Тау бөктеріндегі төрт қабатты шипажай үйі қалың өскен тал-да­рақ­тың арасынан ағараңдап, көзге әзер шалынады. Құдды әлдекімнен әдейі жасырып салған құпия мекен дерсің. Қаланың қапырық ыс­тығынан, дабыра-даңғазасынан құт­қарар жалғандағы жалғыз құ­діретті арал, құт айлақ осы ғана тә­­різді. Даладан да, дәлізден де адам қарасы аңғарылмайды. Әл­гін­де ғана етегінен кеулеген леп еден­нің шаңын сыпырған елдің ер­сілі-қарсылы сабылысы сап ба­сы­лыпты. Сәскеде сәйкесті ем-до­мын алған жұрт көп ұзамай түскі асын да ішіп, түгел тынығуға құ­ла­ған. Салқын самал, саф ауа тә­ніңді ғана сергітпей, жаныңды да қоса жадыратардай.
Екі кісілік номердің іші ала­-кө­лең­ке. Оң жақтағы төсекте тура тере­зенің тұсында өскен үйеңкінің түйе табанындай жалпақ жапы­рақ­тарынан сыналай сығалаған күн сәулесіне жонын тосып бір кі­сі отыр. Қолында – кітап, тізесі­нің астында – қазақша-орысшасы аралас қобыраған газет-журнал. Сұқ саусағын тілімен сулап жібе­ріп, келесі бетті ашарда, әзелгі әде­ті болса керек, көзәйнегін ны­ғарлап, нықтап қояды.
Қарама-қарсы кереуетте түкті кеу­десін түгел жалаңаштап, қар­нын сипап қана жатқан көршісі тіп­ті тыныс алғаныңа дейін есті­лер мүлгіген тыныштықтан жа­лық­ты ма, жастығын сәл биіктетіп алып:
– Әңгіме айтсаңызшы, ағасы! – деді де, тарақтың тісі батуы не­ғай­был қалың бұйра шашын салалы саусақтарымен кері қайыра рет­теген болды.
Көзілдірікті естімеген адамша елең етпей, кітабына үңіліп отыра берді.
– Ұйқы да келер емес, – деді бұй­ра­бас сәлден соң. Іш пысып кет­ті.
– Егер адам қолы қалт еткенде өмір туралы, сол өмірде өзінің не тын­дырып, дұрысын айтқанда, не тындыра алмай жүргені туралы жақсылап ойланар болса, оның іші ешқашан пыспас еді, – деді кө­зілдірікті кісі осының бәрін кі­таптан оқып отырғандай басын да көтерместен.
– Ойлай бергеннен не шығады? – деп күлді бұйрабас бұйығы көр­шісінің әйтеуір тілге келгенін игі ны­шанға балап. – Көп ойланған­нан көктеген ешкімді көрген жоқ­пын өз басым. Енді… қоңсы қонған соң, мылқау жандарша меңірейіп отыра бермей, әңгіме-дүкен құр­сақ қайтеді дегенім ғой.
– Сонда не жайында сөй­лес­ке­німізді қалайсыз? Көзілдірікті кісі кенет кітабын жауып, төсе­гін­де шашылып жатқан газеттерін жи­настыра бастады.
– Е, сіз бен бізге айтатын әң­гі­ме табылады ғой…
– Жарайды, – деп көзілдірікті кі­сі оның сөзін бөліп жіберді, – жал­­пы рухани әңгімеге қалай­сыз?
– Қандай әңгіме дейсіз?
– Рухани. Яғни өнер, мәдениет ту­ралы деймін де.
– А-а-а, жақсы… Бұл тақы­рып­қа өзім де кетәрі емеспін. Құдайға шү­кір, өнерді бағалайтын кісілер­дің қатарынанбыз. Айта беріңіз, құлағым сізде.
Көзілдірікті кісі қол-аяғын со­­за көсіліп, жастығын қолтығына қы­са жамбастай жатты да, сөйлеп кет­ті:
– Театрға барып тұратын шы­ғар­сыз? Мен де премьерадан қал­мауға тырысам. Шынымды айтсам, бұрын осы саланың ке­ле­шегіне қат­ты алаңдаушы ем.Театрдың ке­регесін керіп, уығын шаншыған ұлылардың ізін жалғаушы кори­фейлердің де демі таусылды, дені кетті. «Кейінгі буын солардың ор­нын баса ала ма, майталмандар биік­тетіп кеткен деңгейді тө­мен­де­тіп алмай ма?» деп әжептәуір уайымдайтынмын. Қазір ой жү­гір­­тіп қарасам,алаңдауға негіз жоқ се­кілді. Аға буын жас толқынға жақ­­сы тәрбие беріпті. Жаңа спек­такльдерді тұрақты көріп жүрмін. Ұмтылыс, ізденіс, талап тамаша! Шебер импровизация, ешкімге ұқсамайтын дара интерпретация, күт­пеген тосын шешімдер бар. Рас, таптаурын тәсілден, ескі үлгі­ден арыла алмай жүргендер де же­­теді. Ал жалпы алғанда, ілгері­леу басым. Талантты актерлер, да­­рынды режиссерлер қалып­тасып жатыр. Шүкір, театрымыз дамып келеді!
– Қойыңызшы, қайдағы да­мы­ған? – Бұйрабас бүйірден киіп кет­ті. – Қайдағы дамыған? Менің бір актер танысым бар. Өзі көп с­пек­такльдерде ойнайды. Қазір телехабар да жүргізіп жүр. Аты-жөнін қайтесіз, өте танымал, сіз оны жақсы білсеңіз керек. Үй-іші­мізбен араласатын жеті-сегіз шаңырақ бар. Осы ортаға ол кейін­гі жылдары қосылды. Әр мерекеге бір отбасы жауапты. Мәселен, Нау­рыздағы отырысты мен ұйым­дас­тырсам, 1 мамырдағы думанды дастарханды сіз мойныңызға аласыз дегендей. Әлгі актер досымыз осындай міндеттерден үнемі қаш­қақ­тап, тиіп-қашып қана қатыса­тын. Үйіне де шақырмайды, қызық өзі. Былтырғы бір мейрамда бәрі­міз жан-жақтан салмақ салып, ты­ғырыққа тіреп жүріп, ақыры үйіне бардық. Сөйтсек, қаланың қиыр шетіндегі бір ықшамауданда тұрады екен. Құрқылтайдың ұя­сын­дай ғана құжыра. Бізден қысы­ла­тындай да жөні бар болып шық­ты. Көрдіңіз бе, атағы дардай, ал жағдайы… Ал сіз театрымыз дамып жатыр дейсіз…
Өз ойының әсерінен әлі арыла ал­маса керек, көзілдірікті кісі көр­шісінің уәжіне аса мән бермес­тен, басын қиялдана қисайтқан күйі сөзін жалғай түсті.
– Ал енді кино саласына келсек, көп жайтқа көңілім толмайты­нын жасырмаймын, – деді ол. – Осы жаңа ғасырда ұлттық дейтін си­пат­тамаға лайық санаулы ғана фи­льм шықты, ал қалғаны – ке­ші­ріңіз, әрине, қоқыста қалатын қо­қыр-соқыр бірдемелер. Халық­тың жанын түсініп, тілек-қалауын се­зініп, оны жүрегінен өткізіп ба­рып түсірмеген кино – шынайы өнер бола ма, тәйірі?! Қазіргі ки­но­мыздың жанрлық палитрасы да тым жұтаң. Режиссерлер құдды бір-бірінен аумайтын нашар фи­льм жасаудан жарысқа түсіп жүр дерсіз. Бізде басынан-аяғына дейін деміңді ала алмай көретін детективтер, жүрегің суылдап отыратын триллерлер, кейіпкер­лерінің бастан кешкен хикая­-
ла­рының өзі қызық шытырман оқиғалы фильмдер, өмірге деген құштарлығыңды арттырып, кинозалдан шыға сала танымайтын адамдарыңа да әл­де­қандай жақ­сылық жасауға ұмтыл­дыратын отбасылық-тұрмыстық мелодрамалар, күлдіре отырып ой­лан­ды­ратын лирикалық комедиялар, езу жиғызбайтын экс­центрика, сю­же­тіне ән-биі шебер қию­ласқан мю­зиклдер мүлде жоқ. Сосын осының бәрін өзгеден із­деп, шетел киносын көрмегенде, қай­теміз? Жарай­ды, «біздің кино­ше­берлер тым ойлы дүниеге құмар екен» дейін десек, тіпті арт-хаус та дамып жатқан жоқ қой.
– Кешіріңіз, тағы да сізге қар­сы шығуға мәжбүрмін, – деді бұй­ра­бас көршісіне қарай бүкіл де­не­сі­мен бұрылып. – Әрине, мен сіз се­кілді күрделі терминдермен сөй­л­ей алмаймын, «поллитра» де­діңіз бе, «арты-қуыс» дедіңіз бе… жоқ, тілім келмейді. Бірақ ме­нің де өз пікірім бар. Киномыз, ме­ніңше, жақсы дамып келеді. Сіз де білетін боларсыз, Пәлен деген ре­жиссер ше, сол – менің жақын ара­ласатын досым. Пай, пай, шір­кін, нағыз өнер адамы деп соны айтыңыз! Үстіне кигені – қимыл­даған сайын түсі құбыла түсетін көкала пиджак, бағасын біз шашымызды бір талдап жұлсақ та санап бере алмайтын қымбат тон, астындағы темір тұлпары–«Ролс-Ройс», білегіндегі алтын сағаты– «Ролекс». Өзі ылғи шетелде жүре­ді: бірде Лондонға ұшып бара жа­тады, бірде Берлиннен келіп қонып жатады, бірде «Парижде түстеніп отырмын» деп хабарлама жазады. Шетке шыққан сайын бізге түрлі сыйлықтар әкеледі. Кейде өзіміз де «бізге мынадай-мынадай керек» деп қалтасына ақша сап жібереміз. Жақында ғана Мумбайға – кинофестивальге кетті. Жаңа киносын сол жақтағы додаға қатыстырмақ. «Ол киноңды біз қашан көреміз?» десек, «кейін… миларың жетісіп, ақыл­дарың толысқанда» деп кү­леді. Қызық өзі. Бір киносына ме­нің баламды түсірді. Эпизодтық рөл. Қуанып қалдық. Досым ғой, кей­де айтқа­нымды тыңдайды. Алматыға кел­генде жиі бас қо­са­мыз. Әйелі де өте меймандос адам. Ал дастарханы ше? М-м-м… біз жеп көрмек түгілі, атын есті­ме­ген алуан түрлі тағамнан көз тұ­на­ды, басың айналады. Балық дейсіз бе, бақа-шаян дейсіз бе – толып жа­тыр, әйтеуір теңіз дәміне әуес. Яғни «кино да­мып жатқан жоқ» дегеніңізбен келісе алмаймын. Да­мымаса, до­сым­ның жағдайы осын­ша жақса­рар ма еді?
– Ал сурет өнеріндегі табыстар ше? – Төбеге телмірген көзілдірікті кі­сі өз көкейіндегі тәтті ойды там­са­на сорып, тауыса алар емес. – Қазір жаңаша ойлап, жаңаша салатын суретшілер легі қалыптасып келеді. Олар портрет, пейзаж, натюрморттармен шектелмейді, ака­демизмнен аттап өтіп, нату­ра­лизмді басып өтіп, сюрреализмге, футуризмге, экспрессионизмге құлаш ұрады. Абстракциялық дү­ниелерге батыл барады. Кеудесін кернеген сезімді, сана сілкінісін сан түрлі бояуларды құбылту ар­қылы беруге ұмтылады. Кейінгі жылдары жас суретшілер талай уақыт табу саналып келген ұлттық тақырыптарды да тәуір ашып жүр. Ел тарихындағы елеулі кезеңдерге басқаша сипат беріп, тың стильде бейнелеуге талпыныстар бар. Өз басым бәрінен де импрес­сио­нис­терді жақсы көремін. Өмірдің әр­қилы сәтін әсерлі етіп шынайы кес­­кіндейтіні сондай, кар­ти­на­лары­на қарап тұрып, сол сәтті, сол әсерді тура өз басыңнан өткер­ген­дей, тұла бойыңмен сезінгендей боласың ғой, шіркін!
– Сіз не айтып отырсыз? – Бұй­­ра­бас қиялындағы әлдебір көр­­кем­сурет галереясын «аралап» кеткен бөлмелесіне біртүрлі шоши қарады. – Қайдағы империалис­тер? Атамаңыз мүлде! Мен оларды баяғыдан жек көрем. Құрып біткен екен десем, әлі бар ма еді ол атаңа нә­леттер?! Сосын… суретшілерді сон­шама көтермелеп, әлдеқандай қы­лып әспеттеудің қажеті қанша? Не тындырып қарық қылып жүр со­лар? Менің бұрынғы көршім – су­­­ретші еді. Кейін ол жерден кө­шіп, қаланың жоғарғы жағынан жаңа үй алдым ғой. Әлгі бай­ғұс­тың үсті-басы алба-жұлба, қолы бояу­дан қап-қара боп жүретін, са­қалының түсі күнде өзгере ме, бір бәле… «Бояушы-бояушы д­е­ген­ге сақалын бояпты» деген сөз тура соған арналғандай. Жағдайы болмай, жабығып жүрген соң, жаным ашып, картиналарының ішінен біреуін сатып алайын дей­мін ғой баяғы. Қарасам, әле­міш­тенген айбақ-сайбақ суреттерінен адам қорқады. Әйтеуір ішінен өз көңілім қалаған біреуін таңдаған болдым. Гүлді дастархан үстіне қойылған жайпақ ыдыстағы қияр, қызанақ және бананның суреті. Іліп алары сол-ау өзі де. «Ас үйдің дуа­лына жарасатын-ақ дүние екен, қане, 5 мыңға бер!» дедім. Қуан­ғанынан қалбалақтап, ұшып кете жаздады. Қалтамнан кәдімгі өзі­міздің қызылқұлақты шыға­рып, қолына ұстатсам, «бұ не ма­зағыңыз?» дейді. Сөйтсем, оның ойы доллар екен. Пішту! 5 мың дол­лар! Күйесіз бе, күймейсіз бе? «Әй, мына жарты келі қиярың ба­зарда қанша екенін білесің бе?– дедім. – 300 теңге. Қызанағың да сол ­шама. Мына алты тал бананың ары кетсе 600 теңге болады. Жарайды, көз майын тауысып, айнытпай көшірген еңбегің бар делік. Соны ескеріп, қайта дұрыс ба­ға айтып тұрмын ғой» десем, «Сіз… сіз… өнер туындысының қа­­­­дірін білмейтін адам екенсіз, сіз­ге сатпаймын» деп қалшыл­дай­ды. Қалшылдамаса, одан әрі! Қатып қалсын маған десе! Күнін көре алмай жүріп… мінез көрсетеді тағы! Сіз де суретшілерді өйтіп есір­кей бермеңіз. Есіріп кетеді…
Бір уақ үнсіз қалған көзіл­ді­рік­ті кі­сі кенет басын көтеріп, көр­шісіне тесіле қарады да… тақы­рып арнасын ауыстырып жіберді:
– Кітап оқисыз ба?
– Оқымағанда… Оқимыз, әри­не.
– Ең кейінгі оқыған кітабыңыз ту­ра­лы айтыңызшы.
– Кейінгі дейсіз бе… Қазір… Есі­ме түспей тұр. Жалпы, мен «Абай жолын» қайталап оқығанды ұна­тамын. Сосын «Махаббат қы­зық, мол жылдарды». Қандай керемет кітаптар, ә!
– Бүгінгі прозаны оқымайсыз ба сонда?
– Кімді? Розаны?
– Прозаны. Қазіргі жазушыларды деймін де.
– Жоқ. Қазіргі жазушылардың жаз­ғандары маған ұнамайды.
– Неге? Маған ұнайды. Рас, бә­рі бірдей емес. Бірақ тәп-тәуір із­деністер бар. Қазақтың бай ті­лі­нің құнарын пайдалана отырып, қазіргі қоғамның дертіне үңілуге, ХХІ ғасыр адамының жан-дү­ние­сін­дегі өзгерістерді ашып көр­сету­ге, жалпы басқаша жазуға тал­пы­ныс­тарды байқап қуанамын. Поэ­зияда да солай. Өзіңіз кімнің өлең­дерін жақсы көресіз?
– Абайдың. Кемеңгер ғой жа­рық­тық!
– Жоқ, қазіргі ақындардан дей­мін.
– Мұқағалидың.
– Бір шумақ оқып жіберіңізші, қа­не.
– Қазір… Ә, міне:
«О, тұрсилар, тұрсилар!
Жайылып нағып тұрсыңдар!
Түннен қалған бір сыр бар,
Айтпайсыңдар, қусыңдар!».
– Жарайды, жарайды, жетеді. Сіз­діңше, осы өлең бе? Және Мұ­қа­ғалидың өлеңі деп ойлайсыз ба, шы­нымен?
– Әрине! Мұны бізге баяғыда мек­тепте оқып жүрген кезімізде, әде­биет пәнінің мұғалімі айтып бер­ген. Өзі де ептеп ақындығы бар кі­сі еді. Ақын демекші… Бұлар аз­дап алаңғасарлау, қызық халық екен ғой. Әйелқұмар көрсеқы­зар­лығы да бар-ау деймін. Қайбір жы­лы, ол кезде облыстық әкім­дік­те қызметтемін, Астанадан кел­ген бір ақынды қарсы алу, күту, баратын жерлеріне жеткізу ма­ған жүктелді. Мәдениет саласына жауапты бір келіншек бар еді, ол да үнемі жанымызда. Бір уақыт­та біз әулие тұтып жүрген әжеп­тәуір ақынымыз әлгі келін­шекке көзін қысып, қылмыңдап, ыр­жаң­дай бастамасы бар емес пе! Байы өңі­рімізге белгілі боксшы еді, сол есіме түсіп, зәремнің ұшқа­ны… «Ойбай, аға, бәлесінен аулақ! Басқа біреу тауып берейін, оған жоламаңыз!» деп алдаусыратып жүріп, әрең көндіргем…
– Түсінікті. Ал ән жағына қа­лай­сыз? – Түскі ұйқы қыса бастады ма, көзілдірікті кісінің көзі кі­­реукеленіп, үні де бәсең шық­ты.
– Ән бе? Ән дегеніңіз бізден қал­ған. – Бұйрабастың жанары, ке­рісінше, жарқырай түсіпті. Ба­ға­нағы жатыс жоқ, өз әңгімесінің қы­зығына өзі елтіп, төсекке малдас құрып, отырып алған. – Бая­ғы­да көркемөнерпаздар үйірмесі-не қа­тысқан едім, кейін түрлі се­бептермен қойып кеттім. Әйт­песе бүгінде әйгілі әншінің бірі, за­мананың гүлі болып жүрер ме ем, кім біледі.
– Мен қазіргі ән өнерінің жағ­дайына қатты алаңдаймын, – деді көзілдірікті кісі бір күрсініп алып. – Эфир атаулыны ышқынған-қыш­қырған кіл ыңқыл-сыңқыл жау­лап алды, ал нағыз әуелеген қа­зақы ән, көңіл қытықтар қоңыр әуен босағадан сығалап, сыртта қа­лып қойды. Рейтинг қуалаған кө­гілдір экраныңыз бен радио тол­қыныңыз бір-бірінен айыр­ғы­сыз, ән сияғы жоқ әләулайдан бо­самайтын болып барады. Қазақ ән өнері қазір үлкен дағдарыста тұр, дағдарыста…
– Дағдарыста тұрған түгі де жоқ! – деді бұйрабас қызынып. – Дағ­дарса, әлгі домбырасын сабалап, айғайлай беретіндер дағдар­ған шығар, ал эстрада, Құдайға шү­кір, кейінгі жылдары күрт да­мы­ды. Қаншама жас әншілер пай­да болды! Қандай жаңа әндер шы­ғып жатыр! Тойға барсаңыз, то­пырлап өріп жүрген әнші! Жа­қын­да бір досым баласына сүндет той істеді. Өзі де өнерпаздарға жа­қын жүретін жігіт еді, тойы той емес, концерт боп кетті. Бастан-аяқ концерт! Ат-есімі алысқа кет­кен атақты әнші де жүр, сахнаға ен­ді қадам басқан жас талап та сон­да. Араға апта салып, айтқан әні­нің бәрі шетінен хит болып жат­қан атақты бір әнші әлгі до­сым­­ды үйіне қонаққа шақырды. Өнер­ге бір табан жақын жан еке­німді ескерген досым мені де ертіп барды. Енді әншінің үйі деген, Құ­дай салмасын, сұмдық екен. Әй, әкімнің үйі де ондай болмас! Ту­ра ана шетел киносындағы се­кіл­ді, ке-е-ең холлы бар, оның оң жағында ас үйі, сол жағында қуыс-қуыс тағы бірдемелері дегендей… Баспалдақпен екінші қа­бат­қа көтерілсеңіз, қонақ қа­был­дай­тын зал, жатын бөлме, жатын бөл­ме, қаптаған жатын бөлме… Холлдың тура ортасында төбеден төніп тұрған жарқырауық люс­-
т­ра­ның салмағы, әй, бір тонна бар-ау. Қызметшілері қолды-аяққа тұр­май, зыр жүгіріп жүр. Міне, өмір деп соны айтыңыз! Жағдай деп соны айтыңыз! «Дағдарыс» деп қоя­сыз тағы. Қайдағы дағдарыс? Жаңа­ғы үйді көрсе, сол дағдары­сы­ңыз­дың өзі құйрығын бұтына қы­сып, қың­сылап безіп жоға­лар…
Шалқасынан түсіп, көзін жұм­ған көзілдірікті кісі жауап берген жоқ. Ол тіпті ұйықтап та кеткен се­кіл­ді. Ал бұйрабас буырқанып-бұр­санып, екіленіп-еліріп тағы бі­раз сөйледі. Сосын:
– Айтпақшы, кешіріңіз, – деді көр­шісін жаңа ғана көргендей таң­дана қарап, – бағанадан бері сұ­ра­маппын ғой, сіздің маман­ды­ғыңыз не еді?
– Журналистпін, – деді көзіл­ді­рікті кісі көзін ашпаған күйі.
– Қызық, – деп бұйрабас басын шайқады, – менің таныс­тарым­ның ішінде бірде-бір журна­лист жоқ екен. «Бір көрген біліс, екі көрген таныс» деген, мына ши­па­жайдан шыққан соң қарым-қа­ты­насымызды жалғастырып, ара­­­ласып тұрайықшы, ағасы. Қан­ша дегенмен, мәдениетті кісі­лерміз ғой. Журналистердің де қа­лай тұратынын көрейік.
Бұл кезде шынымен көзі ілініп кет­ті ме, әлде әдейі істеді ме, әй­теуір­ көзілдіріктінің майдақоңыр қо­рылы естіліп жатыр еді.

Сәкен СЫБАНБАЙ