Ұшқан құстың қанаты талып, аттың тұяғы кетілетін Ұлы Даланың қай қиырына барсаң да жер жаннаты Жетісудың киелі пұшпағы – Ақсу жерін білмейтіндерді кездестіру қиын. Атын естісімен поэзия Құлагері атанған Ілиястың: «Ағынды менің Ақсуым, арқырап әлі ағарсың…» деп жырлай жөнелетіндері бар. Ұлтымызға небір ұлы тұлғаларды сыйлаған қасиетті өлкенің төлқұжатына айналған Ілияс Жансүгіровты дүниеге әкелген құнарлы топырақ сандаған саңлақтарға қанат бітіргені тағы анық. Солардың қатарында Жетісудың бұлбұлы атанған Сара Тастанбекқызының жұлдызы ерекше жарқырай көрінеді.

Жалпы, сөз өнерін барлық өнер­дің атасы санаған қазақ ақын­дықты өзгеден биік қойғаны та­рих­­тан белгілі. Ал Ақсу өңірінен өсіп-өнгендер сапында сұрапыл за­манның Сұртай ақыны, Сара сыйы­нып, пір тұтқан Арсалан мен Тол­ғанбай ақындар, Ілиястан бері тар­тып, оның жолын жалғастыр­ған Ға­ли Орманов, Тұрсынзада Есім­жа­нов, Құдаш Мұқашев, Қанипа Бұ­ғыбаевалар сортаңға емес, өр­тең­ге өнген шынарлар еді-ау. Мі­не, Сара Тастанбекқызы осындай өнер қонған, жыр жас­тан­ған жұрт­тың ұрпағы болатын.
Сонау бір жылдары Қапал ау­дан­­дық «Қапал еңбеккері» – «Ка­па­льсий труженик» газетіне қыз­мет­ке барғанымда көгінде ұлар ұшып, төсінде маралы өрген осынау киелі мекеннің құдіретін сезі­ніп, жұртының жүрек жылуын кеу­деме қонақтатқандай әсерде бол­ғанмын. Қаламгер ретінде Ілиястың, Ғалидың, Ақын Сара­ның мерейтойларын өткізуге ара­ласып, олардың өмірі мен шы­ғар­ма­шылығына ден қойғаным да сол тұс.
Міне, осы кезде Қапал ауы­лын­да әкім болып қызмет жасайтын, мамандығы тарихшы бол­ған­дықтан туған өлкесінің өт­­­кеніне аса қызығушылықпен қарайтын Марат Алыбаев деген азаматтың жа­нынан табылып, талай зерттеу ма­қалаларын тәржімалап басқан бо­латынбыз. Орыс мектебін тә­мам­даған ол келе-келе өзге тілде жазу­ға намыстанып, ана тілін аз уа­қытта әдеби деңгейде меңгеріп ал­­ғанына да куә болдық. Оны ай­тып отырған себебім, ол әсіресе Ақын Сараға қатысты құпияларды ашуға, оның топырақ бұйырған тұсын табуға, әсіресе Қапалдағы Ақын Сара атындағы тарихи-өл­ке­тану мұражайын ашуға ерен ең­бек сіңірген еді.
«Құланның қасынуына, шү­ріп­пенің басылуы» дегендей, тә­уел­сіздігімізді алып, қоламта ас­тын­да қалған асылдарымызды күл-қоқыстан аршып ала баст­а­ға­ны­мызда мерейтойлар да көбей­ген. Солардың қатарында Ақын Са­раның 115 жылдық тойын жа­сау­ға дайындық басталып кетті. Ол кездегі Талдықорған облыстық мәдениет басқармасының басшысы Егеубек Далбағаев ағамыз сол бе­рекелі шараның басы-қасында бо­лып, Сара Тастанбекқызының жер­ленген жерін, сал Біржанмен ай­тысқан өңірін анықтауда мүд­де­лілік таныттты. Марат Қызай­бе­­кұлымен бірге қариялармен көп кеңесіп, қолда бар құжаттар мен ел аузындағы өлең-жырларды са­лыс­тыра зерттеп, ескі қабірлерді ара­лап, ақыры Қаракүнгей тауы­ның қойнауындағы Үш Кәукен де­ген қорымда табиғи көк тастан Ақын Сараға мемлекет есебінен үл­кен кесене тұрғызып, Біржан сал мен Ақын Сара айтысты делі­не­тін Ешкіөлмес тауының етегін­де­гі «Тоғызқұмалақ» деген жерге белгітас қойғызған еді. Қапал ауы­лындағы патшалық Ресейдің дәрігері И.Соболевский тұрған ең­селі үйді жекеден сатып алып, Ақын Сара мұражайына айналдырулары ерлікпен тең еңбек десек жарасады. Соңынан Қоңтәжі шыңының етегі, Сайынбөлек тауы­ның баурайындағы Мұзбұлақ жайлауында алты алашқа сауын айтқан дүбірлі той өзінің сән-сал­танатымен аталып өтті. Міне, осы­лайша айтыс өнерінің жарық жұл­дызы Сараның есімі жұрт жа­дында қайта жаңғырып, қазақ өне­ріндегі лайықты тұғырына қон­­ғанын көрдік.
Ақын Сара Тастанбекқызы исі қа­зақтың санасында ай­тыс­тың ақ­таңгері, азат­тық пен теңдіктің жыр­шысы ре­­тінде сақтаулы десек, ақи­­­қаттан алыс кете қой­мас­­пыз. Оның соқтықпалы-соқ­пақ­ты тағ­дыры, әйел теңдігі жо­лын­дағы күрескер жырлары жай­­лы аз айтылып, аз жазылған жоқ. Үш жасында әкесінен айрылып, бауыры Са­хария екеуі анасы Жаншөкенің қа­рауында қалғаны да жұрт­­шы­лық­қа аян. Жоқ­­шылықтың бей­не­­­тін тартып отырған жа­қындары­на қам­қор­лық жасаймын деп жү­ріп, «өгіз ұрла­ды» деген желеумен түрмеге тоғытылған Са­раның не­мере аға­сы Жайсаңбекті құт­­қар­ғаны үшін Тұрысбек қажы от­ба­сын жанына кө­шіріп алып, де­не бітіміндегі кем­тарлығына бай­ланысты 40-қа кел­генше үй­ленбей жүрген Жиен­құлға атастырады. Шынжырбалақ, шұбар төс мықтылардың заманы жүріп тұр­ғанда шырылдаған жетім қыздың үні кімге жете қойсын. Он үш жасынан қолына домбыра алып, той-думанның көркіне ай­нал­ған Сара қыз тағдырының жаз­ғанына көніп, өмір ағысымен кете бермей, басына бостандық алып, теңімен табысу жолында өне­рін қару етіп, қарсы көтеріле­ді.
Қызы едім Тастанбектің, атым Сара,
Арман көп, ауызыма халқым қара.
Қорғанар көп ішінен бұта таппай,
Шырылдаған бозторғай мен бір бала! – деп ағайындарына арызданса да, немесе Біржанмен айтысында:
Патшам-ау, күні құрсын ұрғашының,
Билігі болмайды екен бір басының.
Темір-терсек берген соң ит те алады,
Бұлындай берекесіз арбашының, – деп тағдырына мұң шақса да, қыз­дың жан айқайынан хабар беріп тұр­ған жоқ па?!
Сараның ақындығымен бірге аса көрікті, тал бойында бір міні жоқ келбетті жан болғаны көп ай­ты­лады. Өзі сұлу, өзі өнерлі қызды кім көргісі келмесін. Көкшеден сал Біржанның іздеп келуінің төр­кі­ні осында жатқан сияқты. Еш­кіө­лмес тауының баурайында жолығысып, айтысқан кезде Са­ра­ның өзі: «Қамысты терең көлдің сұқсырымын» деуі сұлулығынан сыр берсе, «Күй тартсам бал тамады бармағымнан» дегені оның әнші, ақын ғана емес, күйші де бол­ғанын аңғартып тұр.
Біржан сал мен ақын Сараның ай­тысы 1895 жылдың жазында Қа­пал өңіріндегі Тоғызқұмалақ де­ген жерде өтті дейді ресми дерек. Өнер­паз серіктерін ертіп ауылға кел­ген Біржан салған жерден Са­ра­ға кінә артып, алдынан шығып амандасуға жарамағанын бетіне басып, ықтырып алмақ болады. Сонда Сараның «Хауа Анаға Адам атаның алдымен келіп амандас­қа­нын, мұны «Хиссас – ул – Әнбия­дан» оқып білгенін айтып, сөзден жаңылдыруы ақын апамыздың хат танып қана қоймай, сол кезең­ге сай білімді болғанын айғақ­та­май­ды ма?! Өресі биік екі өнер ие­­сінің арасындағы айтыс сол ке­зеңге тән рулық деңгейден бастау алып, келе-келе қоғамның қор­да­лан­ған мәселелерін көтеретін, әді­леттік пен әйел теңдігін ту етіп кө­теретін насихат алаңына айнал­ғаны айдан анық. Бұл айтыс екі ақынның арасындағы сөз тартысы ғана болып қалмай, айтыс өнерін­де­гі көркемдік қуаты, тіл бейне­лі­лігі жағынан ерекше эстетикалық талғам биігінен көрінген үздік үлгі бол­ғаны дау тудырмайды. Бұл жай­лы Сәбит Мұқанов: «Айтыс ақыл­мен өлшеніп шыққан, ішінде көл­денең, артық сөзі жоқ. Жазба әде­биетінің жақсы үлгілері сияқ­ты» деп бағалауы тегіннен-тегін емес.
Сара мен Біржанның айтысы ту­ралы айтылғанда көлденеңдей бе­­ретін бір мәселе барын көзіқа­рақ­ты оқырман жақсы біледі. Яғ­ни екеуінің кездескеніне күмән­мен қарайтындар түрлі болжамдар айтып, айтысты Әріп Тәңірбер­ге­нов­тың туындысына теліп жүр. Жан­ында тұрмағаннан кейін ол жай­лы кесімді пікір айтудан ау­лақ­­пыз. Алайда, Біржан салдың өзі әр жерде: «Ондай ақын қызды өмі­рімде көрмедім. Басы байлаулы болған соң тосыла берді. Шаңын көрсетпес саңлақ еді, кеудеге, есерлікке басып жеңдім!» деуі бекер деп кім айта алады. Тіп­­­ті, болмады дейтіндер, егер Бір­­жан келіп шонжарлардың әді­лет­сіздігін бетіне баспаса Сара қыз бас бостандығын ала алар ма еді?! Азаттық әперген өкіл ағасына Са­ра алтын білезігін сыйға тартып, Біржан күлдария белбеуін той­дың жыртысына таратыпты де­ген дерек те бекер болып шық­пай­ды ма. Осы айтыс-тартысқа нүк­те қойған Мұхтар Әуезовтің: «Аны­ғы, Әріп айтысты негізгі шығарушы емес, соңғы айтушы бол­ғаны рас. Ол хал айтысты Әріп­­тікі ете алмайды!» деген тұ­жырымымен бітпес дауды тоқ­татқан дұрыс сияқты.
Біржанмен айтысқаннан кейін же­тім қызға жасаған әділе­т­сіз­дік­те­рі сүйектеріне таңба болмас үшін ел ағалары Сараға бас бос­тан­дығын береді. Өз өлеңдерінде Са­ра басы бос екенін білгеннен кейін көлденең көк аттының бар­лы­ғы маза бермегенін жазады. Осы­лай төрт-бес жыл өткенде өзін ұна­тып, жылдар бойы есігінде жүр­ген Бекбайға тұрмысқа шық­қан Сара Тастанбекқызы Ермұқан мен Нұрмұханбет атты ұлдарды, Ру­хия, Жақия, Кіпия, Мунира есім­ді қыздары дүниеге әкелген. Ана­сына тартқан өнерлі әрі кел­бет­ті Нұрмұханбет 14 жасында көк­парда мертігіп, мезгілсіз көз жұ­мады. Рухиядан өрбіген Бекайдар, Қозайдардан ұрпақ бар. Өз­ге­лері туралы нақты деректерді кез­дестіре алмадық.
Ақын Сара 1878 жылы дүниеге ке­ліп, 54 жасында бақилық болды дей­ді зерттеушілер. Оны ақын­ның:
Елудің төртеуіне келгенімде,
Дерт жеңіп, қалып барад өлеңім де.
Болды ғой қысқа менің қу өмірім,
Алпысқа жетпей бір күн өлемін бе?

Біраз күн еңбек еттім дос-жаранға,
Өлеңім аз да болса мақтанарға.
Мені де ұрпағым деп еске ал жұртым,
Сараның айтары осы аттанарда! –
деген жыр жолдары растай түседі. Адам үшін аз ғұмыр екені рас. Алай­да, өнерімен артында өшпес із қалдырып, жұртының жүрегінен мәң­гілік орын алған Ақын Сараны өлді деп айту ағаттық. Ол қазақ қыздарының ғана емес, жалпы адамзат атаулының жарқын өкілі ретінде мойындалатын күн алда. 1946 жылы айтыстың негізінде жа­зылған Қажым Жұмалиевтің либ­реттосы бойынша дүниеге кел­ген Мұқан Төлебаевтың «Бір­жан – Сара» операсының бүгінгі күн­ге дейін сахнадан түспей келуі осы сөзімізді растай түседі. Осы орайда, Ақын Сараның 140 жыл­ды­ғын атап өту жөніндегі бастама­шыл топтың әрекетін құп көріп, қа­был аламыз!
Қуат Қайранбаев,
ақын, Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі.