Ұлт саулығы экономикасы – Қазақстанның болашақта дамуына әсер ететін экономикалық бәсекелестік, даму және халық денсаулығы арасындағы өзара байланысты зерттейді. Экономикалық өсуді және бәсекелестікті талдаудың әлемдік тәжірибесі бойынша, кез келген елдің бәсекеге қабілеттілігі көптеген факторларға, соның ішінде халықтың денсаулығына байланысты. Қазір денсаулық мә­селесімен ме­дицина ма­мандары, әлеуметтанушылар ғана емес, сонымен қатар эконо­мист-ғылымдар да айналысады.

Денсаулық сақтау саясаты – медициналық көмек беруге неме­се қаржыландыруға ғана байланысты деген көзқарас түбегейлі өз­геріп келеді. Иә, медициналық кө­мек денсаулықты жақсартып, өмір сүру жасын ұзартады. Соны­мен қатар, халықтың ден­сау­лы­ғына әлеуметтік-экономикалық жағдайдың ықпалы да бар. Бұл көзқарас ресми түрде алғаш рет 1974 жылы канадалық Денсаулық сақтау министрі Марк Лэй­лонд­тың баяндамасында айтылған болатын.
Соңғы 25 жылда Денсаулық эко­номикасы саласы да үлкен же­тістіктерге жетті.
Дұрыс тамақтану, өзін-өзі да­мыту, өмір бойы оқу, бос уа­қы­тын дұрыс ұйымдастыру, жаман әдет­терден аулақ болу – денсау­лық сақтау мәселесі үшін маңыз­ды атрибуттардың бірі екенін зерт­теулер нәтижесі көрсетіп бер­ді. Гендерлік стереотиптер – ер­лер мен әйелдердің жұмыс­бас­тылық мәселесі, әлеуметтік бай­ла­ныстардың сапасы да ден­­сау­лық профилактикасымен тікелей бай­ланысты.
Ұлт саулығы тұрғын халық­тың фи­зикалық, психикалық және әлеу­меттік-экономикалық әл-ау­қаттылығына байланысты фак­­торларға тәуелді. Әрине, адам ­ денсаулығының жақсаруы­на табыс көзі тікелей әсер етпейді. Бұл жерде жоғарғы табыс табуға қа­тысты: үздік білім, сапалы та­мақ­тану, қоғамдық және әлеу­мет­тік байланыс, отбасы тұрақ­тылығы, тағы басқа факторлар ұлт саулығында маңызды роль атқаратынын айта кету ләзім.
Халықтың әлеуметтік-эконо­микалық мәртебесі келесі төрт фак­тормен анықталады. Ол – бі­лім, қаржылық ресурстар, класс, этнос. Факторлардың әрқайсысы жеке назар аударуға лайық. Не­гізгі мәселе халықтың еңбек етуі мен денсаулығы арасындағы өза­ра байланыс. Сонымен қатар, бі­лім және қаржылық ресурс дең­гейінің ұлт саулығына да әсе­рі бар.
Бай елдер денсаулық сақтауға кө­бірек ақша жұмсайды және олар­дың халқы сирек ауырады. Де­мек, табыс көзі артқан сайын ха­лықтың дені сау болады деп тұжырым жасауға бола ма? Білім алу, тамақтану мен санитарлық жағдайдың түзелуі – әл-ауқатқа тікелей байланысты және бұл фак­торлар денсаулыққа әсер ете­тіні белгілі.
Бірақ соңғы 20 жылда өмір сүру ұзақтығы көптеген кедей ел­дерде жоғарылаған, дәрігерлер са­ны мен жалпы ішкі өнім азай­ған. Халықтың денсаулығы­на әсер ететін факторларды тізіп, әрбір фактордың әсерін жеке-жеке талдау мүмкін емес. Бірақ эко­номикалық өсу қарқыны, ме­дицинаның және денсаулық сақ­таудың даму деңгейі, медици­налық қызметтің қолжетімділігі сияқты факторлардың ұлт саулы­ғына әсері өте маңызды. Факторлар өзара тығыз байланысты жә­не бір-біріне әсер етеді. Ке­дей­лік пен нашар денсаулық ара­сын­дағы байланыс ерте заманнан бай­қалған. Бұндай фактілер Ежел­гі Греция мен Ежелгі Қытай хроникаларында көрсетілген, ал оның тәжірибеге негізделген то­лық сараптамасы XIX ғасырда Лон­дон мен Париждегі ғылым ор­талықтарында жасалған. Эко­номикалық даму өмір сүру ұзақ­тығының өсуіне әкелетін негізгі фактор болғанына қарамастан, ха­лық санының өсу нәтижелері халықтың әр түрлі санаты үшін бірдей болмады.
Денсаулық көрсеткіші мен әлеуметтік-экономикалық жағ­дай арасындағы байланыс «эко­но­микалық жағдай жақсы болған сайын, халық денсаулығы сон­ша­лықты жақсы болады» деген жо­рамалмен сипатталады. Соңғы уа­қытта денсаулық теңсіздігінің басқа себептері де анықталған.Кө­бінесе, өзінің әлеуметтік-эко­номикалық жағдайына қана­ғат­танбау себебінен болған созылма­лы күйзелістер ағзаның ней­­­­­ро­эндокринді және пси­хо­логиялық қызмет атқаруындағы өзгерістеріне әкеліп, ауруға ұшы­рау тәуекелін арттырады.
Табыс көрсеткіштеріне қарай кедейшілік деңгейін анықтау рес­понденттердің нақты табыс­тарын жасыру әсерінен қиын­дық-тар туғызуда.
Сондықтан балама ретінде ақ­­шалай табысқа сәйкес, 1984 жылы А.Сен ұсынған кедейлік тұ­жы­рымдамасына сәйкес ин­дивидтердің мүмкіндіктерін өз­дерінің «негізгі қажеттілік­те­рін» қанағаттандыра алуы дең­гейін­де қарастыруға болады. Бұн­дай мүмкіндіктерді респон­дент­тер материалдық қиындық­тар­дан – қарызға ақша алу (пә­­-
те­р­ақы немесе тамаққа), ап­та­­сына ет пен балық өнімдері­мен 1-2 рет қана тұтынуға шамасы жету, өте қажетті киім-кешек алу­ға жағ­дайы келмеу, мәдени іс-шараларға қатысуға мүмкін­діктері болмау деген факторлар арқылы анық­тай­ды. Бұл нәти­желер кедейшілік деңгейі мен денсаулық ара­сын­дағы тығыз байланысты көрсе­те­ді, яғни адам экономикалық қа­жеттілікке тәуелді болған сайын денсаулығы нашарлайды, оған себеп дұрыс тамақтана алмау мен киім-ке­шек­тің жетіспеушілігі.
Роберт Фогель экономикалық де­мография мәселелерін, атап айт­қанда, көп уақытын өлім дең­гейін өлшеуге және оның өмір сүру деңгейінің өзгеруіне қаты­на­сын зерттеуге арнаған ғалым. Роберт Фогель өзінің еңбектерін­де ұзақ өмір сүру құпиясының
30 % ғана медицина саласында тие­сілі екендігін нақты түсіндірді. Ал өмір сүру ұзақтығын ұлғай­татын себептің барлығы – таза экономика. Барынша дамыған елдердегі халықтың орташа өмір сү­ру ұзақтығы 100 жылдан көп.
Қазіргі таңда адамдар 300 жыл бұрынғы уақытпен салыс­тыр­ғанда жақсы жағдайда және ұза­ғырақ өмір сүретіндігі барлы­ғы­мызға мәлім. Бұл фактіні Роберт Фогель біздің замандаста­ры­мыздың ауа-райы тауқы­ме­тінен қорғануды үйренуімен, тазар­тыл­ған суды ішуімен және ең бас­тысы, біздің жақсырақ (азық-түлік қолжетімді, қауіпсіз, жеңіл қорытылатын, дәмді және кало­рийлі) тамақтануымызбен байланыстырады. Осының барлы­ғына технологиялық революция мүм­кіндік берді. Роберт Фогель зерт­теуінің нәтижелеріне сәйкес: еу­ропалықтар 2 есе ұзақ өмір сүре бас­тады және орта ғасырлық өл­шемдер бойынша нағыз алып­тарға айналды.
Егер орташа табыс деңгейі бір­дей екі елді салыстыратын бо­сақ, табысты бөлудегі теңсіздік ор­наған елге қарағанда, табысты бөлудегі тепе-теңдік орнаған ел­де денсаулығы мықты адамдар кө­бірек болады. А.Дитонның айтуы бойынша, бай елден кедей елге табыстың қайта бөлінуі әлем­дегі орташа денсаулықты жақ­сартады екен.
Бірнеше зерттеушілер табыс­ты бөлуде теңсіздік пен қоғам­да­ғы денсаулық арасында айтар­лық­тай теріс корреляция бар еке­нін анық­­тады, бұл теңсіздіктің азаюы денсаулықтың жақсаруы­на сеп­­тігін тигізетінін көрсетеді. Мы­салы, Р.Вилкинсон (Wil­kinson, 1996) пікірі бойынша кі­ріс теңсіздігі «денсаулықтың аса қатты детерминанттың бірі» жә­не «заманауи қоғамдарда өмір сүру сапасын аса маңызды шектеу» деп біледі. И.Кавачи және т.б. (Kawachi et al., 1997) кіріс тең­сіздігін «денсаулық сақтаудың маңызды проблемасы» ретінде сипаттайды.
И.Кавачи және Б.Кеннеди (Kawachi&Kennedy,1999) кіріс тең­сіздігі мен денсаулық ара­сын­дағы байланысты болжамдады. Олардың пікірінше, теңсіздік әлеу­меттік капиталдың түзілуіне ке­дергі жасайды, бұл өз кезегінде денсаулыққа кері әсерін тигізеді. Әлеуметтік капитал дегеніміз– се­нім деңгейі, қоғамдағы ауыз­бір­лік; мысалы, ерікті қоғамдық ұйымдарда сайлауға қатысу сияқ­ты қызметтер.
Ғалымдардың зерттеуі бо­йын­ша табысы, әлеуметтік-эко­но­микалық статусы жоғары адам­дар басқаларына қарағанда ден­саулықтары жақсырақ болады екен. Дәлірек айтсақ, мұндай зерттеу испан ғалымдарымен бір­неше жыл ішінде планета­мыздың әр жерінде жүргізілген. Яғни адамдардың жеке табыстары денсаулыққа оң әсер етеді. Сонымен қатар, білімділік дең­гейінің де денсаулыққа оң әсері бары байқалған. Мысалы, білім деңгейі жоғары адамдардың мү­гедек болып қалу ықти­мал­ды­лы­ғы мен қатерлі ауруларға шал­дығу тәуекелділігі мен ық­ти­­малдылы-ғы салыстырмалы түрде төмен болып келеді. Адамдардың өзін қорғау мінез-құлқы да білімнің нәтижесінде қалыптасады. Зерттеу барысында аурулардың 30 % астамы отбасындағы келеңсіз жағ­дайлардан болғаны байқал­ған.
Бұрындары теңсіздік эконо­ми­калық өсуді ынталандырады деп есептеген. Көп жағдайда бұл бастапқы теңсіздік байлардың капитал жинауына қолайлы болады, соның арқасында алдағы экономикалық өрлеуді ынталандырумен түсіндіріледі. Эмпири­калық деректермен расталатын қазіргі уақытта бекітіліп қалған көзқарас бұл теорияны жоққа шы­ғарады: теңсіздіктің азаюы эко­номикалық өсуге мүмкіндік бе­ре алады.
Бірақ бұл көзқарас маңызды эмпирикалық проблемаға қай­шы. Көптеген елдер үшін зерттеу­лер теңсіздік пен салық мөл­шер­лемесі арасындағы корреляция – теріс екенін көрсетті. Р.Перотти (Perotti, 1996) көрсеткендей, бұ­ны жоғары теңсіздігі бар көп­теген елдерде қазыналық саясат ре­гре­ссиялық сипатқа ие болумен тү­сін­діруге болады. Осыған бай­ла­нысты теңсіздік пен өсу ара­­сындағы өзара байланысқа сая­си экономикалық көзқарасты жақ­тау­шылар екінші көзқарасты ұс­тана бастады. Оған айқын мысал – А.Алесина және Р.Перотти (Alesina & Perotti, 1996) бола алады.

Ләззат Спанқұлова