Дүниежүзіндегі ең бай адамдар мен қарапайым жандардың айырмашылығы жылдан-жылға ұлғайып келеді. Әлем халқының 1% құрайтын байлардың жиған-тергені қалған 99% халықтың байлығымен бірдей дәрежеге жету қаупі бар деген дабылдың қағылғаны және бар. Жер бетіндегі халықтың бір ғана пайызы, яғни аз ғана бөлігі болса-дағы, қалған 99%-дың жалпы жиғанына тең байлыққа ие болғандардың жауапкершілігі, қайырымдылығы, тіпті ысырапшылығы туралы арнайы зерттеулерді жекелей жасаса, қандай деректерге кез болар едік деген ой келеді. Себебі, жер-жаһанның байлығы мен игілігі бір басына бұйырған бай-манаптардан өзге, кедей-кепшіктердің бар екені және олардың тым көп екені белгілі жайт. Жер бетіндегі әрбір тоғызыншы адам тамақ тауып жей алмайтын жағдайда, ал, 1 млрд.-тан аса тұрғын күніне 1,25 АҚШ долларына ғана күнелтуге мәжбүр. Солай бола тұра, жер бетіндегі кедей мен байдың аражігі күннен-күнге алапат қашықтыққа алыстап барады.

Адам адам болғалы жер жүзінде де алтын-күміс, мал-мүлкімен өз­гені таңдай қақтырған қаншама ау­қатты жандар өткен дүниеден. Бағ­зы заманнан дәуір ауысты, демек,  адамзаттың байлыққа қатысты түсінігі де өзгерген болар-ау деп ша­­­малаймыз.
Қазақ қазақ болғалы да ата-ба­бадан мирасқа қалған мал-мүка­ма­лына өз ғұмырында жиып-тер­ге­ні қосылып, мыңғыртып мал өр­гіз­гендер көп болған шығар-ау! Жал­пы, қазақ ұғымында байлық өл­шемі мен байлықты бөлісу өл­ше­мі жайлы әңгіме көп.
«Тезек төренің артында орасан көп байлық қалған. Атап айтқанда: «700 жылқы, 110 түйе, 90 сиыр, 190 күміс жамбы, 2500 алтын тіллә, 100 бума қытай шәй матасы және сондай, бірақ алтын зерлі 25 буда қы­тай шәй матасы, 110 құндыз терісі, 15 фунть қытай алтыны, тағы да үш тұ­лып қытай жамбысы, 15 кілем, 100 түлкі терісі, патша үкіметі сый­лаған алтын қылыш, тағы басқа да то­лып жатқан асыл тастар мен алтын бұйымдар және көптеген баға­лы заттар»… «Мен өзім жағдайы бар, бай адаммын. Бұл жөнінде Ұлы жүзде маған тең келетін бірде-бір қазақ жоқ», – деген Тезек төре­нің байлығы жайлы бұл деректі Мү­­барак Үмбетаевтың «Сүйінбай айтыстары және өмір шындығы» кі­табынан оқыдық.
Осыншама мал-мүлікке ие бай-ма­нап қазақ даласында көп бол­ғаны белгілі. Ал олар сол дүние-мүл­кін, байлығын қалай, қандай мақ­сатта пайдаланған? Бай­лы­ғы­ның қызығын қалай көрген? Біз біле­тін әңгімелерде той мен асқа бай­лардың ерекше шашылатыны жай­лы деректер айтылар еді. Жа­сау-жабдығын түгел алтындап, итая­ғын ғана күмістен жасағаны үшін, қызының өкпелеп, әке наза­сы­на қалатыны жайлы шындыққа бер­гісіз аңыздар мен дақпырты ға­сырдан ғасырға жеткен той мен астағы ша­шылған байлық пен барлықтың да әңгімесі күні бүгінге дейін ай­ты­лып жүр.
Иә, қазақ даласында бай көп бол­ған. Біздің білгіміз келетін  байлар туралы деректен бұрын, сол жи­ған-тергенін өзгелермен теңдей бө­ліскендердің жайы. Маман бай­дың қайырымдылығы мен білім із­де­ген өрендерге жасаған қамқор­лы­ғы туралы әңгіме күні бүгінге дейін айтылып жүр. Ондай байлар қа­зақ даласында, шүкір, сансыз көп болған. Солардың жиынтық бір бейнесі іспетті Атымтай Жомарт туралы әңгімелердің өзі қан­ша­ма?!
Ыбырай  Алтынсариннің Атым­тай Жомарт туралы әңгі­месінде қайырымдылық пен ысырап­шы­лық­­тың жайы былай айтылар еді: «Бір­­де жылу жинап жүргендер Атым­­тай Жомартқа барады. Сөйт­се, Атымтай Жомарт бір үзік жіпті да­­лаға тастағаны үшін күтушісіне кейіп отырған көрінеді. Бір үзік жіпке сонша ренжігенін көргендер, одан көмек сұрамай-ақ кетуге ың­ғайланады. Алайда, Атымтай Жомарт оларды тоқтатып, бұйым­тай­л­арын сұ­рай­ды. Жылу жинап жүр­ген­дердің айт­қанын құлақ қоя тың­даған Атымтай Жомарт олар­дың сұра­ға­нын асыра берген екен. Айран-асыр болған олар: «Сіз жаңа ғана бір үзік жіпке бола сонша ке­йіп отыр едіңіз. Енді біздің өті­ні­ші­міз­ді орын­дап, сонша бай­лы­ғыңыз­дан мол үлес бере салдыңыз. Мұныңыз қа­лай?», – деп сұрайды. Сонда Атым­тай Жомарт «ысырап­шылдық пен қайырымдылық – екеуі екі бөлек нәрсе» деген екен», – деп ке­летін еді ғой.
Бүгінгінің күнінде бай­лық­тың, қайырымдылықтың және ысы­рапшылықтың аражігін қалай айы­рып жүргенімізді елеп-екшеген кім бар екен?
Байлықты, барды көрсету осы екен деп, қанша қазақ бүгінде барын шашып, жаппай ысырап жасап жүргенін тізе бастасаң, жаның ауырады. Байлардың өзін ысырып қойып, күллі Қазақстан халқының статистикасына үңілсең, халықтың банктерге қарызы 1,8 триллион тең­геге жеткенін бағамдайсың.
Бағзыға үңілсең, байы мен бай­ға жетеқабылы да қолында бар көмегінен айнымаған заман біздің бастан да өткенін білесің.
«Ақ  Жайық» журналында тарих­шы Жаңабек Жақсығалиев кел­тір­ген екі деректі сол қалпында бер­ген­ді жөн санадық…
«Қызылорда қаласынан 20-30 шақырым жерде Сұлутөбе деген жер бар. Сол  стансаның  жанын­дағы 1 май деген ауылда Мұстафа Шо­қай­дың туыстары осы уақытқа дейін тұрады екен. Сол ағайындары тарихшы-ғалымға біраз қызықты деректер айтыпты. Кімде-кім ауыл­дан Ташкентке бара қалса, сон­да білім алып жүрген шәкірт Мұс­тафаға соқпай өтпей, жолық­пай қайт­паған. Таңданарлығы сол, ағайын­дары жылда Ташкентте орыс гимназиясында өте жақсы оқып жатқан Мұстафаның оқуына сүйсініп, бәрі бір-бір қара малдан береді екен. Сол ауылда жиналған малды бір кісі Ташкентке базарға апа­рып сатып, соның ақшасын Мұс­тафаға жеткізіп отырған. Оқуы сәтті, жақсы  жүрсін деп ағайын­дары осылай қолдау жасаған. Ол кезде оқу қиын болған. Мысалы, шәкірт ауыл­дан кеткеннен кейін, ауылға қай­тадан жылдап келе алмаған. Қа­тынас өте қиын, сондай жағдай­да қаржылай кқөмек берудің мәні өте үлкен екені өзінен-өзі түсінік­ті…
1922 жылы ауылдың баласы, бі­лім іздеген, жан-жаққа ұмтылып ізде­ніп жүрген Сәбит Мұқанов Орын­борға кеңестердің үшінші съе­зіне келіп, сол жолы Сәкенмен та­ныс­қан екен де, содан Сәкен ұста­лып кеткенше екеуінің ара­сындағы қарым-қатынас үзілмеген. Сә­кеннің көмегімен Сәбит Ор­талық Атқару Комитетіне мүше бо­лып сайланған. Содан кейін Сә­кен оны алып қалып, оқуға түсір­ген, өзінің үйінде пәтерде тұр­ғызған. Сәкен Сейфуллиннің Орын­борда Деев көшесінде 8 бөл­мелі пәтері болған екен, соның 2 бөлмесінде өзі тұрған да, қалғанына ауылдан келген, оқу іздеген балаларды жатқызады екен. Келер жылы Сәбит елге барғанда Ғабитті алып келіп, Ғабит екеуі Сәкеннің үйінде тұрған. Бұл жөнінде Сәбит те, Сәкен де жазған»…
Бір кездері оқу іздеген әрбір қазақ баласы Алматыға туысын жағалай келетін. Екінші, үшінші атадан туыс жақындарының үйіне ке­ліп, сонда жатып, оқуға құжат тап­сырған. Бүгінгінің күнінде екінші, үшінші атаны қайдам, өз ағайыныңның үйіне қонаққа барарда телефондатып рұқсат сұрай­тындар жеткілікті. Сөйте жүріп, Батыстағы өзге елді туысқан­шыл­дықтан, ағайындықтан ада болды деп «төрелік» айтатын мінезімізден арылмағанбыз.
Ал оқуға, бала оқытуға деген қа­зақтың ынтасы өзгермегені – өзгер­меген. Осы күні де баласының оқуы үшін қолындағы барын беруге даяр ата-ананың көп екенін іл­герідегі бір сұхбатында Рахман Ал­шанов айтқан еді. Тек бала оқытудағы ынта мен балам білсін, елге пайдасын тигізсін деген үміт­тен көрі, «көштен қалмай, елдің ба­ласы алған дипломды алып шық­сын» деген бір мінездің пайда бол­ғанын да жасырмай айту парыз.
Бүгінде адам мен адам ғана емес, ел мен ел де бір-бірінен байы­рақ болсам дейді. Не үшін? Олар­дың тапқан қаржысының көп бө­лі­гі қайда жұмсалады?
Біз өмір сүріп отырған сандық дәуір, компьютер дәуірі байлық туралы түсінікті ғана емес, қоғамды да өзгертті. За­манауи технология бізді – дү­ние­жүзі халқын бір-бірімен тым жақын байланыстыра түсті. Ендігі жерде кедейдің кедей болғаны, ішерге – тамақ, киерге – киім тап­па­ға­ны – оның ғана емес, күллі дүниежүзі тұрғынының басты мә­се­лесіне айналды. Себебі, кедей­шілік бар жерде – аштық, ауру, жоқ­шылық бар. Баяғының заманындай емес, дүниенің бір қиы­рында отырып, екінші бір бұры­шындағы жағдаймен етене таныс күйге өткенбіз. Бүгін дүниенің мы­на бұрышындағы жағдай, мәселен, аты белгісіз ауру деп алайық, әп-сәтте сенің қасыңа зымырандық жыл­дамдықпен жетіп келуі мүм­кін. Байлар мен кедейлердің ара­салмағы тым алшақтап кетті деп дабыл қаққандар, жер бетінің ас­ты-үсті байлығының аздаған адам­дардың ғана игілігіне жұмсалып кет­пеуін айтудайын айтып-ақ  жүр. Оған байлардың өзінің көзқарасы ше?
Дүниежүзіндегі ауқатты адам­дардың бірі Марк Цукерберг пен оның жұбайы Присцилла Чан Facebook компаниясы акциясының 99% кірісін қайырымдылыққа жұм­сайтынын айтқан болатын. Олардың дүниеге жаңа келген қызына арнап жазған хатында Цу­керберг пен Чанның бірігіп құрған бұл қайырымдылық қоры «адам­зат­тың потенциалын дамыту мен тең құқылықты қамтамасыз ету» үшін жұмсалатынын айтқан. Сонымен қатар, дүниежүзіне мәшһүр тағы бір ауқатты отбасы: Бил және Мелинда Гейтс қоры ортақ сомасы 4 миллиард доллар болатын қар­жы­ны қайырымдылыққа жұм­са­ғаны белгілі. Бұл қаржының көп бөлігі кедей елдерде миллиондаған адамдарды ажал құштыратын ЖИТС, полиомиелит және құрт ауруы ауруларын емдеуге бө­лінген. Цукерберг пен Чан қайы­рым­дылыққа жұмасаған қаржы­ның бір бөлігі Эбола дертімен күресуге арналған шараларға кеткен. 2010 жылы Гейтс пен Баффетт әлемнің ең бай адамдарына өз жи­ған-тергендерінің ең болмаса жар­тысын қайырымдылыққа жұмсау жө­нінде үндеу жасайды. Сол уа­қыт­т­ан бері «Giving Pledge» («Бөлісу туралы уәде») үндеуіне жүзден аса миллиардерлер атсалысқан.
Демек, Қазақстанды қайдам, дү­ниежүзіндегі байлардың бай­лық­қа деген түсінік-танымы өзге­ріп келеді.
Цукербергтің қайырымдылық ж­асау туралы ниеті белгілі болған кезде, ФБ бетінде шығыстанушы, журналист Ғалым Боқаш та пікірін білдірген болатын. «Жаңа технологиялар заманының байы да жаңа форматта ойлайды. Жаңа заманның байы «Балалы болдым, өмірдің қы­зығы осы бала ғой, 99 пайыз дәу­летімді перзентіме мұра етіп қал­дырам, мен көрмеген қызықты көр­сін, мен көрген қиындықты көр­месін» деп сөйлемейді. «99 пайыз дәулетімді баламның болашақ за­мандастарына қайырымдылық ре­тінде қалдырам. Балалардың өз мі­нез-табиғатына сай индиви­дуал­дық білім алу тәсілдерін және айық­пас дерттерді емдеу жолдарын же­тілдіруге жұмсаймын. Балам ба­қытты адамдардың ортасында өс­сін» дейді. Әлбетте, өз еңбегі һәм қабілетімен осыншама ен байлық иесі атанған адамның бұл сөзі «кө­мір мен мұнай заманының» шіріген бай­ларына да, қырсық кедейлеріне де ұнамауы мүмкін…» деген Ғалым Бо­қаштың пікірімен толықтай ке­лісесің.
Еліміздегі байлар қайырым­ды­лық жасамайды деуден аулақпыз. Жә­не еліміздегі байлық пен байлар туралы түсініктің де сан алуан­ды­ғын айта кеткен жөн. Өз еңбе­гі­мен, маңдай терімен ақша тауып, ол тапқан ақшасының қомақты бө­лігін қайырымдылыққа жұмсау – бүгінгі заманның жаңа ауқатты ада­мының парызы демесек те, барымен бөлісу жаңа заман адамының бір мінезіне айналып келеді. Және ондай жас өз арамызда да бар. Тіп­тен, біршама деуге де болады.
Мәселен, 2015 жылы ғана қа­зақ­тың жап-жас бағдарламашысы Ас­хат Мырзабаев өз еңбегімен тап­қан 2 млн. долларды обыр дертінің дауасын табуға арналған зерттеулерге бергені көпшіліктің есінде шығар. Демек, қайырымдылық жа­сау әдеті қазақтан ауып кеткен жоқ. Ендеше, қайырымдылық пен бай­лықты жаңаша түсінетін, қа­былдайтын буын бізде де өсіп-же­ті­ліп келеді.
Бірақ біздің бастағы әңгімеміз байлар мен қазақтың байлық туралы түсінігінде еді ғой. Күндер өте әлем­нің ең алпауыт байларының қа­тарына енбесе де, солардың үлгі­сімен, өз еңбек, маңдай терімен тап­қан табысының қомақты бөлі­гін өз ұрпақтарының замандастарына қылдай қылып бөліп беруге жан-жақты даяр байлар толқыны біз­де де қалыптасар деген үміт бар.

Қ.СІМӘДІЛ.