Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университеті жанындағы Абай ғылыми-зерт­теу институтының директоры, профессор Жанғара Дәдебайұлына бірнеше сұрақ қойып едік. Профессордың жауабын газет оқырмандарына ұсынып отырмыз.

– Әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университеті жанындағы Абай ғылыми-зерт­теу институты Абайдың шығармашылығын зерт­теу, насихат­тау жұмыстарын қай тұрғыда жүргізіп келеді?
– Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерт­теу мен насихат­тау саласындағы ғылыми-зерт­теу жұмыстары әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университетінде ХХ ғасырдың басынан бері үзіліссіз жүргізіліп келеді. ХХ ғасырдың басындағы көп салалы ізденіс жұмыстары мен ғылыми зерт­теулердің нәтижесінде «Абайтану» ат­ты ғылым пәні және «Абайтану» ат­ты жоғары оқу орындарына арналған оқу пәні қалыптасты. Абайтанудың ғылым пәні және оқу пәні ретінде тууы мен қалыптасуы – университет­тің профессоры, ұлы жазушы Мұхтар Әуезовтің ғылыми-зерт­теу және ұстаздық қызметінің нәтижесі. Абайтанудың Отаны – әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университеті. Абай ғылыми-зерт­теу институтының Абай шығармашылығы, Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерт­теу мен насихат­тау бағытындағы жұмыс нәтижелері Ұлт­тық университет­те М. Әуезов қалыптастырған абайтану ғылымына негізделеді.
– Абай ғылыми-зерт­теу инс­титуты Абайдың өмірі мен шығармашылық мұрасын зерт­теу, насихат­тау саласында қандай жетістіктерге жет­ті?
– Абай ғылыми-зерт­теу институты абайтану ғылымы саласында тарихи қалыптасқан ғылыми мектептер мен бүгінгі күнге де­йінгі жекелеген ғалымдардың еңбектері негізінде «Абайтану. Таңдамалы еңбектер» ат­ты көптомдық сериялық басылымды шығара бастады. Бүгінде оның 50 томы жарық көрді. Онда Абай институты қызметкерлерінің еңбектері бірнеше томды құрайды. Бұл сериялық басылым алдағы уақыт­та жалғасатын болады. Сонымен қатар университет­тің Басқарма төрағасы-ректор Ж.Қ. Түймебаевтың бас редакторлығымен онтомдық «Абайтану антологиясы» жарық көрді. «Абай
институтының еңбектері» деген атпен келесі көптомдық сериялық басылым жолға қойылды. Бұл серия бойынша 25 кітап жарық көрді. «Абай институтының электрондық басылымдары» сериялық көптомдықтың алғашқы 10 кітабы жарияланды. «Жамбылтану. Таңдамалы еңбектер» сериялық басылымының 10 томы жарыққа шықты. Бұл бағыт­тағы жұмыстар жалғасатын болады.
– Абай институтының арнайы атап айтатын өзекті жетістіктері туралы не айтар едіңіз?
– Абай институтының арнайы атап айтатын жетістіктері қатарында тағы үш нәтижеге арнайы назар аударғым келеді. Бірінші өзекті нәтиже – «Абайдың кісілік кодексі». Ол он тоғыз бабтан тұрады. Бірнеше формат­та дайындалып, жарияланды. Абайдың «Кісілік кодексі» – Қазақ­стан Республикасы Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитетінің грант­тық жобалары бойынша әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университетінде орындалған іргелі ғылыми-зерт­теу жұмыстарының нәтижесі, әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университетінің адамзат­тық мәні бар интеллектуалдық құндылығы. Екінші өзекті нәтиже – «Абай ілімі» оқу пәні. Абай ілімі оқу пәні әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университетінде жоғары оқу орындарының таңдау пәні ретінде 2021–2022 оқу жылынан бастап оқытылып келеді, сараптаудан толық өт­ті. Пән ҚР Ғылым және жоғары білім министрлігі Ғылым комитетінің 3979/ГФ4 «Абайдың шығармашылық мұрасын пәнаралық зерт­теу» (2015-2017) және АР08855683 «Абай ілімін білудің, түсінудің және қолданудың ғылыми негіздері мен теориялық тетіктері» (2020–2022) ат­ты грант­тық ғылыми жобаларын орындау нәтижелері негізінде дайындалып, оқу үдерісіне енгізілді. Оқу-әдістемелік тұрғыда толық қамтамасыз етілді. Үшінші өзекті нәтиже – «Абай антологиясы» ашық е-ресурстар базасы. Абай институтының көптомдық сериялық басылымдары негізінде университет­тің интеллектуалдық е-ресурстар базасы ретінде университет­тің Ғылыми кеңесінің шешімімен ашылып, Фараби кітапханасының порталында орналастырылған бұл база қоғамның зияткерлік әлеуетінің артуына қызмет етеді. Тұтынушыларға қол жетімді.
«Абайтану антологиясы» интеллектуалдық е-ресурстар базасы, «Абай ілімі» оқу пәні, Абайдың «Кісілік кодексі» – әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлт­тық университетінің адамзат­тың бәрі үшін мәні зор интеллектуалдық меншігіндегі құндылықтары. «Абай ілімі» оқу пәнін Қазақ­стан жоғары оқу орындарында жоғары білім беру бағдарламаларының жалпы білім беретін пәндері қатарында міндет­ті оқу пәні ретінде оқытудың мемлекет­тік маңызы бар.
– «Абай ілімі» оқу пәнін оқудағы мақсат қандай болмақ? «Абай ілімі» оқу пәнінің «Абайтану» оқу пәнінен айырмашылықтары бар ма?
– Мемлекет басшысы Қ.Тоқаев «Абай және ХХІ ғасырдағы Қазақ­стан» еңбегінде: «Абай мұрасы – біздің ұлт болып бірігуімізге, ел болып дамуымызға жол ашатын қастерлі құндылық», – деп жазды. Осы қастерлі құндылықтың маңызы мен мәні «Абай ілімі» пәнінің мазмұнына негіз болды. «Абай ілімі» пәнінің әлеумет­тік маңызы біздің ұлт болып бірігуімізге, ел болып дамуымызға жол ашатын қастерлі құндылыққа негізделгенінде. Еліміздің жоғары оқу орындарында «Абай ілімі» оқу пәнінің оқытылуы – біздің ұлт болып бірігуімізге, ел болып дамуымызға жол ашады. Осы рет­те былай деп нақты айтуымызға болады: «Абай ілімі» оқу пәнінің мақсаты – жоғары білім алушы болашақ мамандардың кәсіби білімін, ақыл-ойын, күш-қайратын елдің ынтымағы мен бірлігін нығайту, қоғамның интеллектуалдық, әлеумет­тік әлеуетін арт­тыру мақсатында қолдану сияқты әлеумет­тік-тұлғалық құзырет­тілігін қазақ ұлтының жаңа сапасын нығайтуға қызмет ететін, біздің ұлт болып бірлесуімізге, ел болып дамуымызға жол ашатын қасиет­ті құндылық ретінде қалыптастыру.
Екінші сұрағыңызға байланысты жауаптың мәнісі мынадай: бұл екі пән мазмұны жағынан да, мақсаты жағынан да екі бөлек, әрқайсысы дара сипат­ты. «Абайтану» оқу пәні ХХ ғасырдың басынан бері оқытылып келеді. Бұл пән әдебиет пәндерінің қатарында белгілі бір білім беру бағдарламасындағы бе­йінді пән ретінде оқытылады. «Абай ілімі» оқу пәні жоғары білім беру бағдарламаларының барлығында жалпы білім беретін пәндердің тобында пәнаралық оқу пәні ретінде оқытылады.
– Абайдың ілімін, Абайдың кісілік кодексін оқып, білмей-ақ адам болуға болмай ма?
– «Абай ілімі» оқу пәні, «Абайдың Кісілік кодексі» елдің интеллектуалдық әлеуетін нығайтуға, қоғамдық сананың жетілуі мен кемелденуіне, жастар мен жасөспірімдердің кісілік келбетінің мемлекет­тің, ұлт­тың мәңгілік асыл құндылықтарының қалыптасуына, сақталуына, дамуына қызмет етеді. Оларда Абайдың ұлт­тық және адамзат­тық мәні зор асыл қағидалары сараланған. Елдің өсер өркені үшін Абайдың ілімі мен Кісілік кодексінің әр бабының адамзат­тың бәрі үшін ғибраты, танымдық тағылымы, өмірлік маңызы бар, адамның адамдығының асыл негізі бар. Оны білудің, түсінудің және қолданудың, сақтау мен нығайтудың, насихат­таудың өмірлік мәні зор. Абайдың Кісілік кодексін, Абайдың ілімін білмей-ақ ас ішіп, аяқ босатуға, жер басып, бел асуға болады, бірақ мынадай бір анық бар: Абайдың Кісілік кодексін, Абайдың ілімін білмей кісі болатын жол жоқ.
– «Абай ілімі» оқу пәнін «Абайдың толық адам ілімі» деп атауға қалай қарайсыз?
– «Абай ілімі», «Абайдың толық адам ілімі» – өзара мәндес, шектес мағынадағы атаулар. Екеуінің де ғылым кеңістігіндегі әуелгі насихат­таушысы – абайтану ғылымының біздің заманымыздағы ұшар биігі болған марқұм Мекемтас Мырзахметұлы. Пәнді қалай атау туралы мәселе Абай институтында талқыланып, сараптан өт­ті. Абайдың «толық адам» туралы ойлары, қағидалары арнайы сараланды. Абайдың «Отыз сегізінші сөзіндегі» мына қағидасын жан-жақты пайымдадық: «Енді біліңіздер, перзент­тер! Құдай тағаланың жолы деген жол ниhаятсыз1 болады. Оның ниhаятына ешкім жетпейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып кім қадам басты, ол таза мұсылман, толық адам делінеді».
Абай өз елінің жастарына адам, толық адам болу жайын насихат еткенде, үлкен-кішіге түсінікті, ұғымды жолға нұсқайды. Абайдың заманында елдің жастарына адам, толық адам болу жолын осылай ғана түсіндіруге болушы еді. Абай осы қағидасының шегінде қалып қоймай, өсер өркендеріне «Адамзат­тың бәрін сүй бауырым деп2», насихат беретіні бар.
Айтылған жайлардың аясында мынаған назар аудардық: сөз нысаны болып отырған пәнді жоғары білім беру жүйесінде оқитын студент­тердің қатарында түрлі діни наным-сенім өкілдері бар. Олар Абайдың толық адам туралы жоғарыдағы қағидасына өз наным-сенімдері тұрғысынан қарайтыны белгілі. Олардың көңіліне: «мұсылман еместер толық адам болмай ма?» деген ойдың көлеңкесі түсіп, жағымсыз сезімдерінің буы көтерілуі ықтимал екені ескерілді. Оқу пәнінің атауында да, мазмұнында да түрлі діндегі білім алушылардың наным-сеніміне, намысына тиетіндей ұғым-түсініктің тууына ешқандай негіз, белгі, нышан болмауы шарт деген қорытындыға тоқтадық. Осы рет­тен келгенде, оқу пәнін «Абай ілімі» деп атауды дұрыс деп білдік.
– Ал Абайдың толық адам концепциясын зерт­теуге қалай қарайсыз?
– Абайдың толық адам концепциясын жете зерт­теу туралы Мемлекет басшысы өз көзқарасын анық білдірді. Абайдың толық адам концепциясын зерт­теу бағытындағы жұмыстар Мекемтас Мырзахметұлының іргелі зерт­теулерінің негізінде лайықты түрде жалғасуда, жалғаса береді.
– Абай институтының қазіргі әлеуеті қандай деп ойлайсыз?
– Абай институты түрлі белестерден өт­ті, Абайдың шығармашылығын қоғамдық-гуманитарлық ғылым салаларының тоғысында пәнаралық жүйеде іргелі зерт­тейтін зияткерлік әлеуеті қуат­ты ғылыми-зерт­теу орталығына айналды. Институт өзінің белсенді ғылыми шығармашылық еңбегінің инновациялық мол өнімімен, іргелі зерт­теу нәтижелерін жеке оқу пәні форматында оқу процесіне енгізуімен, Абай ілімін ұдайы насихат­тауымен ұлт­тық руханият­тың дамуына, ұлт­тық университет­тің зияткерлік әлеуетінің артуына, қоғамдық сананың жаңғыруына елеулі үлес қосты және қосып келеді.

Сұхбат­ты жүргізген
Бауыржан Жақып,
«Қазақ әдебиеті» газетінің
бас редакторы, академик

1. Шек, шама. Бұл жерде өлшеусіз, артық деген мағынада.
2. Абай (Ибраhим) Құнанбаев.Шығармаларының екітомдық толық жинағы. ІІ том. – Алматы: «Ғылым», 1977. – 205-бет.
3. Абай (Ибраhим) Құнанбаев. Шығармаларының екітомдық толық жинағы. І том. – Алматы: «Ғылым», 1977. – 304-бет.