Камал ОРМАНТАЕВ,
ҰҒА академигі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері

---

Әлемде аурудың 14 000 түрі бар екен.  Мұнша көп ауруды барлық дәрігер біле бермейді, тіпті кейбіреуі олардың атауынан да хабарсыз болуы мүмкін. Бұл дәрігерлерді даярлау ісінің ел болашағы үшін қаншалықты маңызды екенін ұғындырады.  Қазақстанның білім жүйесі Болон конвенциясына қол қойғандығын алға  тартып, бұдан 7-8 жыл бұрын Медициналық оқу орын­дарындағы педиатрия факультетін жауып тастаған еді. ТМД елдері ішінде Қазақстан ғана осы қадамға барған. Халық санының 30 %-ын балалар құрайтын елде балалар дәрігерін даярлауды тоқтату осы сала мамандары мен аналарды біраз әбігерге салған еді. Олар тиісті орындарға хат жазып, педиатрия бөлімінің жабылғанына қарсылық білдірген. «Өмірімнің соңына дейін педиатрия туралы айтып өтемін» деген  ҰҒА академигі, Мемлекеттік сыйлықтың иегері Камал Ормантаев ұлт саулығы бала денсаулығын нығайтудан басталатынын  айтып, педиатрия факультетін ашудың маңыздылығын аузынан тастамады.
Бұдан біраз күн бұрын үкімет отырысында вице-премьер Иманғали Тасмағамбетов келесі жылдан бастап медициналық оқу орын­дарындағы педиатрия факультеттерінің жұмысын қайта жандандыруды ұсынған еді.  Үкімет басшысы Бақытжан Сағынтаев бұл ұсынысты қолдап «Медициналық жоғары оқу орындарында педиатрия факультеттерiнiң жұмысын қайта жандандыру қажет. Келесi жылдың бiрiншi қыркүйегiнен бастап студенттердi даярлауды бастау керек. Бұндай сұрақтарда сынаққа жол берiлмеуi тиiс», – дей келе, Денсаулық сақтау және әлеуметтік даму министрі Тамара Дүйсенова мен  Білім және ғылым министрі Ерлан Сағадиевке тапсырма берді. Осы орайда біз Камал Сәруарұлына хабарласып, пікірін тыңдадық.   

– Медициналық оқу орындарын­да педиатрия факультеті қайта ашы­лады деген хабар ел-жұртты қуа­ныш­қа бөледі. Бұған сіздің де ық­­палыңыз болғаны жасырын емес…
– Білім берудегі жаңа ре­фор­ма­ларға байланысты бұдан 7-8 жыл бұ­рын педиатрия факультеті жабылып қалған еді. Ешкіммен ақыл­дас­­пай, құзырлы мекемедегі бес-ал­­ты адам жиналып балалар дә­­рі­­­герлерін даярлайтын фа­куль­тет­ті жаба салды. Экономикалық тұрғыдан тиімді деп отбасылық дә­рігер жүйесін енгізбекші екен мыс…
Бұған наразы болған педиатр-про­фессорлар бірігіп, 32 адам қол қойып, үкіметке хат жаздық. 4-5 рет жолдаған хатымызға жауап кел­­ген жоқ. Иманғали Тасмағам­бе­тов вице-премьер болып таға­йын­­­дал­ған соң ол кісіге кіріп, балаларды ем­дейтін дәрігерлер да­йын­дауды қай­та қолға алу керек екенін айт­қан едім. Мәселені қа­раусыз қал­дыр­маймын деп шыға­рып салған.
Жуырда Үкімет отырысында Иман­ғали Тасмағамбетов осы мә­се­леге байланысты баяндама жасап, Ба­қытжан Сағынтаев ме­дици­на­лық оқу орындарындағы пе­­­диат­рия факультеттерін қайта ашуды тапсырды. Мен көп жылдар бойы ба­ла­­лар дәрігері болып қызмет ат­қар­ған адам ретінде Пре­­­мьер-Министр Бақытжан Сағынтаевқа, вице-премьер Иман­ғали Тас­ма­ғамбетовке, Денсаулық сақтау жә­не әлеуметтік даму ми­нистрі Тамара Дүйсеноваға көп рахмет ай­­тамын. Өйткені, бұл мә­селе жол­ға қойылмаса, ұлт болаша­ғына үлкен қауіп төнер еді. Дәрі­герлер, оның ішінде педиатрлар саны тым азайып кетті, үлкендер мен бала­лар­ды қатар қабылдайтын ме­дициналық жүйе көп адамның на­разылығын тудырды. Ата-аналар ба­лалар ауруы үлкендердікіне ұқ­самайтын болған соң жалпы тә­жірибелік дәрігерлердің қа­был­да­ғылары келмейтінін, кезекте жө­­­те­ліп, қақырып отырған 80-дегі шал мен 1-2 жастағы балалар қатар тұратынын айтып, шағымданған. Бұл министрдің құлағына жеткен болуы керек, сең қозғалды. Бұл мә­селені мен әр түрлі жиындарда, сұх­баттарымда талмай айтып ке­лемін. «Егемен Қазақстан», «Түр­кі­стан» газеттеріне мақала жаздым. Педиатрия саласында мұны білетін менен басқа мамандар да бар, тек олар өз ойын ашық айтуға қорқады. Менің азды-көпті атақ-дәрежем бар, жасым 80-ге келді. Алайда, ха­лық­тың қамы үшін, өзім жақсы бі­летін саланың қиыс кеткен тұсын айт­пасам, осы саланың басы-қа­сындағыларға жөн көрсетпесем ол атақ пен дәреженің не пайдасы бар?.. Бізді оқытып, жол көрсеткен Анна Ивановна, Татьяна Николаевна деген ұстаздарымыз дүниеден өтіп кетті. Олардың өнегесін келешек ұрпаққа жеткізетін біз.
Факультет жабылып қалған он­­шақты жыл ішінде педиатр­лар­дың саны да, сапасы да төмендеп кетті. Педиатрия факультетін аш­қанын зарыға күттік, ал ендігі мә­селе оның жұмысын қалай жан­дан­дыруға қатысты болмақ. Бұ­рынғы бағдарламаны қайта алып кеп енгізе алмаймыз. ТМД-ның бар­лығында педиатрия факультеті жұмыс істеп тұр. Мен 1959 жылы Медицина институтының педиатрия факультетін бітірдім, содан бері балалармен жұмыс істеп ке­лемін. Екі рет педиатрия және ба­ла­лар хирургиясы институтының ди­ректоры болдым, өмір бойы са­бақ бердім. Осы жылдар ішінде мол тәжірибе жинадым. Осы саладағы көргенім мен түйгенім өз пікірімді батыл айтуға мүмкіндік береді. Со­лай бола тұрса да, оның барлы­ғын дұрыс деуге де болмайды, көп нәр­седен қалып қойдық. Қазіргі ойым, педиатрияны жетік мең­гер­ген мамандар мен сабақ беретін оқытушыларды үш-төрт адамнан жиып, осы факультетті сақтап қал­ған Белоруссия, Украина, Ресей ел­деріне жіберіп тәжірибе жинақ­таса… Денсаулық сақтау саласында ұйымдастыру жұмыстарын атқа­рып жүрген көп басшы асығыс бір­­деңені қолға ала салады да, оны орындауды тапсырады, ешкіммен ақыл­даспайды. Сондай өзім­бі­лер­мен­діктің ақыры міне осындай бол­ды. Педиатрия факультетін 2017 жылдың қыркүйегінен бастап ашамыз деп отыр. Бүлдіру оңай, қал­пына келтіру қиын. Ендігі жерде қалпына келтіру ісін министр­лік­тер бізбен, яғни педиатр ма­ман­дар­мен ақылдасса деген ойым бар.
Мұнда тағы бір мәселе бар. Ден­саулық сақтау министрлігі ем­деу мекемелеріне емдеу шарттарын белгілеп берді. Шарт бойынша, ауруға шартта белгіленген дәрілерді ғана беру керек. Ол шартты кім жа­сағаны да белгісіз. Одан кем, я ар­тық дәрі беруге болмайды дейді. Бұл – дұрыс емес. Емдеу шарттарын жасағанда да кәсіби дәрі­гер­лермен ақылдаспағаны көрініп тұр. Дәріні науқастың жағдайына қарай бе­ретін етіп ыңғайламаған.
Медицина өте кірпияз, мың қа­рап бір шоқитын сала, оның да­муы оған бөлінген қаражатқа ті­ке­лей қатысты. Дамыған ел саналатын Франция мен Германияда ме­дицинаға ішкі жалпы өнімнің 8%-ы, АҚШ-та – 15%-ы бөлінсе, біздің Қазақстанда – 3,8%-ы ғана бө­лінеді. Бұлар бізбен салыстыр­ған­да әлдеқайда дамыған, сөйте тұра денсаулық саласын өркендету үшін әлі де күш салуда. Бізде кері­сінше, дәрігерлердің айлығы тө­мен. Медициналық оқу орын­да­рын­дағы бағдарлама бойынша сту­дент  7 жыл оқиды, одан арғы екі жыл резидентура. Резидентураны оқы­маса, педиатр бола алмайды, бұл да шетелге еліктеуден туған нәр­се.
 – Қарапайым оқырман мәсе­ле­нің мәнін анық түсіне бермейді. Пе­диатр мамандарын даярлау ұзақ­тығы бізге несімен тиімсіз?
– Біз шетелге қай кезде ұқ­сай­мыз? Ол үшін медицинаға бөлінетін ақша да шетелдегідей көп болуы тиіс. Шетелде резидентурада оқи­тын студенттің өзіне айына 2,5 мың доллар стипендия береді екен, ал оны оқытатын адамға 2 мың. Ал бізде ондай мүмкіншілік жоқ. Мә­селен, балалар хирур­гия­сын­дағы резидентурада 10-15 адам оқиды, олар бар ынтасымен оқуға ден қоя алмайды. Өйткені, әрқайсысының екі-үш баласы бар. Оқығаны үшін 60 мың теңге ғана алады. 60 мың тең­гемен қай адам отбасын асырай ал­сын. Оқуда жүрген адамға жарты ставкада ғана жұмыс істеуге мүм­кіншілік бар. Сөйтіп, резидент бір-екі сағат қана сабақта отырады, кей­де сабаққа келмей, жекеменшік клиникаларда әр түрлі жұмыс іс­тей­ді. Отбасын асырау үшін осылай істеуге мәжбүр. Бұл мәселеде мен ұсынатын бірінші жол – жаңа­ғы 9 жылдық үлгіні сақтап, бірақ ре­зиденттің стипендиясын көбей­ту. Шетелде медициналық оқу орын­дарының өз клиникалары бар, оларды білікті профессорлар бас­қарады. Оқытады, емдейді әрі ғылыммен айналысады, әрқай­сы­сында 1500-2000 төсектік орын бар. Ал біз қалалық ауруханалармен ға­на келісім шарт жасағанбыз. Шә­кірттерді №1 балалар ауруханасы, педиатрия институты, Ақсайдағы ба­лалар ауруханасына апарамыз. Бұған қатысты да айтатын дүние көп, алайда мені комиссия құра­мы­на әлі ешкім шақырған жоқ. Егер менімен ақылдасатын болса ойым­ды айтудан, тәжірибемді бөлісуден бас тартпаймын. Бір бала ауырса бір әулет  түгел шулап кете­ді. Ба­лаларға диагноз қою өте қиын, ол сөйлей алмайды, ағзасы жетіл­ме­ген соң ауруға қарсы тұру қабі­ле­ті төмен. Қазір түрлі аппараттар да­мып кетті, біздің кезімізде ауру­дың жағдайына қарай айтуына қа­рай, тыңдап диагноз қойдық. Кеңес өкіметі кезінде білім алдық, ол кездегі білім жүйесін мінсіз деп айтуға болмайды, дегенмен жаман болған жоқ. Сондықтан ол жүйені қал­дырып, оны заманға сай жетіл­дірген абзал. Қазірдің өзінде 9 жыл оқып, резидентураны бітіріп келген мамандардың өзінің білімі аз. Ал екінші ұсынысым – бес жыл жалпы бағдар беретін пәндерді оқы­тып, екі жылды практикаға, яғни резидентураға (интер­нату­раға) арнау. Қазір болашақ дәрігер­лер 6-7 курста интернатурада, 8-9 курс­та резидентура оқиды. Мен сала­лық білім беруді интернатурадан бастап, интернатурадан кейін дә­рігер болуына мүмкіндік жаса­сақ деген ұсыныс айтқалы отырмын. 9 жыл оқығысы келген балалар оқи берсін. Ата-анасының қаража­ты көп мұндай балалар азды болса да бар.
– Медицина кадрларын даярлау ісін де жіті зерттеу керек дейсіз ғой…
– Иә, медицина кадрларын даяр­лауда да мәселе көп. Ата-ана балам ақ халат кисе, таза жүріп ақ­ша тапса деп ойлап, көбіне ақылы түр­де оқытады. Бала құлықсыз бол­са да, ақша төлеп отырған соң, ілдалдалап жүре береді. Мұндай балалардың құлқы да, қабілеті де жоқ екенін оқу орнындағы ұстаз­дары білсе де, барлығын бірдей оқудан шығара алмайды. Өйткені, оның барлығын шығарса университетке ақша түспей, оқытушылар айлықсыз қалады. Үшке оқыса да, шәкірттердің үштен бірі өйтіп-бүй­тіп бітіріп шығады. Ондай ба­лалардың жақсы дәрігер болмайтыны белгілі. Дәрігер болуға қа­­­білетті бірлі-жарым балалар бар, бірақ олар дәрігерлердің айлығы аз болған соң, отбасын асырау үшін ре­зидентураға да бармай, фар­мацефтикалық компанияларға, банк­терге, бизнеске кетеді. Кан­ди­даттық, докторлық диссертация қорғалмағалы 4-5 жыл болды, оның орнын PhD жүйесі басты. Қор­ғағандардың көбі теориямен шектелуде, сапасы төмен. Оларды тіпті медицина емес, философия докторы деп атайды. Бұлар теоретиктер ғой, ал клиницист  (емдеуші) дәрігерлердің ішінен он адамға ғана қорғауға рұқсат беріліпті. Ол біз­дің республика үшін тым аз. Бұл туралы да мен медицина қызмет­кер­лерінің мереке­сінен соң Денсаулық және әлеу­меттік даму министрі Тамара Дүйсеновамен кез­десуде айтқанмын. Ол мұны Білім және ғылым министрлігі шешеді де­ген. Біздің көзіміз кетсе, біздің ор­нымызды басатын 65-70 жасқа ке­ліп қалған дәрігер азаматтар бар, бірақ  бірлі-жарым ғана. Ал олардан кейінгі буындағы жақсы дәрі­гер­лердің ғылыми атағы жоқ. Ресейде, ТМД-ның көп елінде, Гер­манияда PhD-ді енгізсе де, кан­дидаттық пен докторлық қорғалып жатыр. Қазір пе­­диатрия инсти­тутындағы 5-6 адам­ның докторлық диссертациясы дайын. Олар көп жыл бойы тал­май ізденген тәжі­рибелі дәрігер­лер. Бұл мәселені де жиі-жиі айтып жүрміз. Әзірге дау­сымыз жоғарыға жет­педі. Әйтеуір педиатрия фа­ку­ль­­тетінің ашыл­ғанына қуана­мыз.
– Факультет ашылған соң педиатрия саласындағы мамандарды жеке-жеке даярлау қолға алынғаны жөн болар?
– Педиатрия саласының 26 ба­ғы­ты бар. Жаңа туған баланы тек­серетін неанатолог, балалар инфекционисті, балалар гастро­энтерологі, балалар хирургі деп кете береді. Балаларда кездесетін жұқпалы аурулармен үлкендер ауырмайды. Анестезиология, реаниматология саласы да өзгеше. Ол неврологияға да терең ыждаһат­ты­лық керек. Іштен кемтар боп туа­тын балалар жыл сайын көбейіп ке­леді. Оларды емдеу үшін ма­ман­дардың біліктілігін арттыру керек. 5 жыл, яки 7-9 жыл оқып мық­ты дәрігер болмайды. Дәрігер болуы үшін өмір бойы оқу керек, жина­лыс­тарға, түрлі конференцияларға барып баяндамалар жасап, ондағы баяндамаларды тыңдап дамып отыр­ған жөн. Заман күнде өзгеріп жа­тыр. Білікті маман тапшы, жас­тардың ғылыммен айналысуына материалдық тұрғыдан мүмкіндік туғызбай іс өнбейді. Мәселен, №1 балалар ауруханасында жедел хирургиялық бөлімде дәрігер жоқ, олардың барлығы 6-7 жыл істеп, тә­жірибе жинап алған соң, жеке­меншік клиникаларға кетіп қалды. Бұл мәселе осы ауруханада ғана емес, көптеген емдеу мекемелерінде көз­ге ұрып тұрған қиындық. Ме­дицинаның жағдайын оңдау үшін үкімет тарапынан көптеген шаралар қолға алынуы тиіс. Денсаулық министрлігі педиатрия  факультетін ашу ісінде комиссия құрып жат­қа­нын  айтты. Бұл комиссия құра­мы­на С.Асфендияров атындағы Қазақ Мем­лекеттік университеті мен одан өзге жеті медициналық оқу ор­­нының оқытушыларын, ба­ла­лар ауруханасында көп жыл іс­теген мамандарды қосса жақсы бо­лар еді. Әр салада қолға алынатын іс сол сала мамандарының пі­кірмен санасқанда ғана нәтижелі болады. Әйтпесе, он жыл ішінде бұл сала кәдімгідей қожырап, тарап кетті.

Әңгімелескен
Назым САЙМАСАЙҚЫЗЫ.