Заман өзгеріп, жаңа өрістерге қадам басқан сайын адамзаттың алдынан сан-сала проблемалар андыздай шығып, шешуін күтіп жатқанын көріп-біліп жүрміз. Солардың бір парасы адамның, тұтас адамзаттың рухани түлеу, жетілу жайларын қамтиды. Осы жайында мәдениеттанушы Әлмира Наурыз­баева ханыммен ой бөліскен едік.

– Ғылыми-техникалық революцияны дамытуға үлес қосу­шы­лар мен ой еркіндігі, адамзат игі­лі­гі үшін күрескен алыптардың, ірі-ірі әдеби және мәдени үде­ріс­тер­дің басы-қасында болған ұлы тұл­ғалардың есімі арқылы есте қал­ған өткен ғасыр мен XXI ғасыр­ды салыстырар болсақ, қандай өзге­шеліктерді байқар едіңіз?
– Менің ойымша, бұл сұрақ­тың шеңберін бірден анықтап ал­ған жөн.
«Ғасыр» ұғымын да, оның ше­ті мен шегін де тек шартты түр­де түсіну қажет болар. Әрбір ға­сыр – алдыңғы ғасырдың жал­ғасы. Солардың қай-қайсысы да адамзат өмірінің ұдайы ілгері жыл­жуымен және өзгеруімен бай­ланысты өзіндік сипаттарға ие болады. Алдыңғы дәуірден қал­ған сипаттар өзгеріп, өшіп не­месе керісінше дамып отыруы мүм­кін. Сондықтан мен тұтас дәуір­лерді оп-оңай салыстыра беру­ден аулақ болғанды қалай­мын. Бұл тұрғыда тек өз пайы­мым­ды айта аламын және соның өзін де ақтық ақиқат деуден ама­н­мын.
Бір жағынан ХХ ғасыр тұтас­тай алғанда қарапайым адамзат болмысының рухани дағда­рыс­қа ұшырау ғасыры. Екі дү­­­ниежүзілік соғыс, жергілікті со­ғыстар, қан-қасап төңкерістер, отар­шылдық­қа қарсы қоз­ға­лыс­тар, жаңа мемлекеттердің ыдырауы мен құралуы – ХХ ғасыр­дың тарихи м­­­ән-мәтіні. Екінші жа­ғы­нан, бұл – мемлекеттер мен ха­лық­тар өмірінің барлық са­ла­ларын­дағы жаһандық үдерістерге тікелей әсер еткен ғылыми-тех­ни­калық қарқындау ғасыры. Әлем­дік соғыс атаулының кең құ­лаш жаюының өзі соғысушы ел­дердегі әскердің техникалық мүмкіндіктерінің қарыштап өсуі­не байланысты. Бұған адам­ның техникаға тәуелділігін қо­сыңыз. Сөйтіп, адами рухтың дер­ті белең алды. Ал мәдениетте адам баласының адами қасиет­тер­ді сақтай алу мүмкіндігіне де­ген сенімі өзін қоршаған дү­ние­ні өзгерте алуымен алмас­тырыл­ды. Көптеген философтар, ға­лымдар, жазушылар, сурет­ші­лер бұл туралы жатпай-тұрмай ой кеш­ті. Бұл дағдарысқа, әсіресе, ерек­ше алаңдаушылық білдіріп, оны өзінің сырқаты санаған батыс мәдениеті болды. Онда әуелі адам бойындағы «Құдай өлімі­нің», ал содан соң адамның өзі өлуінің де нышандық мәні белең алды. Дегенмен, ХХ ғасыр өзіне түр­ліше сауалдар қойып, өз пайым­дарына күмән келтірген болса, ХХI ғасыр, менің ойымша, бұл туралы қам жемейді де. ­
ХХ ға­сыр адамын ойландырған ар-на­мыс, құндылық мәселелері бү­гін­гі таңда назардан тыс қалды. Қа­зіргі уақытта адамның адам­гершілігі, ізгілігі, парасаттылығы туралы мәселелер тіпті күн тәр­тібіне қойылмайтын болған. Біз қазір қандай болсын көркем шы­ғар­маның кейіпкерімен қоса қай­ғырмайтын, тіпті шынайы өмір­дегі адамның қайғысына да селт етпейтін жандармен бірге өмір сүріп жатырмыз.Бүгінде адам­­ның әлеуметтік-биоло­гия­лық мәні өзгеріске ұшырауда. Яғ­ни, адамды оп-оңай шыны тү­тікте жасауға, жынысын өзгер­ту­ге, кез келген ағзасын ауыс­тыру­ға болады. Адам өмірі құн­­­дылық болудан қалып барады. Адам баласы бірте-бірте био­ро­бот ретінде қабылданатын сыңа­йы бар. Адамдардың бір-бі­рін өлімге оп-оңай қия салатыны да осыдан емес пе екен деп те ой­лай­мын.
– Ұлттық өзектен, ділден алыс­­­­тау маргиналдық пен нигилизмге соқтыратыны белгілі. Соң­ғы уақытта жалпы қоғамның, әсі­ре­се, жастардың бойкүйездікке, ен­жарлыққа ұрынуы да қазақы бол­мысымыздан біртіндеп ажырап ба­ра жатқанымыздың белгісі се­кіл­ді. Осы көрініс ұлтымызды аз­­дыра ма, тоздыра ма? Сіз қалай ой­­лайсыз?
– Бұл мәселе де өте ауқымды және оған толайым жауап беру мүм­кін емес. Сонда да ең маңыз­ды­­сын атап өтуге тырысайын.
Кез келген халықтың мен­та­ли­теті мәдени-тарихи, әлеу­мет­тік-саяси және экономикалық дәуір­дің ауысуына байланысты өз­гереді. Біздің бүгінгі жағдайы­мыз да біркелкі емес: құлдырау да, өзгерген жаңа жағдайға бейім­делу­ де бар. Әрі-сәрілік пен көз­қа­мандық – бұл өзгерістерге дағ­ды­лана алмаған немесе икемделуге қабілетсіз әлеуметтік топ­тардың басында міндетті түрде бо­латын үрдістер. Ал олардың қа­білетсіз болуы объективтік те, субъективтік те себептерге байланысты. Объективтік себептер – қалыптасқан менталитет (діл) ерек­шеліктерінің жаңадан іске асырылып жатқан нормаларға, ере­желерге, мәдени құндылық­тар­ға сәйкессіздігі. Ал субъектив­тік себептер – білімнің, тәрбие­нің, сана-сезімнің төмен деңгейі, өзін жеке тұлға ретінде көрсету қа­білетінің әлсіздігі. Сонымен қа­тар, бейімделу – жай ғана көн­дігу емес, жеке тұлғаның өсуге, іл­гері басуға деген саналы әре­ке­ті, өзін-өзі тануы. Бұл міндетті түр­де мінез-құлқының ұлттық си­патын жоғалту деген сөз емес.
Өкінішке қарай, адами қа­сиет­тердің азғындауы бізге де ке­ліп жетті. Біз жаһандық дү­ние­де өмір сүреміз, сондықтан айналамызда болып жатқан үдерістер біз­ге де әсер етпей қоймайды.
– Ұлтты танудың басты қағи­да­­сы не деп білесіз? Сол ұстаны­мыңыз бойынша бүгінгі қазақ мә­­дениеті мен өнері төңірегінде не ай­­тар едіңіз?
– Ғылымда ұлт, халық, ұлыс жә­­не т. б. мәселелер туралы көп­те­­ген пікірлер айтылады.
Мен үшін адамның ана ті­лін білуі ғана емес, не туралы ой­­лайтыны және қалай ойлайты­ны әрі өзінің ойын ана тілінде қалай жеткізетіні өте маңызды. Өйт­кені, тіл адамгершілік катего­риясына жатады. Бұл ретте адам­ның мәдениеттің құндылығы бо­лып есептелетінді қалай баға­лайтыны және оған қатысты нен­дей әрекет жасайтыны маңыз­ды. Жер құндылық па – оның қадірін, бағасын біл: ағаш­ты қырықпа, гүл өсір, тіпті жерге түкірме. Өз үйіңді жақсы көресің бе – кіреберісті ластама. Біздердің барлығымыз бір шатыр астында тұра­мыз ғой. Өз қалаңды, ауы­лың­ды жақсы көресің бе – оның жай­лы болуына атсалыс. Өз елің мен Отаныңның патриоты еке­ніңе сендіргің келе ме – онда ең бол­мағанда ұятты істер мен әре­кет­тер жасама. Өкінішке қарай, бү­гінде құн мен құндылықтың ор­ны ауысқан.Телеарналарды қос­саңыз болғаны, мәдениетте жүріп жатқан үрдісті оңай бағам­дауға болады. Бәріміз көріп және бетпе-бет келіп отырған жағдаят­тарды түгел баяндап жату артық болар.
Бүгінде өнерде әрқилы үдеріс­тер жүріп жатыр. Бір салада өсу, енді бірінде өркендеу бар. Өз пі­кі­рім қаншалықты орынды еке­нін білмедім, бірақ атап айтқым келетіні – бұқаралық мәдениетте өрес­кел құлдырау орын алғаны ай­дан анық. Қоғам жадағай, арзан күлкіге батып барады. Өйт­ке­ні, комедиялық жанрдың өз эс­тетикасы болатыны мүлдем ес­тен шыққан. Сондықтан да ко­­медиялық категориясы адам­ның, тұлғаның, тіпті ұлттың абы­ройын аяқ асты етуге айналды. Комедия атаулы агрессия эсте­тикасының қалыптасуына ба­ғытталып отыр. Отбасындағы, дос­тар, әріптестер арасындағы, ең ақырында ұлтты біріктіретін сый­лы қарым-қатынастардағы дәс­түрді мансұқтаушы және жоқ­қа шығарушы жадағай топас қал­жыңдардан аяқ алып жүргі­сіз.
– XX ғасыр өз берерін берді. Де­ген­мен, сол кездің қайсыбір ру­хани құндылықтары бұл ғасырдың сұранысын өтей алмайтынға ұқ­сай­ды. Сіздіңше, XXI ғасыр адамзат болмысына қандай жаңалықтар әкелуі мүмкін?
– Мен тек бір нәрсені ғана ай­там: ХХ ғасыр – адамдар әнді көңіл үшін, шын жүректен айт­қан ғасыр. Ал қазір тек ақша үшін, атақ үшін айтылады. Мен, бір есептен, кәсіби әншілер туралы айтып отырмын. Бүгінде дүйім жұртты жинап алып, киелі сах­наға музыкалық және эсте­ти­калық талғамы төмен, даусы жоқ жастар шығады. Егер ән – ха­лықтың жаны болса, онда қа­зіргі әндерді тыңдаған біздің жан дүниеміз бос, кеудеміз қуыс деген сөз.
– Қабырғамызды қайыстырар басқа да жайлар бар-ау деп ойлайсыз ба?
– Бір кезде М.Әуезов шағын, бірақ мән-мағынасы зор туындысы «Көксеректі» жазды, онда біз­дің дәстүрлі көшпенді өмірі­міз­дің жойылуын, қазақ халқы­ның еркін рухының өлу трагедия­сын көрсеткен болатын.
Ал содан көп кейін жазған шы­­­ғармасы – «Өскен өркен» ро­ма­нында ол кеңестік кезеңде Дәу­летбақ сияқты адамдардың типі қалыптасқанын көрсетті. Суреткер романындағы бұл бейне адамның ойын, рухын және ер­кіндігін тұншықтыратын ап­парат­тың шенеунігіне айналған адам­ның осындай азғындауынан сақ­тандыру ниетінен шықты. Ал қа­зір тап осы Дәулетбақтардың кү­ні туып тұр. Шынымен-ақ енді біз­дің ұлттың бет-бейнесін солар ай­қындамақ па!?
– Бізбен ой бөліскеніңіз үшін рах­мет!
Әңгімелескен
Гүлім НҰРЛАНҚЫЗЫ.