі (сахнада күлетін эпизод жоқ болса да), қол телефонға жабысу сықылды аса ке­леңсіз жайттар етек алғандықтан да болар. Түсінбедім: сахнаны түзеу керек пе, көрерменді тәрбиелеу ке­рек пе…
Мысал үшін, бұрнағы жылдары ре­пертуардан түспейтін қызықты небір спектакльдер болғанын тілге тиек етейін. Бірі – «Беу, қыздар-ай». Қуандық Шаңғытбаев пен Қа­набек Байсейітов комедиялары. Нү­кетай Мышбаева, Раушан Әуез­баева, Салиха Қожақовалар қыз­дар рөлін асқан шеберлікпен ойнайтын. Қазақстанның Халық артис­те­рі Райымбек Сейтметов пен Сә­бит Оразбаевтың бірі желбуаз ақын­ды, бірі ұялшақ суретші сом­да­ған көріністері әлі көз алдымызда. Кіші қызды ойнайтын Салих­а­ның қолындағы шелегін төңкеріп, үстіне отыра қалып: «Бұйырса, күйеу­лі де боп қалармыз!» – дегені әдемі ойнатылған деталь. Тахауи Ах­танов ағамыздың «Күшік күйеу» дра­масындағы күйеу жігіттің: «Боянған қыздан да, боянбаған, ерте оянған қыз тәтті», – деп қа­лың­дығын сүйгені былайынша жәй айтыла салғандай болғанымен ойнатып, ойлантып айтылса көп мәнді аңғартқандай. Өткен жылы Тахаңның 90 жылдық мерейтойы ке­шінде Ғабит Мүсірепов атын­дағы академиялық балалар және жа­сөспірімдер театрының артис­тері осынау спектакльден үзінді ой­нады, тура жоғарыда мен кел­ті­ріп отырған сөзді не айтып, не қой­ғандарын еш мағынасыз айтты да, соңын акробатикаға ауыстыра сал­ды. Мұндағы айтпағым, жас ар­тистер драмадағы мәтіннің ішкі ма­ғынасына үңілмейді. Бұл дертті ре­жиссер-қоюшылар да тілге тиек ету­де.
Дариға Тналина дейтін керемет ки­норежиссер апамыз дубляж ке­зін­де небір атақты артистерге ай­қай­ды салып: «Іш, ішпен сөйле, па­­­донки!» – дейтін. Яғни жүрек­пен, жан-тәнімен айт сөзді дегені де.
Бүгінгі драматургия халі қалай, кім не жазды, не қойды, мен онша білмеймін. Қазақстанның Халық артисті, театр қайраткері Есмұқан Обаев әкемтеатрда «Бақыт кілті» дей­тін жаңа қойылым сахналапты. Бү­гінгі заман тақырыбы – бизнес­мен-кәсіпкерлер туралы болса керек. Өзінің бір сөзінде ол: «Авторы­на төрт рет қайтарып, төрт рет тү­зеттірдім, көңілімнен шықты» дегені бар. Спектакльді мақтап та, сипай қамшылап сынап та жат­қан жайт бар. Сәттілік тілейміз, сөз­сіз. Тек көрермен көңілінен шы­ғып, репертуардан тұрақты орнын ал­са болды да.

---

Баянғали ӘЛІМЖАН,
ақын, жазушы, драматург, жыршы, манасшы
Таңғалдырамын деп таңқылдап…
Бүгінгі драматургия туралы бір­деме айту үшін алдымен бүкіл драматургтердің не жазғанын тү­гел оқып, білу керек. Ал оқымай, біл­мей тұрып анау бар, мынау жоқ де­геніміз жөнге сыймайды, жауап­сыздық болады. Бірақ драматургтің не жазғанын оқымақ түгілі, театрларда қойылып жатқан дүниелер­дің өзін көруге уақыт таба бермей­ті­німіз де жасырын емес. Сон­­­­­дық­тан «Қазақ әдебиетінің» сөйлеңіз деген сөзін жерге тастай алма­ғандықтан, бірер ойларымды ор­таға салсам, мұны бір кесіп-пі­шіп айтылған пікір деп санамай, ор­тақ іске қа­тысты ой қозғау деп қа­былда­ңыз­дар.
Мені алаңдататын бір жағдай, біз­дің қазіргі драматургиямыз бү­гінгі күн тақырыбын қаншалықты кө­теріп отыр? Капиталистік фор­мацияға өтіп, мүлде жаңа жағдайда өмір сүріп жатқан қоғам мен адамды көркем бейнелейтін шынайы шығармаларды театр сахнасына ұсына алдық па? Жоқ деген сөз жақ­сы емес, мұндай бағыттағы із­деністер бар және аз емес. Алайда, бү­гінгі көрермен, әсіресе жас кө­рер­мен театрға іздеп келіп көретін, бір-біріне қызыға әңгімелейтін қандай дүниелер бар? Көрерменнің сана-сезіміне қозғау салып, ойландыратын, тіпті, керек десеңіз, жан-дү­ниесін сілкіндіріп, Сұл­тан­мах­мұт атамыз айтқандай, «қарайған қанын тазартатын» шыншыл шы­ғармаларды драматургтеріміз жаза алмай жүр ме, әлде театрларымыз қоя алмай жүр ме? Жастар арасында пікірталас тудырған, өмірлік мәні бар сұрақтарды алға тартқан қан­дай туындыны атай аламыз? Бүгінгі заман кейіпкерлері қандай, олар бұрынғы канондарға сия ма, сыймай ма деген ой да мазалайды. Қағидаға айналған жағымды кейіп­­кер, жағымсыз кейіпкер деген штамптың өзі жалықтырған жоқ па? Бәлкім, бүкіл әлемнің киноларынан андай-мұндайдың бәрін көріп, біліп қойған бүгінгі талабы қатты көрерменнің ендігі жерде социалистік реализм эстети­касы­ның ескі өлшемдерімен пішілген монумент геройларға қызықпауы заң­ды да шығар.
Екінші бір үлкен мәселе – мектеп оқушыларына, жасөспірімдерге ар­налған пьесалардың аздығы, тіп­­ті, жоқтығы. Балаларға арнал­ған шығармалар баршылық. Сахнада қойылып жатыр. Бала көрер­меннің спектакль тамашалағанын көрген­нің өзі бір қызық екен. Бірер жыл бұрын Астанадағы Жастар театры Сая Қасымбектің Наурыз туралы пьесасын қойды. Екі неме­ремді алып бардым. Төрт жүз орын­дық оқу­шылар сарайы лық толған. Содан спектакль басталып кетті. Де­мін ішіне алып отырған өңшең ал­ты-жеті жасар балалар бір кезде спектакльге араласа бастады. Ұнат­қан кейіпкерлеріне қауіп төне бас­тағанда: «Әй, әй, қоңыз! Байқа! Бай­­қа, алдап тұр! », – деп дауыстап жібереді. Бір кезде Наурыз келіп, монологын айта бастаған сәтте, оның дұшпаны Боран сыртынан келіп аңдып тұрады. Ал қызық бол­ды! Төрт жүз бала: «Наурыз! Нау­рыз! Әне! Әне, артыңда боран тұр! Әне, боран!» – деп, қызыл­кеңір­дек болып, Оқушылар сарайын басына көтерсін! Наурыз монологын айтайын десе, ешкім тыңдап жатқан жоқ, бүкіл бала ана дұшпан Боранды қуғылары кеп қиқулайды-ай кеп! Озбыр күш – Боранның қия­натына шыдамаған сәби жү­рек­тердің шынайы қарсылығы қан­дай! Оны оятқан өнер қандай!
Ал енді бір парадоксті қараңыз – балабақша мен бастауыш класс­тарға арналған пьесалар баршылық та, жоғары клас оқушыларына арналған дүниелер жоқтың қасы. Адам болып қалыптаса бастайтын, балалықтан бозбалалыққа, бой­жет­кенге айнала бастайтын жасөс­пі­рім шақ неге өнер көзінен таса қа­ла береді? Он үш пен он жеті жас ара­сындағы жасөспірімдерге ар­нал­ған бірде-бір пьеса, бірде-бір спек­такль есімде жоқ.
Сонда қалай, жас ұрпақ мектеп бі­тіргенше театрдан мүлде қол үзіп қалатын болса, оларды өскенде қуып әкелесің бе? Сана-сезімдегі «про­белды» қайтесің? Студенттер тура­лы не бар, қане? Ал ең белсенді оқыр­ман да, көрермен де жастар еке­нін ескерсек, жастардың рухани әле­мін байытып, болашақ үлкен, ізгі адам болып қалыптасуына ық­пал ететін көркем дүниелер керек-ау! «Қазіргі жастарды қызықтыру үшін таң қалдыру керек! Аға, сіз бізді таңғалдырдыңыз! », – деп еді, Сол­түстік Қазақстанда, Сәбит Мұ­қанов атындағы облыстық кітап­ха­наға он екі томдық шығар­ма­ларым­ды сыйға тартқан кездесуде студент қыздар. Жастардың осы бір риясыз сөзі мені өте қуантты әрі ой салды. Шынында да, мұндай тұтас бір эстетикалық талап, қазіргі жас­тардың тілегі бүгінгі әдебиет, өнер­ге, соның ішінде драматургияға да қатысты емес пе?! Ал бірақ мұның екінші жағы тағы бар. Таңғалды­ра­мын деп таңқылдап, қызық­тыра­мын деп бұзыңқырап кетуге де болмас. Қалай болғанда да, елі­міз қиын да қызықты, сан алуан шы­ғармашылық ізденістердің игі­лік жемісін күтеді.

---

Лидия ЕГЕМБЕРДИЕВА,
драматург

…«кенже қалған сала» деп қашанғы өкінеміз
Драматургия саласында жазылып жатқан дүниелер баршылық шы­ғар деп ойлаймын. Себебі, ол кітап емес оқып, пікір айтатын. Әр об­лыста әр театрдың қоржынында не бар, не жоғын қайдан білемін?! Сон­дықтан бүкіл республика жайын­да әңгіме қоз­­ғау маған қиын­дау. Оның үстіне ком­­пью­тер­ді де мық­ты мең­герме­ген­дік­тен қо­лым қыс­қалау.
Алматы облыс­тық Б.Римова атын­дағы Талдықорған об­лыс­тық теат­рында әде­биет бөлімінің мең­геру­шісі қызметінде жүргенімде келген барлық пьесаларды оқып, оған рецензия жазып барып, көр­кемдік жетекшіге ұсынатынмын. Сол кездерде Рахымжан Отарбаев, Талғат Теменов, Сая Қасымбек пен Жұмагүл Солтиевалардың пьесала­рымен танысып, оң пікірімді айт­қан едім. Ал енді кейбір де мүйізі қа­ра­ғайдай жазушыларымыздың пье­са жайында оқығандары аз ба, әл­де бұл саланы зерттегісі келмей ме, театр сахнасына сыймайтын дү­ниелер жібереді.
Жалпы, пьеса әр театрдың тал­ғамына, қалтасына да байланысты. Кейбірде пьеса ұнағанымен, авторымен келісу қиындау, себебі, қала­мақыны қымбат сұрайды. Оны ша­қыртып қоятын режиссерлар одан да асырып бағасын сұрай­ды, сон­да қарапайым облыстық театр­лар­дың қалтасы көтермейтін дүние болып шыға келеді.
Пьесаны театр қоржынына қа­был­дау негізінде ұжымдық шешім. Ол бүкіл театр әртістерінің арасын­да талқыланып барып, сол теат­р­дың қоржынына бұл жанр керек пе, жоқ па, бірігіп отырып шешіледі. Ал өзім күнде көріп жүрген бір-ақ театр­дың репертуарына жүгінсек, әжептеуір дүниелер баршылық. Кей­бірде қазақтың иісі аңқып тұр­ған дүниелерді режиссерлар еу­ро­палық элементтер қосып, дүбәра қылып жібереді. Біздің режиссерлар көбінесе қазақ көрермендерін мен­сінбей ме, әлде «продвинутый» болғысы келе ме немесе сол қойы­лым­мен жұмыс істеп тұрып, сонау шет елдік байқауға апарсам деп ар­мандай ма білмеймін, ол спектакль емес «шоуға» айналдырып жі­береді. Сөйтіп, орта жастағы кө­рер­мендерден айрылып қалады.
Менің «Жұмақ маған бұйыр­мас…» атты пьесам Шымкент об­лы­сында өткен республикалық фес­тивальда үшінші орынды ие­лен­ді. Халық Қаһарманы Қасым Қай­сенов жайлы еңбек. Неге Алаш­тың бір мықты қаһарманы жай­лы дүниені тек 9 мамыр – «Жеңіс күніне» ғана арнап қояды?! Ол бүгінгі күннің тақырыбы – пат­риоттық тәрбие, қазақтың да­на­лығы, һас батырлығы, адам­гер­шілігі барлық жағынан танылатын қойылым. Бүгінгі қазақстан­дық­тар­ға өте қажет дүние. Сол спектак­льде Қасым ағамыздың жалпы адамзатқа айтқан аманаты бар. Ол қазіргі мұсылман елдеріндегі қан төгіс, республика ішіндегі алауыз­дық, жалпы «соғыстан» сақтандыру. Жетісуда жас талғамайтын кө­рер­мені бар патриоттық сезімді оятып, арқасы шымырлап отырып, көретін қойылымға айналды. Оны қойған жас режиссер Ұлан Ахметов. Ал енді республикадағы тех­никалық мүмкіндігі мол театрлар сахналаса, нұр үстіне нұр болар еді ғой. Кейде «жақсы шығарма­ның» жолы болмайтыны өкінішті-ақ…
Жалпы, драматургтерге басқа об­лыс немесе республикалық театр­­лардың премьераларына қа­тысу мүмкіндігі болса, ғанибет бо­лар еді. Республикалық немесе бас­қа да фестивальдарға драма­тург­терді қатыстырса, аралассақ, бір-бірімізге пікір айтсақ, «кенже қал­ған сала» деп қашанғы өкі­не­міз…

Әзірлеген
Әлібек БАЙБОЛ.