Қалибек Қуанышбаев атындағы мемлекеттік академиялық қазақ музыкалық-драма театры ұжымы үшін биылғы маусымның орны бөлек. Ел Тәуелсіздігінің ширек ғасырлық мерейтойымен қатар келген Қаллеки театрының ХХV маусымы Елорда төрінде ерекше салтанатпен тойланды.

Қаллеки театрының Аста­на­ның рухани-мәдени өмірінде ала­т­ын орны айрықша. Осыдан тура 25 жыл бұрын режиссер, қайраткер тұлға Жақып Омаровтың бастамасымен Бас қала төрінде ту тіккен мә­дени ошақ бүгінде шығарма­шы­лық қанатын кеңге жайып, өнер­дің үлкен ордасына айналды. Мұн­да қазақ театр өнері режис­сура­сының реформаторы, КСРО ха­лық артисі, Мемлекеттік сый­лық­тың лаураеты, «Халық Қаһар­ма­ны» Әзірбайжан Мәмбетовтің, ҚР халық артисі Қадыр Жетпіс­баев­тың ізі сайрап жатыр. Ұлт теат­рының абыз ақсақалы Қали­бек Қуанышбаевтай аңыз  актердің аяулы есімі һәм тағылымды жолы әр көрерменін менмұндалап ша­қы­рады. Бұл жерде арғысы – Шә­міл Жүніс, Рымкеш Омарханова, Гүлжан Әспетова, Тілектес Мейра­мов, Түймехан Атымтаева, Жанат Шайкина, Кеңес Нұрланов, бергісі – Нұркен Өтеуілов, Қуандық Қыс­тықбаев, Ержан Нұрымбет, Ал­тынай Нөгербек, Сырым Қаш­қа­баев, Айнұр Бермұхамбетова бас­таған талантты актерлер шо­ғыры шынайылық пен шеберлік егіз өрілген ғажап бір тандемде қызмет етеді. Бұл театрда әр жаңа мау­сым шымылдығын М.Әуе­зов­тің «Абай» трагедиясымен ашып, жабатын тарихтан тамыр алған әдемі бір үрдіс бар. Ең бастысы – бұл театр ұжымы «өнердің тек қана мұзартын бағындырсам» де­ген шығармашылық қанағатсыз­дық, өнерге деген өлермендік се­зі­міне ие. Қаллеки театры бізге со­нысымен бағалы, сонысымен ар­дақты.
«Өткен ғасырда, жалпы қазақ та­рихында ұлтымызды дүние­жүзі­не танытып қана қоймай, әлемді ресми түрде мойындатқан үш адам бар. Олар: ғылымда – Қа­ныш Сәтбаев, қаламгерлікте – Мұхтар Әуезов, өнерде – Қалибек Қуанышбаев. Осы үш адамның есіміндегі ұлы деген сөзді біз ғана емес, бүкіл еуропа халқы мойындап қол қояды. Солардың ішінде дүниежүзілік масштабта ең алғаш мойындалғаны – Қаллеки–Қа­либек Қуанышбаев». Профессор Тұр­сын Жұртбайдың актер қа­ры­мына берген бұл бағасы бүгінде Қаллеки есімін иеленген өнер ұжы­мының ғұмырлық ұстаны­мына айналғандай. Олар да Қал­леки шыққан биікке ұмтылады, Қал­леки бағындырған бейнелі жол­да тынбай тер төгеді.
Режиссер Әлімбек Оразбе­ков­тың сахналауында өнерсүйер қауым­мен қауышқан, театрдың бой­тұмарына айналған «Абай» тра­гедиясы – жоғарыда тілге тиек еткен пікіріміздің айғағы. Олай дейтініміз, Қалибек Қуанышбаев – Абай бейнесін ең алғаш сахнаға шығарған актер. Өткен ғасырдың 40 жылы әйгілі режиссер Асқар Тоқпановтың қолтаңбасында сахна көрген трагедияның қазақ театр өнері тарихындағы орны ай­рықша. Әсіресе, Қалибек Қуа­ныш­баев нұсқалаған Абайдың аңыз бейнесі ішкі тереңдігімен өнерсүйер қауым­ды айрықша тәнті еткен еді. «Қалибектен кейін Абайды талай дарынды актерлеріміз ойнады, бірақ Қалибек – Абай біреу-ақ! Ол – Хантәңірінің биік шоқысында оқшау тұрған бейне». Асқар Тоқ­пановтың ұлы Қаллеки ойынына бер­ген бұл бағасы талант таби­ға­тына таразы болатындай.
Сахна өнерінде Қалибек Қуа­ныш­баев шықан ең биік шың – Абай рөлі десек, бүгінде сол биікті ба­ғындыруда Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, актер Нұркен Өтеуілов жемісті еңбек етіп жүр. Абай – қалпақпен қағып алатын, жүрдім-бардым қарайтын кезекші рөл емес, күрделі бейне. Алып бей­несін шығару актерден ішкі зия­лылық пен тереңдікті талап етеді. Үздіксіз ізденіске жетелейді. «Мыңмен жалғыз алысқан» ақын бейнесінің сахнагерге артар зіл бат­пан ауыртпалығы да, ешбір атақ­пен өлшенбейтін абыройға бө­лейтін құдіреті де қатар жүреді. Жас та болса  Нұркен Өтеуілов осы жауапкершіліктің салмағын же­те түсінеді. Өзін үнемі Абай шы­ғармашылығымен сусындатып келе жатқан өнер иесінің кейіпкер бейнесін ішке сіңірудегі сол ізде­нісі әр сөзі мен әрекетінен, әр демі мен үнсіздігінен сезіліп тұрады. Сахнагердің сомдауындағы ақын бейнесі сол бір ішкі иірімдерімен, күрделі күңіренісімен бірден көз алдыңызда биіктей жөнеледі. Нұр­кен Өтеуілов кейіптейтін Абай­дан Сіз ақын заманының на­дандық пен тоғышарлық қатар шар­пысқан зарлы мұңын ғана емес, бүгінгі күннің қоғам келбетін де жазбай танисыз. Өз әлеміңізге іштей үңіліп, өзіңізше ой түйесіз. Бұл – ең бірінші классиканың құ­ді­реті болса, екіншіден, актер із­де­нісінің жемісі деп бағалау керек.
«Абайды» бекер мысалға кел­тіріп отырған жоқпыз. Дәл қазіргі таңда қазақ сахнасында қаһарман бейнесін кескіндеуші актерлердің тапшылығы, типтік бейне алшақ­ты­ғы жайлы түйткілдер жиі айты­лып, жазылады. Әйтсе де, бұл түйт­кілдің Қ.Қуанышбаев театры актерлеріне қатысы аздау. Себебі, сай­дың тасындай артистер ойы­ны­на біз куәміз: Толғанай мен Най­ман ананы кемеліне келтіре кейіп­теген ҚР халық артисі Гүл­жан Әспетованың, Абай болмысын бейнелілік биігіне көтерген Нұр­кен Өтеуіловтің, Абылайға ай­бын сыйлаған Қуандық Қыс­тық­баевтың, жалын жұтқан Жанна д, Арктың өр рухын өткір бейнелеген Айнұр Бермұхам­­­бетованың, Гам­лет боп күңіренген Сырым Қаш­қабаев сынды шымыр актер­лердің шебер ойыны қай уақытта да көрерменін көркем ойлауға, те­рең пайымдауға жетелеп келеді. Қаһарманы бар театрдың қарымы да алымды. Бұл тұрғыдан келгенде, Қаллеки театрының бәсі биік, ұпайы түгел.
Театр шығармашылығы турасында сөз болғанда, репертуар мә­­селесі де назардан тыс қал­май­ды. Ширек ғасыр белесінде Қал­ле­­ки театры ұжымы төл клас­си­ка­мыз­дан (Ғ.Мүсірепов: «Ақан сері – Ақтоқты», «Қыз Жібек», «Қо­зы Көр­пеш – Баян сұлу»; М.Әуезов: «Абай», «Қарагөз», «Айман-Шол­пан», «Қараш-Қараш»; Т.Ахтанов «Кү­шік күйеу» және т.б.) бастап, әлем классикасының да бірқатар жауһарларын (У.Шекспир «Гамлет», Ш.Айтматов: «Ана – Жер-Ана», «Ғасырдан да ұзақ күн», «Ақ кеме», «Аққудың көз жасы»; М.Фриш «Дон Жуанның думаны»; А.Цага­ре­ли «Гамарджоба!»;
Дж.Патрик «Қымбатты Памелла», А.Дударев «Кеш», А.Вальехо «Күн сәулесі түс­пеген», Ж.Ануй «Жалын жұт­қан Жанна д,Арк»; И.Штраус «Жұ­байлар жұмбағы»; Т.Жүженоғлы «Көш­кін», В.Ежов «Бұлбұлдар түні» және т.б.) сахна төрінде жар­қы­ратып көрсетіп келеді. Сол се­кілді, заманауи төл драма­тург­тері­міз­дің де шығарма­лары: Ә.Та­ра­зидың «Үкілі жұлдыз», С.Тұр­ғынбекұлының «Мұқағали», Е.Жуасбектің «Үйлену», Р.Мұ­қа­нованың «Сарра», Қ.Жүнісовтің «Сәкен Сұңқар», О.Жанайда­ров­тың «Жұт», С.Балғабаевтың «Ең жақ­сы еркек», Д.Рамазанның «Ке­не­сары-Күнімжан», «Абы­лай­хан­ның арманы» және Р.Отарбаевтың «Кө­леңкесіз жолаушы» новелласы мен жақында тұсауы кесілгелі отыр­ған «Әміре» драмасы да кө­рер­­меннің рухани кемелденуіне қыз­мет етуде.
Қ.Қуанышбаев атындағы ака­демиялық музыкалық драма теат­рының шығармашылық ізденістегі та­ғы бір қыры – шетелдік ре­жис­сер­лермен қоян-қолтық қарым-қатынасы. Бұл труппа үшін өз қазанында ғана қайнап, шығар­ма­шылық тұралап қалудың алдын алу­ға, өздерін өзге шеберлік шең­берінде сынап көруге жақсы мүм­кіндік туғызуда. Мәселен, атал­мыш театр сахнасында якут ре­­­жиссері Сергей Потаповтың А.Чеховтың әйгілі «Шие бағы» туын­дысы негізінде сахналаған комедиясы соңғы жылдары сахна өнеріндегі үздік ізденістердің бірі ретінде көпшіліктің аузында жүр. Шие бағының тағдыры арқылы тұтастай ұлттық құндылық­тары­мыз бен ұлт тағдырына қатысты түйткілді мәселелер көркем тілде сахнадан тіл қатады. Драматургия мазмұнындағы құндылықтың құ­ны азайып, адамдар бір-бірін тың­­­даудан, ұғынысудан, бірін-бірі ба­ғалаудан қалған, адами қасиет­тер­ді аялап, құрмет тұтудан ажы­ра­ған бейберекетсіздікті режиссер сахнаға  аллегория, гротеск тәсіл­дері арқылы сахнада ұтымды бе­дер­лейді. Кейіпкер бейнесін са­рап­тауға келгенде де режиссердің тосын форма табуға, классикалық туындыдан өз сүрлеуін бедерлеуге деген талпынысы айқын байқа­ла­ды. Суреткердің онысы сәтсіз де емес. Ең бастысы, бұл қойылымда ре­жиссер «қаллекилік» актерлер­дің жан-жақты қырынан ашылуына, сахналық үндестікте, біртұтас­тық­та ансамбльдік жұмыс істеуіне мүм­кіндік берген. Соның нәти­же­сінде бұған дейін кілең қаһар­ман­дардың рөлін бейнелеп жүрген Ескен – Сырым Қашқабаев көрер­мен­ге мүлдем басқа амплуада та­ныл­ды. Ғайып – Қуандық Қыс­тық­бев пен Балташ – Нүркен Өтеуі­ловтің шығармашылық тан­демі де көп көңілінде жатталды. Сатылған шие бағы – құлдыраған құн­дылықпен параллель суретте­ле­тін Фирс шалдың бейнесі Кеңес Нұрлановтың кейіптеуінде өз үде­сінен шықты деп есептейміз.  Сол секілді, Шие ханым бейнесіндегі Ақмарал Танабаева, Шарлотта – Айман Аймағамбет, Жарас – Шах-Мұрат Ордабаев, Дәрия – Алтын­гүл Серкебаева сынды сахнагерлер бұл қойылымда өзге рөлдерімен са­лыс­тырғанда, өзіндік ерекшелік қа­лыптастырғаны бірден бай­қалады. Әйтсе де, қойылым жанры міндеттейтіндей, труппа тарапынан «комедия жасаймыз» деп актерлік ойынды кейде тіпті асыра сілтеп жіберетін тұстар да оқ­тын-оқтын ұшырасып жатты. Күл­­кіге қызмет етеміз деп, актер­лер­дің күлдібадамдыққа, қайталау мен дарақылыққа бой алдырған жәйттеріне де ара-тұра куә бол­дық. Әйтсе де, бұл қойылым­ның жал­пы суреткерлік сапасына нұқ­сан келтірді деп санамаймыз. Театр да тірі ағза ретінде үнемі әре­кетте өмір сүргеннен кейін, атал­ған кемшіліктер алдағы уа­қыт­та іздене, зерттеле келе, өз жүйе­сін тауып, өткірлене түсеті­ніне сенеміз.
Ал башқұрт режиссері Айрат Абу­шахмановтың драматург Олжас Жанайдаровтың пьесасы негі­зінде сахналаған «Жұт» драмасы дәл С.Потаповтың «Шиесіндей» қо­ғамда үлкен сілкініс тудыр­ма­ға­нымен, режиссердің нәубет жыл­дарының ақтаңдақ  беттеріне, қара­лы кезеңнің тауқыметті күн­деріне үңілуге тырысқан ізденісі көңілге зор құрмет орнықтырған нәтижелі жұмыстардың санатында.
Қонақ  режиссерлермен шы­ғар­­ма­шылық бірлікте біте­қай­на­сып, тәжірибе алмаса жүріп, төл туын­ды­ларына да әсерлі атмосфера сыйлап жүрген театр режиссер­лері: Әлім­бек Оразбек, Болат Ұзақ­ов, Нұрлан Жұманиязовтың сахнаны сөй­летудегі еңбегі атап өтуге әб­ден лайық. Ал театрдың көркемдік же­текшісі ҚР халық артисі, режиссер Талғат Теменов­тің Қаллеки театры сахнасындағы ізденістері Елорда ғана емес, алыс-жақын шет­елдік көрермендердің де көз­қуанышына айналып келеді. Атап айтар болсақ, 2015 жылы жел­тоқ­сан айында Мәскеуде өткен XII халықаралық театр фестива­лін­де Валентин Ежовтың «Бұлбұл­дар түні» драмасының негізінде са­хналанған Талғат Теменовтің «Ты­раулап ұшқан тырналар» ли­ри­калық қойылымы «Золотой витязь» арнайы сыйлығына лайық деп танылып, ел абыройын асқақ­та­тып қайтты.
ХХV театр маусымы да Қ.Қуа­ныш­баев театры үшін табысты бас­талды. 2016 жылдың қыркүйек айын­да Ақтөбе қаласында ел Тәуел­сіздігінің 25 жылдығына орай ұйымдастырылған XXIV рес­публикалық фестивальде якут режиссері Сергей Потаповтың су­рет­керлік сараптауында ұсы­ныл­ған А.Чеховтың «Шие» комедиясы «Үздік спектакль» атанса, қазан айында дәл осы қойылым Орта Азия мемлекеттерінің «Қазақстан – Евразия жүрегі» атты VI халық­ара­лық драма театрларының фес­тивалінде де топ жарып, Гран-При жүлдесін Қаллеки театрының қан­жығасына байлады.
Мерейтойлық маусымын осын­дай жемісті жеңіспен бастаған Қ.Қуанышбаев театры ұжымы төл тарихына 25 жыл толтырған атаулы мейрамын да Тәуелсіздіктің ши­рек ғасырлық тойымен ұштас­тыра отырып атап өтті. Салтанатты жиын барысында театр есімін иеленген абыз актер Қалибек Қуа­нышбаевқа бюст-ескерткіш орнатылып, театртанушы маман Сәуле Әбединованың «Театрға тағзым» кітабының тұсауы кесілді. 25 жыл белесінен театр тарихына тағы бір мәрте көз тігіп, соны сараптау жа­салды.
«Бүгін шынымен де толған­дыратын, адамға көп ой салатын, мамандығыңа терең үңілетін, «мен осы әртіспін бе, киелі сахнада жүруге қаншалықты құқым бар?» – деген сауалдарға әр актер­дің өзінің іштей жауап беретін күні. Біздің мына қарашаңырақ – театр осы ұлы бабамыздың атын­да. Ендеше, осы атқа лайық адал қызмет етуге тиіспіз. «Сахна – менің өмірім, сахна – менің тағ­дырым, сахна – менің тәңірім»  деп өнер алдындағы жауапкер­шілік­ті сезінер болсақ, сонда біз бабаның жолын ұстаймыз, туын құлатпаймыз. Біздің ұжым оған әбден лайық». Театрдың ардагер акт­рисасы, ҚР халық артисі Гүл­жан Әспетова тағылымды кештің түйі­нін осылайша түйді.

ТҮЙІН:
 
Әңгімеміздің әлқиссасын Қалибек Қуанышбаевтан бастап, сол негізде тарқатуымыз бекер емес. Қазақ сахна көгіне Абайдай алыптың көркем бейнесін тұңғыш шығарған актер қарымы ішкі тереңдік, қазақы бай құнармен астасып, замандастары арасынан оза шауып, жарқырай көрінді. Тіл өнерінде де Қаллекиден асқан актер болмаған деседі көзкөргендер. Мұның барлығы өнерпаз ізін жалғас­тырушы жастарға –
Қ.Қуаныш­баев театры ұжымына үлкен өнеге, ғұмырлық тағылым. Қаллеки жолы үзілмейді!
 

Назерке ЖҰМАБАЙ,
өнертану ғылымының магистрі.

Астана.