Балаға ес білерде ата-анасы өз есімінен бастап  әкесінің, анасының атын, руын айтуды және сағатты қалай хабарлау керек екенін үйрете бастайды. Бір қызығы сол, ешкім балаға ұлтын атап, жаттатқызбайды. Бізге де «Сен – қазақсың!» дегені есімде жоқ. Қазақ екенімізді біреуден сұрап білген жоқпыз. Құдіреттің ісі дейміз бе, қалай?! Сонымен басқа ұлт емес, қазақ болып туу маңдайымызға жазылыпты. Иә, қазақ болып жаралған соң, сол ұлттың қадір-қасиетін қатар ұстап өмір сүруіміз керек шығар. Қазақпыз. Қазақстанда тұрамыз. Бұл бізге көрінбейтін басымыздағы бақ. Оны тек жат жердегі қазақтар ғана байқай алмақ. «Жат жердегі қазақтар деймісіз?». Иә, білмеп пе едің?! Қазақтар Қазақстанда ғана тұрмайды. Біз көппіз.

1. Таныстыру

Осыдан неше мың жыл бұрын Шу өзе­нінің бойында ерлері сауытты, әйелдері жау­лықты келген адамдар өмір сүріпті. «Кім­сіңдер?» – дегендерге «қазақпыз» деп жауап береді екен. «Қазақ» деген қандай ел екен деп тыныс-тіршілігіне үңілдік…
Қазақтардың шаңырағына кіріп-шығып жүр­ген адамдардан көзіңіз адасады. Бала-шаға, туған-туыс, көрші-қолаң бәрі бір үйде тұ­ратындай. Демек, қонақжай халық бол­ғаны. Әр үйдегі бала санының ең азы бес сау­­сағыңыздан асып тұрады. Демек, олар бауыр­мал. Дастархан басына отырғанда бір, тұрард­а бір кәрі-жасы бірдей алақан жайып, бет сипап жатады. Бұл – ислам дінін ұста­на­тын­дарының белгісі. Білімсіз деп те айта ал­майсыз. Сөз өнеріне келгенде қара қылды қақ жаратын шешен халық. Қаз дауысты Қа­зыбек атты билерінің мына толғауы қа­зақ­т­ардың тарихи ұранына айналған:
Біз қазақ деген
мал баққан елміз,
Бірақ ешкімге соқтықпай,
жай жатқан елміз.
Елімізден кұт-береке
қашпасын деп,
Жеріміздің шетін
жау баспасын деп,
Найзаға үкі таққан елміз!
Ешбір дұшпан
басынбаған елміз,
Басымыздан сөзді
асырмаған елміз!
Және де «өзге тілдің бәрін біліп, тек өз тіл­дерін ғана құрметтейді» екен. Қай үйге бас сұқсаңыз да, төрде ілініп тұрған домбы­ра­ны көресіз. Өнерден де кенде емес. Қонақ күту жоралғыларына, үлкен мен кіші ара­сын­дағы ізеттілікке аса мән береді. Оған «Алыс­тан алты жасар бала келсе, ауылдағы ал­пыс жасар қария сәлем береді» деген ата­лы сөздері дәлел. Екі қазақтың басы қо­сыл­са, қол алысып, кеуде қағысып, амандық сұра­сып, шүйіркелесіп тұра қалады. Демек, пейілдері кең, көңілдері ашық ел. Қыз­дары­на қырық үй қарауыл деседі. Кеш түскенде жал­ғыз жүрмеген. Ел алдында шашын жай­м­аған. Жеті атаға дейін қыз алыспаған. Яғ­ни ұрпақ тазалығына адал.Бір сәт ойландым… Қазақтай қаны таза ұлт әлемде көп емес. Уақыт өзі саралап, қаншама ірілі-ұсақты халықтарды тарих беттерінен өшіріп тас­тады. Неге? Ұлт ретінде қалыптаса алма­ды. Тілін, дінін, ділін ұмытты. Бір шатырдың ас­тында бір тілде бейбітшілік әнін шырқай ал­мады. Кейінгі ұрпақты ұлтшыл қылып, сол қасиетті қанына сіңдіріп, тәрбиелей ал­ма­ған алдыңғы аға буын кінәлі шығар?! Не десек те, халық соты біз емес. Айтарым, ке­лесі ғасырда діні – ислам, тілі – қазақ, ұл­тым деп тұрған ұлды көрсеңіз, таңғал­ма­ңыз. Ол – мен сипаттаған қазақ.

2. Қазақ пен Қазақстан

ХХІ ғасыр. 2016 жыл да аяқталуға таяу. Қа­зақ халқы – Қазақстан Республикасында тату, бейбіт ғұмыр кешуде. Қазақылықты бәріміз бірдей ұстанбағанымызбен, ұлттық қа­сиетімізді, салт-дәстүрімізді, ата-баба тілі мен дінін жоғалтпадық. Қандай заманға тап келсек те, қазақтық қасиетіміз қанымыз­да бар емес пе?! Кім екенімізді ұмыт­а қойған жоқпыз. Бастысы, басқа елде емес, өз жерімізде, Қазақстанда қазақ болып өмір сү­ріп келеміз. Бұл түсінген адамға өзге ха­лықтардың маңдайына бұйырмаған бақ. Кі­таптың сөзі қалай еді?! «Басқа қонған бақ­ты бағаласаң ғана …». Иә, бағаласаң ғана ба­қытыңа айналмақ.
Қазақ қазақ болып қалыптасқаннан бе­рі көп нәрсе өзгерді. Қолдан жасалған қи­лы замандар қазақтың сана-сезіміне, тұр­мысына әсерін бермей қоймады. Бір сәт­ке тілінен, дінінен, дәстүрінен айрылды. Пе­шенесіне жазғаны болар, уақыт жо­ғалт­қанымен қайта қауыштырды. Бүгінде тілі – қазақ,  діні – ислам. Жаһандану идеоло­гия­­сы­на еті үйреніп, жаңа заманға сай өмір сүру­де. Тұрмыс-тіршілігін, тілін, танымын, түй­сігін қоғамға лайықтап, өзгерте бастады. Оның ішінде «жаһандануды» басқаша тү­сініп, өз салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын қол­да­ныстан шығарып тастаған қазақтар да бар. Тіпті, соңғы жылдары көбейіп бара ма дей­мін. Жалғаса берсе, ертеңгі дертке айналуы әбден мүмкін. Алдын алу үшін не іс­тей аламыз? Қазақ қазақтыққа қалай ора­лады? Бүгінгінің майшаммен қарайтын бас­ты мәселесі осы.
Рухани дағдарыс жайлаған мына уа­қыт­та ұлттық сана, құндылық атаулыға асқан сақ­тықпен қараған дұрыс-ау. Яғни ұлттық им­мунитетімізді көтеру керек. Оның емі бі­реу-ақ: қазақ болып өмір сүру. Дұрыс тү­сін­бедіңіз, жер бетіндегі барша адам ауа жұ­тып, тамақ ішіп өмір сүре алады. Ал «қа­зақ» болып өмір сүру бұл мүлдем басқа дү­ние. Кез келген қазақ адам болып өмір сү­ре алуы мүмкін. Бірақ кез келген қазақ қа­зақ болып өмір сүре алмайды. Күн де кө­ріп жүрген шындық. «Қазақтар Қазақстанда тұрады». Иә, бәріміз білеміз: Қазақстанда он бір миллион қазақ тұратынын. Мәселе мы­нада: оның бәрі қазақ па?! Әрине, бә­рі­нің төлқұжатында «қазақ» деп жазылып тұ­рады. «Қазақ» деген жазуы бар адамның тү­сінік-танымы қазақ па, тілі қазақ па, са­на-сезімі қазақ па, ақырында жүрген жүрісі, іш­кен асы қазақ па… Егер осы қасиеттерді на­зарға алып, халық санағын жүргізер бол­сақ, жаңағы миллионымызға жете алмай қа­ламыз-ау. Ойлану керек… Қанымыз қа­зақ бола тұра, істеген ісіміз, сөйлеген сөзіміз өз­генікі болса, тарихтан ұят. «Азаттықтың бір-бір бөрігін киіп алып, қадірі мен қасиеті қай­да қалғанын білмей жүр» демей ме?! Қазақ Қазақстанда тұрып, «ұлтсыздық» ауруы­мен ауруына хақы жоқ деп білемін. Қа­зақстандағы қазақтардың көлеңкелі жақ­тарын ғана баяндау біздің мақсат емес. Тек қисық ағаш түзелсе екен дейміз.
Жер бетінде алғаш пайда болған әрбір ұлт мәңгілікке ұмтылды. Тырысты. Тырмысты. Ниетіне жеткендер әлем картасының бір бұрышынан орын алды. Жетпегендер – та­рихтың том-том кітаптарының бір бе­тінде тұр. Қазаққа да бейбіт күн бірден туа салған жоқ. Оған «Қазақстан тарихын­дағы» әр оқи­ға, әр жыл куә. «Қиын-қыстау заманды ба­с­ымызға салдың» деп тарихқа уәж айта ал­маймыз. Бірақ өткен күнде қалған өк­пеміз бар. Қайбір жылдары жаппай төңкеріс ке­зінде қазақ тарыдай шашылды. Әлемнің әр түпкірінен қол бұлғап қала берді. Бір үй­дің балалары шартараптан сәлем жолдады. Көп едік… Азайдық. Біреу «Қазақтар, қан­­шаға жеттіңдер?» деп сұрай қалса, «Жер бе­тінде он алты миллиондай боламыз. Он бі­рі – Қазақстанда, бесеуі – шетелде» дей­міз. Ол таңғалады. Ойланып тұрып, «Шетелдегі қазақтарың да сендер сияқты ма? Қонақжай ма, ет жей ме, қымыз іше ме, жат жерде өз тілдеріңде сөйлей ме сонда?» деп, төбеден қойып қалады. Біз «білмеймін де­сем, ұят болады-ау» дейміз де, «Иә, олар да дәл өзіміз секілді. Қазақылықты берік ұс­танады» деп, шімірікпестен жауап береміз. Расымен, шеттегі қазақтар қалай өмір сүріп жатыр? Барлап қайтайықшы…

3. Шетелдегі қазақ портреті

«Шетел қазақтары» дегенде ең алдымен есімізге Моңғолия мен Қытайдағы қан­дастарымыз түседі. Себебі, көп талқыланып та, айтылып та жүр. Бұл жақтағы қазақтар бізден әлдеқайда ұлттық құндылықтарына бе­рік. Орта әсер етеді-ау. Не десек те, ше­т­ел­дегі қазақтардың көп шоғырланған жері осы екі мемлекет. Жан-жағыңда қазақтар көп болса, салт-санаңды ұмыта қою, әсте оңай емес. Сол себепті де, әңгімемізге көп қа­зақ­тың ортасында отырмаған Еуропа мен АҚШ-тағы қазақтарды арқау етпекпіз.
Теңіздің арғы бетіндегі Еуропаға біздің қазақ қалай тап болып жүр? Нендей себеппен? Аталған сауалдарға жауапты Еуропа Қа­зақтары қоғамдары федерациясының тө­ра­ғасы Абдулқайым Кесіжі мырзаның сұх­баттарындағы мына бір сөзінен тап­тық.
– Еуропадағы қазақ диаспорасының алғаш қалыптаса бастаған жері – Германия. Мұн­дағы қазақтардың алғашқы легі 1961 жы­лы Германия мен Түркия арасында қа­былданған «Еңбек миграциясы туралы ке­лісімшарттың» шеңберінде 1962 жылдан бас­тап Түркиядан Германияға қоныс аудар­ған. Түріктер елімен дәл осындай құжатты жұмыс күшіне мұқтаж басқа да Еуропа елдері қабылдады. Осының арқасында Түр­кияға шоғырланған қазақтар Еуропа елде­ріне көш түзеді. Бүгінде қазақ диаспорасы Германиямен бірге Франция, Голландия, Австрия, Дания, Норвегия, Швеция, Бельгия сияқты Еуропа елдерінде көптеп шо­ғыр­ланған. Олар екіге бөлінеді: біріншісі, 1950 жылдары Қытайдың Шыңжаң айм­а­ғы­нан (бұрынғы Шығыс Түркістан) Пәкі­стан және Үндістан арқылы Түркияға көш­кен. Ол жерден аталған «Еңбек миграциясы тура­лы келісімшарт» арқылы еуропалық ел­дерді жағалаған. Батыс Еуропа мем­ле­кет­теріне қоныс аударған қазақтар өсіп-өніп, ба­ла-шағалы болды. Екінші топ: сан жағынан алғанда аздау қазақтар. 1920 жылдың соңына қарай Қазақстанда жүргізілген «советтендіру саясатының» салдарынан туған жерінен үдере көшіп, Ауғанстан мен Иранға тұрақтаған.
Иә, Отандастарымыздың жат жерді жағалап кетуіне өзіміздің де септігіміз тигені анық.
Қандастарымыздың Еуропаға қалай барғанын білдік. Ол жақта қалай өмір сүріп жатқанын білмесек те, болжай аламыз. Ана тілімізге келсек, кез келген тіл күнделікті қолданып отырмасаң, ұмытылады. Еуропада кіммен күнделікті сөйлелесің? Еш­кім­мен… Отбасы ішінде ғана сөйлесуі мүмкін. Бірақ ол қазақ тілінің қолдану аясын тарылтып қана қоймай, сөздік қорын азайтады. Білуімше, Германиядағы қазақ диаспорасы саналатын 250-ге жуық отбасы бар. Олар­дағы адам саны 1300-1500 арасында. Ойлай беріңіз, 250 қазақ шаңырағында қанша ұрпақ тәрбиеленіп жатыр? Мәселе сол: қалай тәрбиеленіп жатыр? Бұл елде жүрген біз үшін өте бір қорқынышты сауал. Жат елде, жат жерде қазақ тілінде еркін көсіле алатын, алақан жайып, дұғасын оқи алатын ұрпақ тәрбиелеу екіталай. Егер ондай ұрпақ тәрбиеленіп жатса, барша қазақ шексіз риза болар еді. Ендігі бір мәселе: ұлт санын көбейтуге Еуропалық қазақтар қан­ша­лықты үлес қосуда? Бұл сұрақ та адамға екі түрлі ой салады: біріншісі, өз елімізде де­мографиямыздың шама-шарқы белгілі,  теңіздің арғы жағындағылардан не үміт, не қайыр?! Екін­шісі, бір қазақ дүниеге келсе де қазақ­ты­ғын ұмытпаса екен…
Еуропалық қазақтарға айтар халықтың бір ғана тілегі бар: мейлі, ет жемеңдер, қы­мыз ішпеңдер, мейлі, ерлерің шапан кимей, әйел­дерің орамал тақпай-ақ қойыңдар, мей­лі, домбыра да тартып әуре болмаңдар, тек, қазақтықтарыңды сақтап өтіңдер! Ұрпақ­тарыңды «Сен – қазақтың баласысың» деп өсіріңдер. Түпкі тектеріңді естен шы­ғар­маңдар!
Қандай ұрпақ болсын, оның қазақ, не басқа болып шығуы тәрбиеден. Қазақ ұғымында тәрбиенің кілті – аналарымызда. Бұл тек бізде ғана емес, түсінген адамға бар­ша ұлтқа қатысты сөз. Шетелдегі қазақ ба­ла­ларының тағдырын кімге сеніп тапсыратынымыз осыдан-ақ мәлім. Шетелдегі қазақ аналарының алар жауапкершілігі мол екенін өздері біле ме екен? Осы сауалға байланысты АҚШ-та тұратын жас ана Әлия Мусинадан сұхбат алып көріп едік…

4. Диалог

Құрметті, Әлия!  АҚШ-тың қай қала­сын­­да тұрасыз? Қандай себеппен, қашан көшіп бардыңыз?
– Мен АҚШ-қа 2008 жылы Питтсбург қа­ласындағы Carnegie Mellon универ­си­тетіне оқуға келгенмін. Болашақ күйеуіммен магистратурада оқып жүргенде таныстым. Біраз жылдан соң шаңырақ көтердік. Ол қа­зақ емес, алайда ол мұсылман. Қазақша тү­сінеді, аздап сөйлей алады. 2011 жылдан бері Калифорнияның Mountain View қа­л­а­сын­да тұрамыз. Қазіргі таңда екеуміз де программист болып жұмыс істейміз.
– Байқаймын, қазақ тілінде еркін сөй­лейтін сияқтысыз. Отбасыңызда да солай ма?
– Біздің екі жасар қызымыз бар. Отба­сым­­да қызыммен қазақша сөйлеуге тырыса­мын. Қызым таза үш тілде сөйлейді: ағыл­шын­ша, әкесінің тілінде және қазақша. Кім­мен қай тілде сөйлесетінін өзі біледі. Орыс­ша, тек бірен-саран сөздерді біледі. Мен онымен орысша сөйлессем, қазақ тілі жайына қалады деп қорықтым. Осы екі жыл ішінде қазақ тілім кәдімгідей жаттықты. Ен­ді ағылшыннан қазақшаға еркін аудара аламын. Ағылшын кітаптарын сатып аламын да, оларды қызыма қазақша окимын. 2014 жылға дейін менің қазақшам мүшкіл хәлде еді. Ал енді сөйлеуге де, қазақша кітап окуға да мотивация пайда болды.
– Сіз  тұрған  қалада қазақтар қаншалық­ты қонақжай?
– Қонақжай қазақтар бар. Қонаққа ша­кы­ратын қазақтар көбінесе осы жерде көп­тен тұратын, отбасылы қазақтар. Жеке бас­­­ты, бойдақ қыз-жігіттер де көп, олар Google, Facebook сияқты компанияларда жұ­мыс істейді. Олар жастар болғаннан кейін көбінесе, тек өзара араласып жатады. Отбасылы, балалы болғаннан соң, біз де, тек отбасылы адамдармен араласамыз. Не­гізі біз тұратын жер – Silicon Valley (Кремние­вая Долина /Кремний алқабы). Бұл жер ұлан-ғайыр. Бір қала емес, көптеген қа­ла­лардың шоғыры. Бір қаладан екінші қалаға жету үшін кемінде бір сағат кетеді. Сон­дық­тан қазақтар бір-бірінен алшақ тұр­ған­дық­тан немесе жұмыстары көп болып, қол тие бер­мегендіктен онша жиі кездеспейміз. Жы­лына бір рет Наурызды тойлауға ғана бә­ріміз жиналатын шығармыз. Ал біреуді үй­ге шақыру үшін немесе біреу сені шақыру үшін екі-үш ай бұрын жоспарлап, шақыру ке­рек. Қазақстандағыдай «бүгін кешке шәй­ға кел!» десең, адамдар бос бола бер­мей­ді.
– Жаңа бір сөзіңізде «қазақша кітап оқуға мотивация пайда болды» деп қалдыңыз? Қа­зақ ақын-жазушыларынан кімдерді білесіз?
– Қазіргі ақын-жазушылардан ешкімді та­нымаймын. Ал бұрынғы ақындардан ұна­татындарым: Мағжан Жұмабаев пен Сә­кен Сейфуллин. Жазушылардан: Мұхтар Әуе­зов пен Мұхтар Мағауин. Осы жақында Сә­бит Мұқановтың «Мөлдір махаббатын» оқи бастадым. Ikitap.kz порталына мың ал­ғыс! Әйтпесе, қазақ кітаптарын оқи алмас едік шетелде жүріп.
– Қазақ қай жерде де қазақ болып қалу үшін не істеу қажет?
– Қазақ қазақ болып қалу үшін ең алды­мен қазақша сөйлеуі керек. Алдымен от­басында балаларымен қазақша сөйлесуден бас­талу керек. Әр қазақ бір-бірімен қазақша сөй­лесу керек деп ойлаймын. АҚШ-та тұра­тын француздар французша, қытайлар қы­тайша, ұйғырлар ұйғырша, татарлар та­тар­ша сөйлейді. Олар балаларына өз тілінде сенбілік мектептер де ашты. Ал қазақтар бір-бірімен орысша, балаларымен де орысша сөйлеседі. Балаларымен қазақша сөй­лесетін отбасы саусақпен санарлық. Ары кет­се 3-5 отбасы ғана. Олардың бәрі де бір-бірі­нен алшақ (40-60 миль қашықтықта тұра­ды). Сенбілік мектеп ашу керек деп ой­лаймын, бірақ ол өте қиын шара. Бұл жағ­дайда тілді сақтау өте қиын. Балалар мектепке барғанда бәрібір ағылшынша сайрап кетеді.
– Әңгімеңізге рахмет!

5. Монолог

Бірде аялдамада сексеннің маңайына жа­қындап қалған қариямен кездесіп қал­дым. Неше күннен бергі ойымнан кетпей жүр­ген шетел қазақтары туралы сөз бастадым. Сондағы қарияның айтқан әңгімесі:
…Біз, қазақ, өзіміздің қандай халық еке­німізді әлі жете түсіне алмаған ұлтпыз. Кім еке­німізді білмейміз… Бәлкім, өз бағамызды асырғымыз келмейтін болар. Біз жер мен елдің басына күн туғанда ғана бас көтереміз. Қалған уақытта бізден жуас халық жоқ. Өз-өзі­міздің қадір-қасиетімізді біреуге дә­лел­деп, әуре болмаймыз. Білер адам жан дү­ниемізге үңіліп көрсін. Сонда ғана көзі же­тер еді: қазақ деген ұлттың жәй ғана мал бақ­қан ел емес екендігін. Ал енді қазір қо­ғамға қарап жағамды ұстаймын. Сендер ата-бабаларыңның қандай болғанын біл­мейсіңдер. Білсеңдер, қазір түрлерің – қа­зақ, тілдерің – басқа болып жүрмейтін едің­дер. Шетелге шыққанда «Сендер қы­тай­сыңдар ма?» деген сауалды естімейтін едіңдер. Қыздарың өзге ұлттың санын кө­бейтпес еді. Төрлеріңдегі домбыра құ­ла­мас еді. Келіннің басынан ақ жаулығы түспес еді. Қарияларың батаның орнына карта ой­намас еді. Әжелерің шашын қиып, жиыр­ма бесіне оралмас еді. Мұның бәрі біздің қа­зақтығымызда жоқ нәрсе, білемісің?! Сен­дердің саналарыңды не жаулап алғанын білмеймін, бірақ ояну керек. Сендер қазақсыңдар! Қаны таза қазақсыңдар! Неге осыны сезінбейсіңдер, түсінбеймін. Өмір сүру дағдыларың Батысқа қарай ауып барады. Сендер қазақтықтан алыстағалы қа­шан?! Қазір жәй адамсыңдар. Шетелдегі қа­зақтар деймісің? Өз туған жерлеріңде тұрып сендер қасиеттеріңді жоғалтып жүр­сіңдер. Олардан не сұрайсың?! Қазақтыққа оралыңдар! Болашақ ұрпақтың алдында қа­рыздарсыңдар. Оларға қазақтың қадірі мен қасиетін аман-сау қалдырыңдар. Қай жерде жүрсеңдер де кім екендеріңді ұмыт­паң­дар, қарақтарым! Мейлі, Париж, мейлі, Пра­га, мейлі, теңізде жүрсеңдер де қазақ екен­деріңді естен шығармаңдар! Ата-баба ама­натына қиянат жасамаңдар! Келер ұрпақ­қа обал болады…

P.S.:
Қарияның айтқаны көкейімнен шығар емес. «Өз туған жерлеріңде тұрып сендер қасиеттеріңді жоғалтып жүрсіңдер. Олардан не сұрайсың?!». Расымен, кілең қазақтың ортасында отырып, өзіміздің түріміз мынау. Әлемнің ана шетіндегі қазақтан қандай үміт күтеміз. Білмеймін…

Маржан ӘБІШ.