Өткен ғасырдың  60-80 жылдары қазақ әдебиеті, нақтылап айтқанда, қазақ прозасы тақырыптық ауқымдылығымен, идеялық тың ізденістерімен ерекшеленіп, көркемдік-шығармашылық жағынан да айтарлықтай нәтижелерге қол жеткізгендіктен «алтынмен зерленген» тамаша кезең  болғаны белгілі. Дәл сол аралықта қалыптасқан кез келген әдеби жанрлардың қай-қайсысын алсаңыз да, бүгінгі күні  «жаһандану» дәуірінің табалдырығына жақындаған тұста қазаққа ғана тән ұлттық құндылықтарымызды қалайда сақтап қалсам деген өрелі қазақ ұрпағының  ұлан-ғайыр рухани мұрасы.

Ұлттық әдебиетіміздің про­залық шағын жанры әңгіме еке­ні белгілі. Көлемі шағын бол­ғанымен, тартымды сюжетке, типологиялық кейіпкерді ай­шықты бейнелеуге құрылған әрі әлеуметтік тұрғыдан салмағы мол әңгімелер өз деңгейі жағы­нан ірі әдеби жанрлардан кем түспеуі үшін автордан үлкен жауап­кершілік, терең ойлылық жә­не биік талғампаздықты талап етері анық.
Әрине, осы ретте өз тақы­ры­бымен, өзінің ойлы ізденім­паз­ды­ғымен, өзіне ғана тән сти­лі­мен қазақ әңгімесіне жаңаша леп әкелген талантты жазушы Сайын Мұратбеков еске түседі. Сайын қазақтың заңғар жазу­шы­сы М.Әуезовтің «жыл келген­дей жаңалық сезініп», шығар­ма­шылық шеберліктерін сүйсіне ба­ғалап, жазушылық келеше­гі­нен мол үміт күттірген талантты жас қаламгерлердің бірі болды. Оның «Менің қарындасым», «Райгүл», «Қылау», «Алғашқы қар» және т.б. әңгімелері басылым беттерінде жария бо­лы­сымен-ақ, қалың оқырманның жүрегіне жол тауып, жан-дү­ние­сін сырлы сезімге, жылы шуаққа бө­леген болатын.
Ұлы Отан соғысы жылдарын­да­ғы қазақ ауылының тұрмысы, со­ғыс тауқыметінің қиыншы­лы­ғы, күнделікті көріп жүрген адам­дардың күйініш-сүйініші мен қайғы-қасіреті жайында жа­зылған  туындының бірі – «Же­ңе­­ше». Әңгіменің басты кейіп­кері – Қамар, ал осы әң­гі­ме­нің баяндаушысы – Шойқара (оның атынан әңгімелеуші – автор).
«Біздің колхоздың бойдақ ма­лы Аяққұмды қыстайды.
Бұл – аудан орталығынан жүз елу километрдей қашықта жат­қан құмды өңір. Бірақ құм дегенге тақырайған шағыл құмдар емес, сексеуіл, жүзген, еркек шөп өс­кен біркелкі құба жалдар. Жазға салым  қоңыр бұйра мүк басқан­да осы жалдар – күн­шуақ­тап бұйық­қан жас қозы­ларға ұқсай­ды» /С.Мұратбеков. – Шығар­ма­ларының екі том­дығы. – Алматы, Жазушы, 1986, 1т., 178 б./. Осылайша басталған шығарма, әп  дегенде-ақ,үлкен шеберлік­пен дәл, әрі шынайы суреттелген табиғат көрінісін көзалды­ңызға елестетеді.
Сезімтал, жаны жақсылыққа құштар автордың «Жеңе­ше­сін­де» кейіпкерлері мен оларды қор­шаған орта табиғат арасында үн­десе үйлескен байланысты бай­қайсыз. Шығармасының кейіп­керлері өздерін қоршаған та­биғаттың төл перзенті болған­дық­тан, олардың бітім-болмы­сын, мінез-құлқын, психология­лық көңіл-күйін табиғатпен ас­тастыра, сабақтастыра суреттеу арқылы таныта білу жазушы шығармашылығының өзіндік ерекшелігі болып табылатыны айқын.
Әр жердің өз атауы болады. Мә­селен, сөз болып отырған қыс­тау Жылыбұлақ деп аталады. Себебі, аязды да суық қыс ай­ларының өзінде бұл жерде буы бұрқырап, «көмейіне күлкі тығылған сияқты бүлк-бүлк етіп қай­нап жатқан мөлдір бұлақ бар». Ол жұрттың бәріне аян.
«Бірде жер астында барлау жұ­мыстарын жүргізген бір экс­пе­диция: осы арада жерасты теңі­зінің кіндігі бар екен дегенді ай­тыпты. Шынында да Жылы­бұлақ теңізге кіндік болса болар. Кейбір бұлақтарға жүз қара мал кеп, бірден бас қойғанда тақыл-тұ­қыл боп тартылып қалатыны бар, ал Жылыбұлақ әлденеше жүз мал – тек тұмсықтары сыйы­сып тұрса болды – айнала жа­пырлап кеп бас қойғанда да ол қың етпейді» /сонда, 179 б./.
Бұдан әрі  осы  Жылы­бұлақ­тың суын ерекше аңсайтын екі адам бар: бірі аға шопан Мақсұт ақ­сақал болса, екіншісі – түнгі кү­зетші, жесір әйел – Қамар екен­дігі баяндалады. Автор қа­зақ үшін шай ішудің бір рахат сәт екендігін оқырманды иландыра, қызықтыра сипаттайды. Мақ­сұттың кемпірі – Салиха шай ішуді жақтырмайды, оның се­бебі: соғыс жылдарында шай мүл­дем жоғалып, көңілі әбден суып кеткендіктен, ол соғыс біт­кенде де оны ішпеуді әдет етіп кеткен екен.
Балалық дәурені қазақы ауыл­да өткен адам үшін мына бір көрініс өте таныс болса керек: «Міне, дастархан жасалып, буы бұрқыраған сары самаурын ыс­қыра демігіп ортаға келді. Сол сәтте-ақ қаймақ қатқан қы­зыл күрең шайдың хош иісі бұрқ ете түсті. Бүкіл киіз үйдің іші көз­ге көрінбес, тек жүрекпен се­зінер әсемдікке бөленеді. Та­ма­ша бір шақ қой бұл!» /180 б./. Жылыбұлақтың суын қайнатып, шайын ішкенше Мақсұт шал ешкімді, ештеңені жақтыр­май­тын­дай, қабағы түсіп отырады да, ал екі-үш шыны аяқ шай іш­кен­нен кейін маңдайы жіпсіп, те­рісі кеңи бастайды. Сонсоң әң­гіме тиегі ағытылады.
…Өткен өмірі жайлы ұзақ әң­гімеге кіріскен Мақсұт шалға Салиха: «жә, қойшы әрі, не болса соны айтпай» десе де, ол әң­гімесін одан әрі жалғастыра оты­рып: «Білсін, біздің қандай ауыр азаптарды бастан ке­шір­генімізді. Мынау Қамарға, мынау Шойқараға қараң өшкір сол заман қорқынышты ертегі емес пе. Бұлардың қазіргі бақытты за­манына не жетсін, шіркін!», – дей­ді /180 б./.
Жалпы, бір айта кететін жайт: әңгіменің жас жігіт Шой­қа­раның атынан бірінші жақта баяндалуы – біріншіден, «Жеңе­ше» әңгімесіне лирикалық сипат берсе, екінші жағынан, әң­гі­менің әлеуметтік салмағын арт­тырған. С.Мұратбеков өз туын­­дысын «мен» арқылы тек ли­­рикалық нақышпен ғана емес, сондай-ақ, табиғаттың сұлу­­лығын, жомарттығын, адам өмірі үшін қаншалықты қажет екендігін әсерлі тілмен ай­шық­тай отырып, психологиялық пей­заж сипаттарымен байыта түсіп, биік көркемдікке жет­кіз­ген. Автордың бірқатар әңгім­е­лерінің көркем шығарма дәре­же­сіне көтерілуінің сыры олар­­­дың ұшқыр  ойлы фәлсапа­ға, биік адамгершілікке, шына­йы­лық­қа, әсерлі де шуақты се­зім­ге негіз­делгенінде болса керек.
Аяққұмда қыстайтын қойға ие – үш адам. Мақсұт ақсақал мен Шойқара қойды кезек­те­сіп, әрқайсысы екі күннен бағады. Ал түнгі күзет Қамар жеңгейдің үлесінде. Шойқараның қолы сәл босаса, бас алмай кітап оқиды. Ол бұны әдетке айналдырған.
Бірде Шойқара түні бойы қой күзеткен Қамар жеңгей алаң­сыз ұйықтасын деп ойлап, жылы киініп, сыртқа шыққан. Ке­нет  үй ішінен естілген күңгір-күң­гір сөзден Қамар жеңгейдің даусын танып, ол үйге кірсе ұйық­тап жатыр деп ойлаған жең­гейі төсек үстінде отыр. Қо­лын­да әбден сарғайып тозған күйеуінің ескі суреті. Соғысқа аттанған күйеуіне өзінің өкпе-назын айтып отырады.
« – Мен бейбақты ғой, жапа­дан-жалғыз тастап кеттің. Күт мені, келемін деп аттандың ғой. Кел­генің кәне. Сарғайып әлі отыр­мын. Жолыңа қарай-қарай екі көзім төрт болды, не өлі, не тірі деген хабарың жоқ… Қолы сәл дір-дір етті» /183 б./.
Қамардың жарына деген са­ғынышы, тағдырына деген өк­пе-наласы, оның  ішкі толғаны­сы кел­тірілген үзінді-ішкі мо­но­лог ар­қылы жеңгейдің кү­йін көзімен кө­ріп, көңілімен түйсінген Шой­­қараға қатты әсер етеді. Ол іш­тей Қамармен бірге қиналады, оны аяйды. Әйелдің сол сәттегі психология­лық жай-күйін оның қо­лындағы ескі сурет, қолда­ры­ның ­дірілі сияқты көркем дета­ль­дар ай­шықтаған.
Қамардың еске салуымен Шой­қара бір сәтке соғыс кезіне тұспа-тұс келген балалық шағын еске алады. Өзі туралы, расында, маған қай уақыттан бастап «ес кірді» деп ойлайды бала кейіп­­кер. Күн суық, далада жел со­ғып тұрды. Терезе алдына шы­ғып, апасының жұмыстан оралуын күтіп отырдым дейді ол. Сонда қарным қатты ашып, бе­тімді терезеге басып жылаға­ным­да маған «ес кірді» дейді ба­ла.
Жоқшылық адамды ерте есей­теді. Осындай бір жүдеп, құ­ла­зып отырған сәтте үйге Қамар жеңгей кіреді. «Жыламаң­дар, ба­лапандарым. Апаларың қазір келеді», – деп жылауын қойма­ған балаларды өз үйіне ертіп апарған. Сөйтіп, үйінде қалған жар­ты таба нанды бөліп берген. Нан­ды қомағайлана асаған ба­ла­ларға әуелде күлген, сонсоң бойын аяныш сезімі билеп, мұңайып отырып қалған. Сол кү­ні жеңгейдің шай қай­натып, тұз салып, құр қара су ішкені де есін­де Шойқараның.
Шешелері таңның атысынан күн­нің батысына дейін кол­хоз­дың жұмысында жүреді, ал Қа­мар жеңгей бес балаға ие болады. Өзінің тамағы мен нанын ба­­ла­ларға берді. Іш тартқан адам­­ды бала жақсы сезеді. «Біз се­нің үйіңе өзіміздің үйіміздей ер­кін кіретінбіз. Сенің жұмыс­тан әбден шаршап, қалжырап қайтқан кезің, я жайнаңдаған қуа­нышты шағың менің көз ал­дымда болушы еді.
Сол жылы қыста станциядан ша­намен колхоздан астық тарт­тың. Бірде ат құлағы көрінбес алай-дүлей боранда оралдың. Аяғыңда тар етік еді. Келген бой­да шешпек болдың, бірақ мұз болып қатып қалған етік ше­шілмеді. Ақырында, апам етік­ті пышақпен тіліп, әзер дегенде шешті…» /184-185 б.б./.
Тылдағы адамдардың, оның ішін­де, әйелдердің, жасөспірім балалардың да күнделікті өмірі қаһармандыққа тең ауыр еңбек пен қайғы-қасіретке толы болады, тіпті бір адамның бір күндік өмі­рінде осы екі жағдай кезектесе алмасып жатады. Әңгімені оқи отырып, ауылдағы еңбек адам­дарының шыдамдылы­ғы­на, өзара адами шынайы қарым-қатынастарына қарап тәнті боласың. Шығармада баян­дал­ған әр алуан өмір құбылыстары, кейіпкерлердің іштей есеюі, ақыл толтыруы, олардың мінез-құлықтарының өрістеп өзгеруі «Жеңешеде» айқын көрініс тап­қан.
Қайбір күні пошташы қыз үш­бұрыш хатты көрсетіп: «Сүйін­ші, Қамар! Биле!», – деп айғайлағанда қуанып кеткен Қамар аяғына оралған көрпені жұлып тастап, тыпырлап билей берген-ді. Бұл жарының ең соң­ғы жазған хаты болса керек. Со­ғыс бітіп, аман қалған ер-аза­мат­тар біртіндеп елге қайта бас­­­­тайды. Майданға оның күйеуі­мен бірге аттанған Балташ­тың айтуына қа­рағанда жеңгейдің күйеуі ұрыс кезінде аз ғана топпен жау қоршауында қалып қойыпты. Қамар болса әлденеге емексіп, ертеңінен үміт күтіп, күйеуін әлі күнге тосады.
Бірде Шойқара мазасы болмай ауырып жүрген Қамар мен апасының екеуара сөзіне куә болады:
« – Турасын айтсам ренжіме, – деді апам.
– Жоға, неге ренжиін.
– Ендеше, тілді алсаң, күйеу­ге шық. Сен тірі адамсың ғой, өмі­ріңді қор қылма.
– Әй, әпке, осы ма бар айтқа­ныңыз… Осыдан соң көп ұзамай мал­ға күзетке кеттің…» /186 б./.
Келтірілген диалогтар көр­кем шығарманың қажетті шарты бола отырып, туындының же­лісін ширатады, әрі кейіпкерді сом­дауда маңызды роль ат­қара­ды.
Түнгі күзетте жүрген Қамар жең­гей бірде «Екі жиренді» айтты. Оның орындауындағы әннің бір­түрлі өзгеше айтылған­ды­ғы­нан, Шойқараның қиялына әр ­түрлі елестер келеді: жаңа қо­ныс­тарға қарай жосылған көп жыл­қы, ал олардың соңында – жа­рау сәйгүлікке мінген, қарына құрық ілген құндыз бөрікті ақ­құба қыз және қияқ мұртты жас жігіт…
Дегенмен, әннің соңғы жол­да­ры мүлдем басқа сарынға ауыс­қан.
Беу, қарағым…
Сағынып сарғаямын санаменен, –
деген кезде оның көз алдына Қа­мар жеңгейдің өзі елестейді. Ішкі ойын, аңсағанын, аһ ұрып са­ғынғанын сыртқа шығар­ған­дай.
Әңгімелеуші Шойқара – ли­рикалық кейіпкер ретінде түнгі күзетте жүріп шер мен запыран­ға, мұңды сағынышқа толы жан сы­рын әні арқылы сыртқа шы­ғаратын Қамарға деген ыстық ықыласын, оған деген сый-құр­метін білдіру үшін белсенді сипат танытады. Қайткенде де со­ның шынайы тілекшісі болуға ты­рысып бағады. Оның: «…Не­сін жасырайын, жақсы ағам ме­нің есімде жоқ. Тіпті, қандай еке­нін көз алдыма келтіре де ал­маймын. Көрмеген адамды қа­лай елестетейін. …Туғаннан ес білмегенім үшін сәбилігім кі­нәлі ғой…» /183 б./, – деген сөз­дері жеңгесінің қайғысына қатты қиналған Шойқараның ішінде жинақталған ойларынан туындаған сөз ағыны – лирика­лық толқын-тебіренісі болып та­былады.
Ол төсекте дөңбекшіп жатып, туысқандық сезіммен: «Қа­­мар жеңгей әйелімен ажы­рас­қан немесе әйелі қайтыс бол­ған біреуге тұрмысқа шықса, түн­гі күзеттен құтылар еді» деп ой­лайды. Осы тілекті құдай ой­да жоқта берді. Кешкі шайға отыра бергенде бұл үйге келіп-ке­тіп жүретін Салиха шешейдің бауыры Тілепберген кірді. Өзі шырттай киінген.
Тілепберген – мысық мұрт­ты, том­пақ бетті сары шал. Өзі өте ши­рақ. Шай ішкен соң, екі беті қызарып, көздері ойнақшып шы­ға келді. Жас адам осылай қа­раса өте кешірімді. Ал алпыс­тан асқан шал солай етсе бір­түр­лі жиіркенішті…
«Қамар жеңгей де шайын қа­нып іше алмады. Шынысын ер­терек төңкеріп, түнгі күзетке кет­ті. Ертеңінде күн бұлыңғыр бол­ды. Сондықтан қой далаға шы­ғарылмай, далаға көп шөп ша­шылды.
Тілепберген ең қарымды аша­ны таңдап алды. Мақсұт ақ­са­қал, Қамар жеңгей және мен көтерген шөпті көтеріп алып, жеп-жеңіл шашып жүр. «Мына шал қайтеді-ей» деп маған қа­рап, көзін қысып қойды Қамар жең­гей» /192 б./.
Иә, жасы ұлғайғанмен Ті­леп­бергеннің көңілі жас. Бұл күн­гі тірлік малға шөп шашумен өтті. Тілепберген Қамар жең­гейге сыр білдірмейді. Тіпті, ар­найы келген шаруасын да ұмы­тып кеткендей. Қамар жең­гей­дің де көңілі еш алаңсыз.
Түстен кейін Әспет дейтін тракторшы шанамен жем әкел­ген. Ол арғы бетте жүрген Қамар жеңгейге тура тартты. «Сүйінші, жеңеше, сүйінші!» дейді. Басқа­лар болса ештеңеге түсінбейді. Әс­пет:
« – Мұнан былай жаман сат­қақ деп ұрысқаныңды қоясың ба? – дейді. – Ал, жарайды, қоя­йын»,  – деп күлді Қамар.
«Жеңешедегі» басты кейіпкер – Қамардың соғысқа аттанған жа­рына жүрек кілтін, жастығын, махаббатын, өмірінің базары мен ажарын құрбан еткенін кө­ре­міз. Әңгімедегі қарапайым қ­а­зақ әйелінің бейнесі арқылы бойындағы зор адамгершілікке қоса, сүйген жарға деген адал, шынайы әйел сезімі де шебер суреттелгенін байқайсыз.
Қамар дүниеге де қызық­пай­ды. Мәселен, Тілепберген «…аз­ды-көпті малым бар. Өлгенше не ішем, не кием демейсің», – дей­ді алғашында, ал кейіннен ол: «Айт шын жағдайыңды…» деп тақылдап қоймаған соң, Қа­мар өзінің жұбайын кебенек ки­гізіп, соғысқа  аттандырғанын, сон­дықтан еш жаманшылыққа қимайтынын, әлі де күтетінін айтады. Оның жауабына әбден ыза­ланған Салиха шешей ауыл со­ветінің бастығы, марқұм Сма­ғұл шал өздерің естіртерсіңдер деп әкеп берген бір қағазды ұсы­нады. Ол – Қамардың күйеуінің өл­гені туралы қаралы хабар екен. Соған күйінген әйел: «Аһ!» деп өкіріп жылап жібереді. Қо­лын ербеңдетіп, қағазды лақ­ты­рып жібереді.
Сайын оқиғаны өзін әсерлі, су­ретті тілімен айшықтап, жү­рек­ке жеткізеді. Жай ғана емес, ел­жірете жеткізеді. Себебі, оның туын­дыларында психологиялық ли­ризм басым. Күрделі, үлкен оқи­ға болмағанымен, жазушы қа­ламынан шыққан шығар­ма­лар фәлсапалық терең ой-тұ­жы­рымымен, байыпты пікі­рімен ерек­шеленеді және  осыған орай, ша­ғын әңгімелерінің өзі пара­сат­қа, ізгілікке толы көркем шы­ғарма деңгейіне көтеріледі.
Жалпы С.Мұратбековтың шы­ғармашылығы туралы ой қоз­ғағанда оның өзіне ғана тән қа­сиеттерін тағы бір айтып өт­кеннің еш артығы жоқ. Өйткені, кез келген қаламгердің жеке өз басының қадір-қасиеті, мінез бай­лығы, жүрек  жылуы мен жан тазалығының өз шығар­ма­шы­лы­ғына айтарлықтай ықпа­лы бо­латыны даусыз. Осы тұр­ғыдан кел­генде С.Мұратбеков – нағыз та­лант иесі. Ол – өз кейіпкерлерін бел­гілі бір типтік биікке көтеріп, әр­қайсысын өзіне тән мінез-құ­лық ерекше­ліктерімен айшық­тай білген, ең бастысы, айналасын, туған жері мен елін адал да та­за жүрегімен сүйген,рухы биік, ірі азамат – аса дарынды қа­­­ламгер.

Теңізбай Рахымжанов,
ф.ғ.д., профессор.