Үстіміздегі жылдам зулаған алапат ғасыр ғылым мен техника заманы деп,  ұлттық әдебиетімізден бас тартып, күйбең тірліктің күндегі қарекетінен аса алмай жүрміз. Жанымызға азық боларлық дүниеден тым алыстап кеткеніміз анық. «Ит жоқта шошқа үреді қораға, би жоқта құл жүреді жораға» дегеннің кебі келіп, бүгінгі күнде қолына қалам ұстағанның бәрін «жазушы» деп жар салып, шашын жайып шабыттанып өлең оқитындардың бәрін «ақынға» балап, әдебиеттің азапты жолын тым жеңіл сезініп кеткен сияқтымыз. Бүгінде жастардың жазғанынан тақырыбы, айтар ойы, жалпы мазмұны ұқсас шығармаларға шалынып жығыласың. Неге? Бұл, біздіңше, өзіңше ізденіп, оқығаныңнан «синтездің» жасалмауынан деп тон пішеміз…

Осы заманғы әдебиетіміздің тым жеңіл тақырыптарға бой ұрып, бойындағы нәрінен айы­ры­лып бара жатқаны жайлы аз ай­тылып жүрген жоқ. Сол үшін де оқырманның танымын арттырып, рухын асқақтататын тарихи шығармалардың көптеп жазылуы болашақтан бұрын, бүгініміз үшін ауадай қажет секілді. Жа­қын­да қолымызға Тәуелсіздік жыл­дарында төл әдебиетіміздің да­муына үлес қосып, өндіріп жаз­ған жазушылардың бірі Асқар Ал­тайдың «Сират» романы түсті. Ро­манның осыған дейін кітап бо­лып басылмастан бұрын үзін­ділері мерзімді басылымдарда жа­рық көрген болатын. «Қала­да­ғы құтпандар», «Казино» повес­тер мен әңгімелер жинағы арқы­лы оқырманға ой салған жазу­­­шының бұл шығармасы да елеусіз қал­мау­ға тиіс.
Асқар Алтай – өз эмоциясын игер­ген байсалды жазушы. Нені ай­ту керек, қалай жеткізу керекті жақсы меңгергендіктен, өзінің түпкі айтар ойынан алыстамай, оқырманды да ойсыз сезімге бас­тырмай, бастан-аяқ жинақы өріп, шұрайлы тілмен шымыр баян­дайды. Романда күні кешегі аталарымыздың басынан өт­керген бұлыңғыр тарихы – Шы­ғыс Түркістан Республи­ка­сының азаттық күресі жайында айтылады. Бір-біріне еш қатыссыз бірде-бір кейіпкер жоқ. Бір тараудағы қо­салқы кейіпкер енді бір тарауда басты кейіпкерге айналып ке­тіп отырады. Сонысымен де оқыр­манды қызықтыра тартып, тың оқиға мен жаңаша тұлғалы кейіп­кер тудыру арқылы өз уы­сы­нан шығармай, ширықтыра же­телеп әкетеді. Тарау сайын өз­ге­ріп отыратын кейіпкерлер ар­қы­лы халықтың басынан ке­шір­ген ауыр тағдырын тереңнен ашу­­ға күш салады. Сондықтан шы­ғарма идеясы тарау сайын толығып, толысып оқырманға жаңа қырынан танылып, ой салып жалғаса береді. Бұл бір жа­ғы­нан алсаңыз, жаңашылдық бо­­лып көрінетіндей. Өйткені, ай­­тар ойы, әр тараудағы кейіп­кер­лердің басынан кешірген өмі­рі жалқы-жалқы, халықтың тағ­­­дыры жеке-дара.
Тибет асып, Үнді мұхитын ке­сіп, Түркияны тұрақтаған қара ха­лықтың қасіреті, қаншама жыл­дар өтсе де көлбеңдеп, көз ал­дыңда айрықша көрініс береді. Так­ламакан, Гоби шөлінен елді бас­тап жаңылмай жол тапқан ер­лер рухының беріктігіне шынымен бас шайқайсың. Елдің есен­дігі үшін шейіт кеткен жан­дар­ға қарап, «Қазақтың сүйегі қай­да қалмаған» дегенге нық се­ніп, жүрегіңнің  басына қайғы­ның қара қаны ұйып қалады. Қа­лай алғанда да қазақтың қан­шама қасіретті, қайғылы тарихы сурет­тел­се де шығарманың өн бо­йын­дағы шындық, адастырмай­тын ақиқат оқырманның жүрегіне сенім ұялатып, рухын асқақ­та­тады. Бабалар жолынан жаңыл­май мына біздерді де күрескер болу­ға үндейді. Туын­дыдағы ұлт­тық рухтың жоғарғы деңгейде ба­рынша дәріптеліп, бірінші ке­зекте көрініс беруі оқырманды қы­зыға оқып шығуға еріксіз же­те­лейді.
Қазақтың дүниетанымында құ­лын байланатын желінің алты түрі бар екен… Романның осы атал­­ған алты желіге бөлініп, одан соң барып арқауларға бө­лінуі оқылуға ыңғайлы, әрі сол желі  арқылы  тарихи   оқиғалар­дың өткен уақытын бағамдауға жеңіл­дік тудырады. Бұл желімен арқау қазақ романы жанрына тән жаңаша композиция құрылы­мы­нан да хабар беріп, ұлттық этнографиясынан да оқырманға терең мағына үстейтіндей…
«Сират» романы «Марқакөл мыр­засы» атанған  Алпысханның басынан кешірген ауыр тағ­ды­ры­нан басталады. 1928 жыл­дары басталған дүрбелеңде Марқа мыр­за мал-мүлкі тәркіленіп, ар­ғы бетке қарай ауып, Алтайдың арғы бетін пана тұтып кетсе де, атажұртқа қарайласып келе бере­ді. Келмей қайтсін?! Кеңес Одағы орнағанға дейін кіндік қаны там­ған киелі мекен атасы Шонжырбай мен әкесі Жылқышының жай­лауы мен қыстауы болыпты. Ол да бір қазақтың қалың елі бұ­лық­сып, мыңғырған малы то­лық­сып жатқан дәурен шағы еді… Одан кейін ақ патшаның жарлығы шығып, қолына қару ал­ған қайран халық жосадай қы­рылып, қалғаны бас сауғалап шекара асады. Содан кейін де қазақтың басына бұлт үйіріледі. Ақыр соңы әкесі Жылқышының айтқаны айдай келіп, ел-жұртты «кәмпеске» деген ылаң жайлап, «ертең жер аударады» деген түні жалғыз ұлы Омар мен қатынын алып, тау асып кетеді. Бергі бетте қалған халық аштыққа ұшырап, тоз-тозы шыққан екен. Алпысханды да аңдыған жауы алмай қойсын ба, ақыр соңында шекара маңында «тап жауы» деп жазғыр­ған қызылдардың тосқауылына түсіп, ұшына қорғасын байлаған қам­шының бүйіріне тиген ауыр со­қ­қысынан ұшынып, ес жимай, қа­ғынған дерттің құрсауында жа­­тып фәниден озады.
Әкесінің артында тоғыз жа­сын­да жетім қалған ұлы Омарды да, он бір жасында Кеңес Одағы­ның қызыл жендеттері ұрлап әке­­тіп, Мәскеу түбіндегі барлау­шы­лар мектебінде оқытады. Қы­тайға қайтып оралғаннан кейін ақ пен қызыл қытайға қарсы со­ғысып жүрген Оспан батыр мен генерал Дәлелхан Сүгірбайұлы бастаған серкелерге сеп болып, жанкешті жандармен бірге тізе қосып, Алаштың азаттығы үшін жан аямай күреседі. Қытайдың қыспағы мен орыстың оқтаулы мылтығын місе тұтпай, соғысып жүрген Оспан Ісләмұлы мен америка консулы, барлаушы Дуглас Макернанның арасын жалғап, Шығыс Түркістан Республикасын азат ету үшін жансебіл ер­лер­дің жолын жалғастырады… 1961 жылы атамекенге қайтып ора­лады. Дүниежүзілік олимпиа­да қарсаңында Ауғанстанға ерік­сіз айдалып жатқан боздақтар ту­ралы Мәскеуге хат жазып, КГБ жен­деттерінің қолынан мерт бо­лады. Қалай алсаңыз да, ол кезде айтуға болмайтын Ауғанстан со­ғысы жайлы ауыз ашу, өзіңе-өзің ажал үкімін кесумен бірдей… Үш жүз жетпіс бір беттен тұратын ро­­манның қысқаша мазмұны осын­­дай.
Бұған дейін Қытай қазақта­ры ­туралы кеңестік дәуірде ал­ғаш­­­қы болып жарық көрген Қаб­­деш Жұмаділовтың романдары мен шағын әңгімелерінде су­­рет­тел­ген. Тарбағатай айма­ғын­­­да го­миндаң, ақ пен қызыл­дар­дың орнатқан үкіметі жайлы да, тәуелсіздік жылдарында атамекенге қоныс тепкен талантттар­дың да туындыларына арқау бол­­ды. Ал сөз етіп отырған ро­ман­­ды оқырманға оқшау етіп көр­сететін тұс – Қытайға қарсы тұрып, опа бермеген орыстарға ұрыс салып, көтерілістің бұрқ ете түс­­кен нүктесі – Алтай аймағын­да өтуі. Расында да, Алтайдағы ке­рейлер мен наймандардың Оспан батырға қосылып, алып им­перияға қарсы тұруы жанкеш­ті­лік болатын.
Автор тың тақырыпқа түрен сал­­ды деп тағы айта алмайсың. Се­­бебі, Алтай аймағындағы ха­лық­­тың тау-тасты кезіп бас сау­ға­лап, әр тарапқа босып кеткені баян­далатын Халифа Алтайдың «Алтайдан ауған ел», Қабдеш Жұ­маділовтың «Көкжал» секілді туын­дыларында, Жақсылық Сә­ми­тұлының «Қаһарлы Алтай» сияқты сүйекті романында сөз болған. Солай бола тұра  автордың клас­сикалық үлгіден бөлек та­қырыпты ашуы, оны оқырманға беру, тіптен басқаша формада өр­бітуі, романның құрылуы, жа­зылу үлгісі жоғарыда айтылған сө­зімізді жоққа шығаратынына бек сенгіміз келеді.
Романды оқу барысында кө­нер­ген сөздер көптеп кездеседі. Аталмыш шығарманың тілдік қоры өте бай. Қазіргі жазылып жүрген туындылар өте қарабайыр тілмен жазылып, көркемдік бояуынан айырылғанын білеміз.Орта буын өкілдерін қойып, жас­тардың да көтерген тақырыбы көңіл қуантқанмен, шұрайлы тілі жоқ. Бұған авторлар себепті оқыр­манның ойы мен танымына таңып, өздерін ақтағысы келеді. Шынына келер болсақ, жазушы­ның оқырманмен санасуында қаншалықты мән бар. Оқырман­ның ойына шақтап шығарма жазу­мен талант болып танылам деу біздің бүгінгі тәуелсіз қазақ әдебиетінің дамуына септігін тигізбейді… Қалай десек те, «Сират» романы қамтыған  дүние­лерді кез келген автордың тісі батып жа­за алмауы мүмкін. Се­бебі де ай­қын – күрделі тақы­рып. Осы тұр­ғыдан алғанда, кез келген оқыр­манның да орайына жақпай қалар деген күдік те басым болар. Бірақ романның тілі арқылы ав­тордың стилі айқын­далып, ай­шықталуына жол табамыз.
Романда  дір еткізетін детальдар жетіп-артылады. Кейіпкер Омар­дың ағасы Құмарбек қытай­лардың тұтқынына түсіп қалған баласын жаттың қолында тірі қалдырмай атып кетеді. Жүйке-жү­регіңді ауыртатын ауыр көрі­ніс болса да, қытай тұтқыны болып өмір бақи қиыншылық көр­генше, өз әкесінің қолынан ажал тапқаны да орынды сияқты. Әйтпесе, ертең-ақ өсе келе өзге елдің туының астында саған қа­ратып оқ атпасына кім кепіл?! Құмарбектің қатал шешімін оқыр­ман қабылдай алмауы мүм­кін, бірақ автор Құмарбектің әре­кеті арқылы бүгінгі күннің боя­м­асыз тірлігін көз алдыңа елес­тетіп, ертеңіңе алаңдау­шы­лық­пен мойын бұрғызады. Ал біз өзіміздің шынайы өмірімізде шетелдіктерге бала сатуды сәнге айналдырғанымыз  ойға оралады. Жатқа сатылған бала басқа ұлт­­тың емес, бөтен мемлекеттің мүд­десі үшін қызмет етуі әбден кә­дік… Осындай елеусіз эпизодтар арқылы шығарманың ой салуы романның салмағын ауырла­тып, ерекшелігін арттыра бе­ре­ді.
Оқырман алғаш қолына ал­ғанда сирек кездесетін романның атауы «Сират» сөзіне сезіктене қа­рап, санасының сан саққа жү­гір­генін түсінуге болады. «Си­рат» сөзі араб тілінен алғанда «қыл­көпір» деген мағына үстейді. Ал қылкөпірдің діни наным-се­нім бойынша адам баласының жа­ны жаннатқа барарда басынан өт­керетін қиямет-қайымның азап­ты жолы екенін барша мұ­сыл­ман біледі. Күнәлі мұсылман сол көпірден өте алмай, қып-қы­зыл отқа құлап азап шегеді екен. Орыс дейтін отарлау империясы мен қарсы шыққандарды қанды қасапқа салған Қытайдай ал­пауыт­тың арасында жансебіл рух­ты халықтың аман қалуы, тәуел­­сіздікке қол созуы шыны­мен ­де, қылкөпірден өткенмен бір­д­ей. Шығыс Түркістан Респуб­ликасының күйреуі мен кейіп­керлердің басынан өткер­ге­н о­қиғаларын оқып отырып, оқыр­манның көз алдына тозақ пен жұмақ арасын жалғайтын қыл­дай ғана көпір елестейтіні анық.
Романның екінші атауы – «Ал­тай сагасы». «Сага» сөзі аңыз де­генді аңғартады. Бұған дейін ежелгі Скандинавия мен ежелгі Ирландия халықтарының сагасы, аңыз дастандары дегенді естуі­міз бар. Демек, автордың атал­ған шығармасын Алтай аңы­зы, Алтай жыры, Алтай дастаны деп тұшынып оқуға толық негіз бар. Қалай алсақ та, Оспан батыр бас­таған Алтай аймағындағы қа­лың халықтың ішінен шыққан қайсар ерлердің жан­дәр­мені­ біт­кен­ше, қара тері мен қызыл қа­нын төгіп соғысуы аңызға бер­гісіз ақиқат екені даусыз. «Батыр соғысу үшін емес, соғысты болдырмау үшін соғысады». Олай болса, «елім» деп ерлік көрсеткен жандардың жорықты жолын жыр деп жырласаңыз да, дастан деп дәріптесеңіз де болады.
Терістікте аюдай ақырған орыс пен шығыста айдаһардай ау­зынан ажал атқылаған қы­тай­дың ортасында жылқыдай шың­ғырып тірлік кешкен қазақтың бү­гінгі халі де қуанарлықтай емес. Романның басты айтар ойы өткен тарихты таныту арқылы орыс­пен ойрандассақ та, қытай­мен қидалассақ та, ендігі аман қал­ған жұртқа келешекте де тө­нер қауіп осы екеуінен келеді де­генді меңзейтіндей…Шығар­маға арқау болған оқиғаларға қарап отырып, жазушының архив материалдарына шұқшиып, аз ең­бек­тенбегені байқалады. Қы­тай­дың қыспағы мен орыстың отар­­лау саясатын жүргізген қан­ды қол жендеттерге қарсы тұрған қайсар халықтың арасынан шық­қан ерлердің ойдан шы­ғарыл­ған емес, шаһид кеткен тарихи тұл­ғалар болғаны да оқырманды өзі­не тартып, туындының қы­зық­ты оқылуына бастайды. «Сират» романының тағы бір ерек­шелігі – барлаушылар тағдырына терең­дей түсіп, солардың басын­дағы оқиғаларды індете отыра оқырманды беймәлім дүниелерге жаңа қырынан келуге мәжбүр­лей­ді. Сонымен қатар, шытыр­ман­ға толы барлаушылар туралы жазылған тың дүние де қазақ әде­биетінде жоқ деуге болады.
Әңгімемізді жазушы Асқар Ал­тайдың «Сират» романында қа­зықбау ретінде алынған бір ауыз сөзімен аяқтағанды жөн көр­дік: «Ұрпағы үшін үркердей үрік­кен, қырылған жан­кешті жұрт қана қалды. Еркін Ел жібек желідей ұзынынан үзіл­ді, есіл Ер асыл арқаудай жұлы­ны­нан қиылды. Міне, Сират жал­­даған сол ұлт жайында ай­тайық, жа­зайық, тек… кінә қой­майық!
Бұл ұлт қандай құрметтеуге лайық».

Қуат Қиықбай.