Ұлттық өнердің өр тұлғасы
10.02.2017
2058
0

Биылғы жылы ұлттық мәдениетіміз бен руханиятымызға өлшеусіз үлес қосқан бірқатар тұлғаларымыз мерейлі жасқа толып жатыр. Сол санаулыларымыздың бірі де бірегейі, қазақ ән өнерінің көрнекті өкілі, Жетісу топырағында түлеп, Аспантау мен Алакөлдің арасына ғана емес, күллі жер жүзіне аты мәшһүр болған Қазақстанның  Халық әртісі, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты, әнші Нұрғали Нүсіпжанов ағамыз 80 жасқа толып отыр.

Бала кезінде «дауысы кең жазира даламызды тербеген, алдың­ғы аға буын өкілдерімен үлкен сах­­наларда бірге ән салсам!» деп ар­мандамаған өнер саңлақтары кем­де-кем шығар. Сол арманның же­тегімен киелі Хан-Тәңірі алып Ал­матыға ән қанатында жеткен жет­кіншектің бірі мен едім. Кейін ке­ле өмір һәм өнер жолыма бағдар бер­ген ұстаздарымның бірі – осы бү­гінгі көшімізді бастап келе жат­қан ағамыз Нұрғали Нүсіпжанов.Үлкен шаһарға келген соң шала-пұла әнімізді үйреніп, оқуымызды тәмамдап, енді қайда барамыз де­ген уақытта, шамамен 1989 жыл болуы керек, «Қазақконцерт» бір­лес­тігінің облыс-облыстарға ән­ші­лер бөліп жатқанын естіп, мен де бардым. Сонда ауылдан келген орын­даушылардың ішінен Нұр­ғали ағамыздың көзі маған түсіп, өзінің «Жазира» дейтін ансамблі­не жеке әнші ретінде қабылдаған болатын. Менің өнеріме ен салған адам осы еді. Ұстазымыз бізді жәй ға­на қабылдап қана қойған жоқ, бұл кісінің өнер сүзгісінен, тал­ғам-таразысынан өттік. Оның үс­­тіне Нұрғали ағамыз өзінің бар­лық талаптарынан сүрінбей өт­кендерді ғана шәкірт етуге ты­рыса­ды. Ұстаздық етуде осындай ерекше өзіндік критерийлері бар. Аға­мыздың бізге қойған талап­тары­ның ең біріншісі – жұмыстан кешік­пеу болатын. Сонда біз «Жазира» ансамблімен бірге бүткіл ауыл-ауылды аралап шықтық. Және әр облысқа шығар алдында бізді отырғызып қойып, сол облыс ту­ралы мәлімет сұрайтын.Мә­се­лен, «бәлен облысқа шығарма­шы­лық сапарға шығамыз, ол өңір­ден қандай тұлғаларды, кімді біле­сіңдер? Ән дәстүрі мен жекелеген өмір салтындағы өзгеше­лік­тер қалай? Қандай ақын-жыраулар шық­қан?» деп сауалдың астына ала­ды. Сонда «бұл кісіге осыншама ақпарат неге керек? Әнімізді айтып қатсақ болмай ма?» деген кез­дер, рас болған. Уақыт өте келе бә­рін түсіндік, көкірек көзімізден өткіздік.Нұрағаңның кең байтақ жерімізді неше алуан аралап, да­ла­сын кешіп, өнер сапарларын са­на түкпіріне сан рет түйіп қайт­қанына кейін көзжеткіздік. Ол жердің жұртын ғана танып қой­май, тыныс-тіршілігінен хабар­дар болу – ұстазымыздың негізгі ұста­ным­дарының бірі. Мен алғаш сту­дияда екі жыл Қайрат Байбосы­нов, Жәнібек Кәрменовтей біртуар ұстаз, әншілердің алдын көргем. Одан кейінгі сахналық мәдениет, сахналық өмір, әнші мен көрер­мен­нің байланысы деген нәрсенің бә­рін Нұрағаң үйретті. Ағамыздың жа­нында 6-7 жылдай бірге жүрдім. Сон­да байқағаным, әртістік өмір­ден бөлек этикалық принциптерін ше­гелеп жүретін. Біздің бір үлкен кісілердің алдында шала басқан жерімізді көрсе, оңашада ескертіп отыру­дан жалыққан емес.
Бірде «Жазира» ансамблімен жүргенімізде неше шақырымдық Арал­ға баратын болдық. Сонда аға­­мыздың кісілігі болар, «Қа­зақ­концерттен» қандай көлікпен шы­­ғамыз сол көліктің алдыңғы жа­­ғындағы оң жақта әрдайым аға­мыз отыратын. Әйтпесе, бір елдің ха­лық әртісі, Қызылордаға дейін ұшып барып, әрі қарай бізге қосы­лып бара салуына болады ғой. Жоқ, жолдың ауыр-жеңілін біздің жа­ны­мызда отырып, бірге өткере­ді. Үш айға сапарлап жүрген кездерде ағамыздың өзін-өзі баптауына қатты таңырқадық. Кейде біз ауыра қалсақ, ішетін дәрімізді де тап­пай қаламыз ғой. Ал ол кісіде он­дай әдет атымен жоқ, өте ық­тият­­ты. Осындай нар тұлғалы ұс­таз­­дың алдын көріп, соңынан ер­ге­німе Құдайға мың мәрте шү­кір­­шілік айтамын. Талай шәкірт­тің ықыласын алған Нұрғали аға­мыз сексеннің сеңгіріне шы­ғып отыр. Жасы егде көрінгенімен, түр-тұлғасы мығым ағамыз әлі күн­ге дейін бізді сыртымыздан ба­қылап, бәрін сүзгіден өткізіп оты­рады. Жүрген жерінде ескі, орын­далмай жүрген, біздің таби­ғаты­мызға жақын әндерді іздеп тауып, «осы баладан бірдеңе шы­ғады-ау» деген әншілерге үлестіріп жүретін асыл қасиеті тағы бар. Бір күні Нұрғали аға мені шақырып «Шәмші Қалдаяқовтың айтылмай жүрген «Сыған серенадасы» деген әні бар. Архивті ақтарып, радио­ның мұрағатын қарап, сол әнді тауып, орындап көрші!» деп қолқа сал­ды. Айым оңымнан туып, әлгі ән­ді іздеп тауып, Шәкеңнің кон­цер­­­тінде сахнаға алғаш орындап шықтым. Кейін де бірқатар ән­ші­лер орындап, «Сыған серена­да­сы­ның» бағы ашылды. Нұрғали аға­­мен талай жауынды, боранды күн­дері де бірге болған жайымыз бар. Қандай қиын жағдайда тұр­майық, тіпті қақаған қыс пен са­қыл­даған сары аязда да Нұрғали аға­мыз сабырсыздық танытқан кезі жоқ. Ұстазымның маған жаса­ған жақсылықтарында есеп жоқ. Қазақстан өзінің Азаттығын жа­рия­лаған алғашқы жылдары елі­міз­дегі өнер адамдары, әнші, ақын-жазушылар үлкен әлеумет­тік сы­нақты бастан өткеруге тура кел­ді. Өзінің кәсібін тастап, базар жа­ғалап кеткендер де болмай қал­ған жоқ. Сол бір кезеңдерде мені ан­­самбльге жеке әнші қылып алып «нота танисың ғой» деп мені екінші домбыраға отырғызды. Сонда концертке шыққаның үшін ал­ты сом елу тиын төлейтін. Бір күні ағам айтты: «Әй, сенің бала-шағаң бар. Анау аппараттарды ары-бері таситын адам керек екен. Ақыр көтеріп жүрген дүниең ғой, мен сені соған тіркеп қояйын» деді. Бұл – менің үшінші жұмысым болатын. Ансамбль арасындағы аяқ-қолы жеңіл қозғалып, ұшып-қо­нып тұратын болуым керек, сірә… Әртістер келгенге дейін есік­тің аузына барып, билет жыртып тұратын контролер болуымды ұсынды. Ұстаздың алдында құрақ ұшпасақ, құбылған кезім жоқ. Оған сонда үш сом ақша тө­ленетін. Содан не керек, біздің ад­министратор ағайымыз афиша ілуге көмектессем, тағы үш сом елу тиыннан ақша беретінін айтты. Мен де кетәрі емеспін ғой. Бір ансамбльдегі бесінші жұмысым еді. Қазір қарап отырсам, ұстазым­ның мені осыншама сынға салға­ны бір жағы жағдайы түзелсін де­се, екінші жағынан өмірдің ыс­­тық-суығына үйрене берсін де­ге­­ні екен ғой.
Нұрғали ағамыздың жүрген же­­рі той-базар емес пе?! Аудан ор­­та­лығындағы үлкен концерттерде бұл кісілерге ат мінгізіп, шапан жауып жатады. Сонда ұстазымыз өзі­не атап жатқан сый-сияпатты ешқашан қалтасына салып, яки өз жағдайына жаратқан емес. Бір ат мінгізсе, ортамыздағы ең үлкені Ас­қар деген жігітке: «Асқар, сен бә­ленбай жыл қасымда келе жа­тыр­­сың ғой. Өнердің үлкен ар­қауын арқалап жүрген адамсың. Сен мына атты мін!» деп ойланбас­тан тарту ете салар дархан мінезі бар. Жақсының жүрген жеріне жай­қалып шөп шығатыны сияқты, аға­мызбен ере келген біз де сар­қыт­ты болып қалатынбыз. «Қарға ба­сып жейді, сұңқар шашып жей­ді» деген мәтел осы Нұрғали аға­мыз­дың табиғатына дөп басып ай­тылғандай. Ағадан көрген ізгі қа­сиеттерді қазір өзіміз де кейінгі буын­ға үлгі етіп көрсетіп келе­міз.
Ел аралап жүргенде мынандай бір қызық оқиға болған: концерт қоятын ауылға келгенде бізді жас-жасымызбен бөліп тастады. Ең кішісі біздер кезекті бір үйге келіп түс­тік. Жайланып тамақ ішіп отыр­­ғанбыз, терезеден сырттағы әң­гіменің бәрі естіліп тұр. Біз бар­ған үйдің баласы апасынан «са­бақ­қа бармаймын» деп қашып жүр екен. Оны апасы тырқыратып қуа­лап жүріп айтқан сөзі ғой: «Әй, Бек­сұлтан, жүгермек, оқы деймін оқы! Оқымасаң бар ғой мыналар сияқты қаңғыған әртіс боласың» дейді. Бәріміз үнсіз бақырайып қа­лыппыз. Өнердің үлкенді-кі­шіл­і қиындықтарына шыдап, бас­қа салаға бет бұрып кетпеуіме бір­ден-бір себепші болған ілге­рін­ді-кейінді алдын көрген, тәлімін алған айтулы ұстазымыз.
Нұрғали ағамыз талантты адам­ды алыстан танитын. Күрең­бай сыншы секілді екі сапарға ба­рып келген соң кімнің кім еке­нін, кім, қалай еңбек ететінінің бә­рін түсініп қояды. Қазір сексенге келіп, шашының кішкене ағар­ға­ны болмаса, баяғы дегдар бол­мы­сын әлі сақтап келеді. Жол үс­­­тіндегі күндерде тағы бір көлі­гіміз ауылға жақындай бергенде сынып қалып, ағамыз алдыға түсіп, ауылға қарай жаяу тарттық. Сон­да Нұрғали ағамыздың шап­шаңдығы жүрісіне ілесе алмай, титықтаймыз. Бүгінгі кейпінде сол күндердің табы әлі де бар.
Біреудің қасиетін, қарым-қа­білетін байқаса, танысын, таны­ма­сын, жолдан ұстап алып, мін­детті түрде өз пікірін айтып үй­­­ренген. Ағамыздың күнделікті әдет­терінің бірі – таңертең дүң­гіршекке барып газет алу. Ол газеттен тұшымды бір дүние оқып қал­са, міндетті түрде оны бізге ай­тады. Екі айда бір кемінде алты ән­нің өңдеуін жасатып дағды­лан­ған. Одан соң қайдан тауып алаты­нын білмеймін, әйтеуір бір әндер тауып алады. Меніңше, көп жұрт­тар жақсы болсын, жаман болсын әндерін Нұрғали ағамызға көр­се­тіп жатады ғой. Соның ішінен өзі­­не келетін әнді іздеп отырады да, кейде бізге жарасатын әндерді ке­зіктіріп қалса, жанына «мынау Ра­мазанға» деп түртіп қоятын кө­рі­не­ді. Осы әрекеттің бәрі шә­кірт­тің табиғатын жете білгендігінен болар.
Бірде жұмысқа келсем, ағам ме­ні біреумен таныстырайын деп күтіп отыр екен. Ол – Сүгірәлі Са­­­­парәлиев болатын. Нұрғали аға­­ға ел аралап, концерт беріп қай­­туға ұсыныс жасаған болуы ке­­рек. Біраз уақыттан бері сахнада із көрсетпей жүрген Сүгірәлі Са­па­рәлиевтің репертуарындағы ән­­дерді алдық та, Шымкент жаққа тарт­­тық та кеттік. Сонда соңғы гала-концертте Шымкенттің жі­гіттері Сүгірәлі ағамызға үш бөл­мелі пәтер мен астына көлік мін­гіз­ді. Ертесінде Ақсу деген жерден біз­ді шығарып салып тұрып, Нұр­ғали ағаға былай деді:
– Мені анау қалтарыста қалған жерімнен сүйреп алып шықтыңыз, аға. Мына тұрған үйді де, көлікті де сізге тарту қылдым.
Дабырлап сөйлеп жатқан елдің бәрі тым-тырыс. Сонда ұстаздың айтқаны:
– Сүгірәлі-ау, бұл сенің еңбе­гің, сенің абыройың. Сен қаншама жыл еңбектеніп алып келген дү­ниеңе біз, тек дәнекер болдық.
Ағаның осы «сенің еңбегің ғой» деген сөзі, міне әлі күнге дейін көкейімнен кеткен емес. Нұр­­ғали аға бар ғұмырын қазақ­тың ән өнеріне ғана арнап келеді. Әйт­песе, ағамыздың қосымша бас­­қа да іспен айналысуына қа­рым-қабілеті де, ой биігі де жетіп тұр­ған еді. Өзі айтатын керемет бір сөз бар: «Өнерлі адам өнермен туып, өнермен өлуі керек». Бұл – өнер­­ге деген адал қызмет деп түсі­не­­мін. Сол қағида біздің де сүйегі­міз­­ге сіңді қазір.
Ұстазымыздың етегінде жүр­ген шақта сол кездердің сонша­лық­­ты ыстық сағынышқа айналарын білмеппін. Қазір ойласам, біз әлем­нің күллі байлығына тең­дес­сіз тәрбие көріппіз. Бұлақтың кө­­зін ашқан асылдың ғұмыры ұзақ болса екен деймін. Ортамызда өткеннің естен кетпес белгісі бо­лып жүрсе, бар ниет-тілегіміздің орындалғаны болар еді. Кейбір қа­риялардың сексенге келсе де, ау­зынан ұлтқа үлгі болар сегіз ауыз сөз суырып ала алмайсың. Ал бұл кісінің ешқашан сөзден тұты­лып, яки еңкейіп, қарттықтың қа­­мытын киіп жүрген кезі жоқ.
Нұрғали ағамыз қазақ өнері­нің керегесін бекітіп, көшін сүй­ре­ген адам. Қазіргі заманның ұр­пақ­­та­ры­на өмірлік сабақтарынан наси­хат айтып жүрген арда азамат. Мен ал­ғаш атақ алып жатқан ке­зім­де ай­татын: «Рамазан, атақ алу оп-опай. Сол атақты көтеріп жүру қиын­ның қиыны. Біреу шын мақ­тай­ды, біреу өтірік мақтайды. Еш­­­кімге сенбе!» деп. Жеті жылдың ішін­де жетпіс жылдан асатын өмі­рі­ме азық жидым десем, артық айт­қандық емес. Нұрғали Нүсіп­жа­новтың бар адамдық, әншілік, азаматтық болмысын жеткізе алдым деп ойламаймын. Неге де­сеңіз, ол кісінің бар ғұмыры том-том кітапқа тең келер еді. Қа­­­зақ­тың өнері мен әні үшін ғана өмір сүр­ген ұстаз дәл осы Нұрғали Нүсіп­жа­нов­­тай-ақ болсын! Аға, сеңгірлі сек­сен жасыңыз құтты болсын!

Рамазан СТАМҒАЗИЕВ,
Т.Жүргенов атындағы Өнер академиясының Дәстүрлі өнер кафедрасының меңгерушісі, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі

ПІКІР ҚОСУ

Ваш адрес email не будет опубликован.

Пікір