Орыстілді қандастарымыз ана тіліне неге шорқақ?
Бейбіт ИСХАН,
филология ғылымының кандидаты, доцент
Қазақ тілінің еліміздің мемлекеттік тілі мәртебесіне ие болуы қисынды және заңды шешім болатын. Осы жылдары ҚР-дың «Тілдер туралы заңы» және «Тілдерді қолдану мен дамыту туралы мемлекеттік бағдарлама» өмірге келді. Осы маңызды құжаттарға сәйкес ол еліміздің бүкіл аймағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылып, Тәуелсіз Қазақстанның мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін, іс қағаздарын жүргізу тіліне айналуға тиіс болды. Алайда, еліміздің «Тіл туралы Заңында» айқын көрсетілген қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі нақты өмірде ойдағыдай жүзеге аспай келе жатқаны жасырын емес. Сондықтан да қазір қазақтілді қоғамды алаңдатып отырған маңызды мәселелердің бірі – мемлекеттік тілдің қазіргі жай-күйі, болашағы. Өйткені, қазақ тілі – еліміздің мемлекеттік тілі ғана емес, қазақтілді қоғамның білім алатын, ғылымды игеретін құралы, ұлтымыздың сан ғасырлар бойы жинаған рухани-мәдени мұралары – ділі мен дінінің, әдебиеті мен өнерінің, сана-сезімінің, дүниетанымының жиынтығы. Демек, барлық рухани құндылықтарымыздың іргетасы әрі тірегі. Тәуелсіздік алған кезеңнен бері тілімізді өркендету жолында қаншама маңызды қадамдар жасалды, бірақ қолға алған көптеген іс-шараларымыздың ойдағыдай орындалмауынан, ол қоғамдық өмірдің бірталай салаларына терең ене алмай жатыр. Талай мәселе күні бүгінге дейін өз шешімін әлі таба қойған жоқ. Бұны – ұлтымыздың өткен ғасырларда басынан өткерген бодандық-тоталитарлық саясат пен солардың бүгінге дейін сақталып отырған зарарынан көріп жүрміз. Рас, сол заманда еліміздің мемлекеттік басқару орындарының тілі ғана орысша болып қойған жоқ, ЖОО-ларда гуманитарлық ғылымдардан басқа ғылымдардың пәні де орысша оқытылатын. Елге ең қажетті жоғары білімді мамандар мен кәсіп иелері орысша дайындалатын. Нақты (математика, физика, т.б.), жаратылыстану (химия, биология, т.б.), медицина секілді ғылымдардың әдебиеттері көпшілікке арналған шағын кітапша түрінде немесе мерзімді баспасөз беттерінде ғылыми-көпшілік мақала ретінде ғана басылатыны болмаса, қазақ тілінде зерттеліп жазылмайтын. Міне, содан тіліміздің қызмет ететін үлкен бір саласы әрі тілдің дамып-жетілуінің негізгі бір бағыты болып саналатын ғылым тілі дамымай қалды. Сан алуан ғылым саласының терминдері ғана қазақшаланбай қалған жоқ, тілдің қоғамдық қызметінің бір саласы – ғылыми стиль бойынша сөз саптау, сөйлем құру, ғылыми ой-пікірді мәтін ретінде жүйелі жеткізу де өз дәрежесінде қалыптаспады. Соны тәуелсіздік алып, өз алдымызға дербес ел болсақ та, күні бүгінге дейін айқын сезініп отырмыз. Бұған Елбасының мына сөзі де нақты дәлел: «Ұлттық сана-сезім үшін этникалық мәдениет пен тілді қорғап дамытатын қоғамдық институттар жүйесіне арқа сүйеу мейлінше маңызды. Мұның, әсіресе, білім беру жүйесі мен бұқаралық ақпарат құралдарына қатысы бар. Біз білім беру жүйесінің «қазақ тілін қалыс қалдыру» ұстанымына құрылғанын көрдік, онда ең бір ділгір де мұқтаж кәсіптер мен мамандықтар бойынша қазақша білім ала алмайтын. Соның салдарынан ұлттың, әсіресе, қалаулы тобының тілді жан-жақты меңгеруге деген ынта-зейіні төмендеп кетті» (Тарих толқынында. А.: Жібек жолы, 2010 ж., 153-б). Демек, сол дәуірдің ұлттық ой-санамызға, тілімізге әкелген қасіретін ешқашан ұмытуға болмайды. Нақты ғылымдар мен жаратылыстану, медицина пәндерін ағылшынша оқыту – бұрынғы қателігімізді тағы да қайталауға апарады. Сондықтан да жас ұрпаққа орыс, ағылшын тілдерін әлемдік білім-ғылымды игерудің құралы ретінде ғана оқытып-үйретіп, ұлт өркениетінің өзегі болып саналатын ұлттық тілде білім беруге баса мән беруіміз қажет. Сонда ғана біз әлемдік жаһандануға төтеп бере аламыз.
Тіліміздің мемлекеттік тіл ретінде қоғамдық қатынастың барлық салаларында қолданылуына тілдік жағдай мен тілдік саясат ықпал етеді. Алайда, біздегі тілдік жағдай мен тілдік саясат сондай қолайлы жағдайды туғызып отыр ма? Керісінше, орысша тәрбиеленген мемлекеттік қызметкерлердің түрлі іс-әрекетіне байланысты орыс тілі ресми тіл ретінде ауызекі сөйлеу тілінде ғана емес, саяси жиындар мен басқосуларда да, ғылыми конференциялар мен семинарларда да, мемлекеттік мекемелер мен құзырлы орындардың қызметінде де үстем қолданылып жүр. Тіпті, «қазақтардың басым көпшілігі орыс тілін жетік біледі» деген нақты анықталмаған тұжырымды желеу етушілер қазақтілді қоғамға да аса қажетті әрі мемлекеттік маңызы зор баяндамаларды қазақша бұқаралық ақпарат құралдарының (көбіне теледидар, радио бағдарламалары) өзінен, ең әуелі, тікелей орысша таратып, ара-тұра қазақша түсініктеме (комментарий) беріп қана қойып, орыс тілін жетік білмейтін (біздің ойымша, олар жалпы қазақтілді қоғамның жартысына жуығын құрайды) қазақтардың құқығын бұзып келеді. Осындай-осындай себептерден, қазақтілділердің өзі орыс тіліндегі баяндамаларды түсініп-тыңдауға мәжбүр болып, оны тереңірек меңгеруге еріксізден-еріксіз барып жүр. Бір қарағанда, бүкіл қазақстандық жастарға үш тілді бірдей меңгертіп, мектеп бітіртіп шығаруды межелеп отырған үкімет саясатына сәйкес, қазақтілділердің орыс тілін жетік меңгеруге ұмтылуы жақсы талпыныс секілді көрінуі әбден мүмкін, бірақ ол өз кезегінде өз ана тілінің мүмкіншілігіне күмәнмен қарап, сөйлеу тілін шала-шарпы меңгеруді ғана қанағат қылатындардың санын барған сайын арттырып келеді. Сол себептен еліміздің қоғамдық-әлеуметтік күнделікті түрлі қарым-қатынасында қазақ тілінен гөрі орыс тілінің қызметі үстем болып отыр.
Тіліміздің жай-күйі тілге қатысты заңдар мен заңнамаларға тікелей байланысты дегенімізбен, оның шын мәніндегі қолданысының нақты көрінетін жері – мемлекеттік басқару орындары мен мемлекеттік мекемелер, заң шығару органдары мен халықаралық қызмет (дипломатия), халыққа қызмет ету орындары. Бұл мәселе талайдан бері қазақ қоғамын қатты толғандырып келеді. Қазақтілді қоғамның «мемлекеттік құзырлы орындарда мемлекеттік тілді еркін меңгергендер жұмыс істеуі керек» деген талап-тілегінің барған сайын күшейіп келе жатқаны да соның салдары.
МАМАНДАРЫН ӨЗГЕ ТІЛДЕ ДАЙЫНДАЙТЫН ЕЛ БІЗ ҒАНА
Енді білім беру саласындағы қазақ тілі мәселелеріне тоқталсақ, бәрімізге белгілі, тіліміздің еліміздегі үстемдігін орнықтыру – орыстілділер басым болып тұрған кезде өте қиын шаруа. Олардың санын азайту керек-ақ. Біздіңше, оны жүзеге асырудың бір жолы бар сияқты.
Біздің пайымдауымызша, қазақ тілінің болашағы – қазақ тілін өзгелерге оқытып-үйретуде емес, қазақша оқытуда жатқан сияқты. Оның мәнісі мынада. Бір қарасаң, бәрі орынды секілді. Орыстілділерге мемлекеттік тілді оқытып-үйретіп жүрміз. Екінші жағынан қарасаң, еткен еңбегіміз еш кетіп жатыр. Сосын осы орысша білім беретін түрлі деңгейлік оқу орындарындағы қазақ тілі пәні мен тіл үйрету орталықтарының мемлекеттік тілді дамытуға ықпалы қаншалықты болып жүр деген ойға қалып, осы бізден басқа жұртта мұндай мәселе бар ма, жоқ па деп зерттеп-зерделесек, өзін ұлттық мемлекет санайтын және жергілікті ұлт тіліне негізделген мемлекеттік тілі бар дербес (егемен) елдердің ешқайсысы өзіне қажетті мамандарды көрші ел тілі тұрмақ, халықаралық тіл саналып жүрген ағылшын тілінде де дайындамайды екен.
Біз болсақ, Ресейдің мемлекеттік тілінде мектепте білім беріп, ЖОО-да мамандар дайындап қана қоймай, содан соң оларды мемлекеттік тілімізде жұмыс істете алмай әлек болып жүрміз. Бұл аздай-ақ, енді алдағы жылдардан бастап еліміздің жастарына математика, физика мен жаратылыстану пәндерін ағылшынша оқытпақшы болып отырмыз. Әлбетте, бұдан ел элитасының мемлекеттік тілді білмейтін, бірақ орысша, ағылшынша білетін балаларының қылы да қисаймайды.
Ал тіліміздің мемлекеттік мәртебеге ие болуының арқасында қазақ тілінде білім алып жатқан жастардың жыл өткен сайын көбейіп келе жатқанына үміт артып, олардың алдында қазақ тілінің, қазақ ұлтының жарқын болашағы тұр деген үлкен сенімде едік. Енді сол үмітіміз бен сенімімізді «ағылшын тілі бақуатты өмірге жеткізеді» деген сылтаумен өз қолымызбен тұншықтырмақшымыз. Бәлкім, бұл – қазақ тілінде білім алатындардың болашағына балта шабу мақсатында жасалып жатыр ма екен?.. Әйтеуір алдағы жылдарда ЖОО-да жастарды ағылшын тілінде оқытып, жоғары білімді маман етіп дайындап шығаруды қолға алмақпыз. Олардың кімге, қай тілде қызмет ететінін бір Құдай біледі. Мүмкін, олар білім-біліктілікті ағылшын тілінде меңгеріп, ағылшынша мүлтіксіз сайрап, бірақ мемлекеттік тілде әрең сөйлейтіндей дәрежеде бітіріп шыққан кезде олардың қарауында жұмыс істейтін Қазақстан азаматтарының барлығы ағылшын тілді болып кетер!
Осындайда білікті мамандар ел тұрмысы үшін керек пе, әлде шетелдіктерге қызмет ету үшін керек пе деген ой келеді екен. Шынында да, аса керек болып жатса, санаулы жастарды «Болашақ» бағдарламасымен шетелдерге жіберіп оқытуға болады ғой. Солай етіп жатқан да сияқты едік. Әрине, егер ол жақтан оралып, мамандық алып келгендер өз ана тілін ұмытып қалмай, ел тірлігі үшін қызмет етіп жатса жақсы.
Біреулер «кәсіби орта және кәсіби жоғары білімді орысша да, ағылшынша да бере беру керек және ондай білім ошақтарында қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде оқытып-үйретудің нәтижесі тамаша, оларды бітіріп, мемлекеттік тілде жұмыс істей алатындар шығып жатыр» десе де, олардың арасынан мемлекеттік тілде қызмет етіп жүрген ешкімді таппай, теледидар арналарынан қазақша сөйлеп жүрген бірен-саран өзге ұлт өкілдерін алға тартып үлгі етер. Бұл дегеніңіз, өзімізді-өзіміз көпе-көрінеу алдау ғой! Оларға сол қазақшаны түрлі деңгейлік оқу орындарындағы қазақ тілі пәнінің керемет оқулығы, үздік оқытушысы немесе ұстаз-педагогтардың жаңа технологияға негізделген «әдемі» әдістемесі (методика) үйреткен жоқ, өмір үйреткен. Олардың барлығы – қазақы ортада туып-өсіп, тіл меңгергендер. Ондайлардың өзі де елімізде соншалықты көп емес. Осыдан ғой, еліміздегі басқа ұлт өкілдері мен орыстілді қандастарымыз өздерінің мемлекеттік тілден мақұрым екенін осы пәннің оқулығынан, әдістемесінен, мұғалім-оқытушыларынан көріп жүргендері. Мәселен, жуырда республикалық конференцияда өте үлкен бір «дөкей» орысша сөйлеп, орыс тілділердің қазақша білмейтінін қазақ тілі пәнінің оқытушыларынан көріп, жазғыра сөйледі. Шынында да, осыған мұғалім-оқытушылар немесе олардың әдістемесі кінәлі ме екен? Біздің ойымызша, бұл – мүлдем қате түсінік. Олар әл-қадірінше өз міндеттерін адал атқарып жүр.
Енді осы мәселеге кереғар «таза қазақи ауылда туып-өскен өзіміздің қаракөздердің орысшаны тез игеріп, сөйлеп кетулеріне не себеп, олар мектепте оқытылған орыс тілі пәні мен оның мұғалімінің арқасында орысша сөйлеп-жазуды үйреніп жатыр ма, әлде біз – қазақтар тіл үйренуге ерекше қабілеттіміз бе, олай болса, орыстілді өз қандастарымыз «өз ана тілін» неге меңгеріп кете алмай жүр?» деген сияқты сұрақтар туындайды.
Бізге дәл қазіргі уақытта қазақша аздап шүлдірлейтіндерді емес, нағыз қазақтілділердің санын арттыру маңызды болып тұр емес пе?! Оның төте жолы – басты назарды орыстілділерге қазақ тілін оқытып-үйретуге емес, Қазақстан қоғамын қазақша оқытуға, демек, қазақ мектептері оқушыларын және орта, жоғары кәсіби білім беретін оқу орындарының қазақ бөлімі студенттерінің санын арттырып, оларға біліп-ғылымды, тәлім-тәрбиені қазақша беруге баса назар аударуда жатыр. Міне, сонда ғана қазақтілділер көбейеді. Бұл дегеніңіз, тілді тұтынушылардың саны артады деген сөз. Олардың саны артса, қазақ тіліндегі түрлі әдебиеттерге, газет-журналдарға, телерадио хабарларына, ғаламтордың қазақша ақпараттарына, т.б. ақпарат көздеріне деген сұраныс күшейіп, олардың таралымы, ақпараттары көбейеді. Қазақ ақын-жазушылары мен қазақ газет-журналдары оқырмандарға, қазақ театрлары мен телерадио арналары көрермен-тыңдармандарға, қазақ ғаламторы тұтынушыларға қарық болады. Керісінше, тіл үйретуді қажет ететіндердің саны селдіреп, «оларға оны қалай үйретеміз, оқулық, оқу құралдарының сапасын қалай арттырып, қазақ тілі пәні оқытушыларының білім-біліктілігін қайтіп жетілдіреміз» деген сияқты ұшы-қиырсыз машақаттан құтылып, халық қаражатын нағыз ділгір жерлеріне жұмсар едік! Әйтпесе, біз 20 жыл бойы «Қасқырдың мекені орман екен деп, соған қарата бас-көзге қарамай оқ боратқан орыстың аңқау мұжығындай» болып, бүкіл қажыр-қайратымыз бен қаражатымызды орыстілділерге қазақ тілін оқытып-үйретуге жұмсап, солардан қайтсек еліміздің қазақтілді азаматтарын дайындап шығарамыз, ұлтымызға қайтіп мемлекеттік тілде қызмет еткіземіз деп тыраштанып келдік. Кәне, нәтиже?!
«ШАШ АЛ ДЕСЕ, БАС АЛУДЫҢ» КЕРІ
Ақпараттық-қатыстық технологияның (ІТ) шарықтап дамуының арқасында небір электронды құрал-жабдықтарды пайдаланып, қандай да болсын тірлігімізді жеңілдетуге қол жеткіземіз бе деп жүрсек, ол дәмеміздің жуыр маңда жүзеге аса қояр түрі жоқ. Бұрын қолжазбамыз, әрі кеткенде машинкаға басылып, қол қойылған қағаздарымыз іске жарай беретін еді, қазір кез келген дүниемізді компьютермен теріп, үш дана етіп басып шығарумен қоймай, электронды нұсқасын да дискіге жазып ұсынатын болдық.
Бұл аздай-ақ қостілділік пен көптілділіктің кесірінен орысша, тіпті ағылшынша нұсқасын да үш дана етіп шығарып, небір құжаттар мен ақпар-мәліметтердің, есеп-қисаптардың астында қалдық. Соларды дайындауға кетіп жатқан есіл уақытты айтпағанда, қағаз-бояуға, энергияға кетіп жатқан шығынның еліміздің экономикалық дамуына әкеліп жатқан жалпы залалын ешкім ойлап жүрген жоқ сияқты.
Елімізде орныққан қостілділік пен көптілділік жағдаятқа (ситуацияға) байланысты қағазбастылық өстіп өршіп тұрғанда берілетін материалдары бірін-бірі онша қайталамаса да, идеялық ұстанымы бірдей «Егемен Қазақстан» мен «Казахстанская правда», «Алматы ақшамы» мен «Вечерний Алматы», «Айқын» мен «Литер» сияқты екі тілде жарық көретін газеттердің, екі тілдік материалдарды араластырып беретін университеттік газет-журналдардың өркен жая беретіні сөзсіз.
Ал отандық телеарналарымыз екі тілде бірдей кезек-кезек хабар-ошар жүргізетіні аздай-ақ, олардың тек қазақ қоғамына ғана арналған-ау дейтін бағдарламалары да, тіпті тек қазақ тілінде ғана хабар беретін «Қазақстан» телеарнасы да осындай дертпен ауырып, концерттер мен думандарды (шоуларды) екі тілде қатар жүргізумен қоса, кейіпкерлері шұбар тілде сөйлейтін киносымақтар түсіріп, соларын орысша хабар тарату уақытында емес, қазақ қоғамына арналған уақытта көрсетуді әдетке айналдыра бастады.
Бұдан, ондай дүниелерді орыстілділердің керек қылмайтындығын ескерсек, тағы да қазақтілді қоғам ұтылып отыр. Осындай бағдарламалар мен киноларды дайындап, халыққа ұсынушылар, біздің ойымызша, осы әрекеттерімен сол бағдарламаларды, сол киноларды тамашалайтын қазақтілді қауымды біртіндеп орыс тіліне баулып, одан сайын орыстандыруды көздеп жүрсе керек, әлде әлдекімдерден сондай тапсырма алған ба екен?!
Қағазбастылықтың нағыз көкесі, кең етек жайған жері – білім ошақтары мен ғылыми мекемелер, жалпы, кез келген мемлекеттік мекемелер мен кеңселер. Әсіресе, мұғалімдер мен оқытушы-профессорларға жаның ашиды. Олар жоғары жақтың оқу үдерісін оңтайландыруға «аса қажет» деген «жаңашылдық (инновациялық)» нұсқауларын басшылыққа алып, өзі жүргізетін сабаққа, өзі оқитын дәріске тиянақты дайындалып келіп, оқушы-студенттерге заманауи сапалы білім берудің орнына оқу-әдістемелік кешеннің қажетті-қажетсіз сан алуан құжаттарын үш тілде жазып, қағазға басып шығарумен қатар, олардың электронды нұсқаларын да сайттарға енгізіп, әуре-сарсаңмен күндерін өткізіп жүр. Ал ғылыми кадрлар ҚР БҒМ ҒК тарапынан жарияланатын іргелі, қолданбалы, жаңашылдық ғылыми жобалар байқауларына үш тілде жоба әзірлеп, үлкен машақатты бастан кешуде.
Олардың осындай қағазбастылықпен дайындаған ғылыми жобалары байқаудан өтіп, орындала бастағанда түрлі ақпар-мәлімет, есеп-қисап беру деген тауқымет басталады. Сондай-ақ, ҚР БҒМ ҒК-нің талап-ережелері тек орыс тілінде, ол аз десеңіз, қазақ тілі немесе қазақ әдебиеті мәселелері туралы ғылыми жобалардың кезеңдік есептерінің рефераттары тек орыс тілінде қабылданады. Бұл енді, нағыз заң бұзушылық! Өйткені, «Кез келген құжат мемлекеттік тілде дайындалса, орысшасы қажет емес» делініп, еліміздің «Тілдер туралы заңында», тағы басқа мемлекеттік тілге байланысты қабылданған қаулы-қарарларда көрсетілген. Бұны орыстілді басшыларымыз белден басып, екі тілді құжат толтыруды талап етіп келе жатқандары қашан! Сөйтіп, біздің қазақстандық қоғам екіге жарылып тұр. Енді біздің елде «ағылшынтілді қоғам» пайда болып, олардың өз БАҚ, өз мәдени-әдеби орталықтары, өз оқу орындары қалыптасуы әбден мүмкін. Бізде ше, еліміздегі қазіргі тілдік жағдаят мемлекеттік іс жүргізуге қол байлау болып, қағазбастылыққа ұрындырып, зор әлеуметтік-экономикалық зиян әкелуде. Бұдан еліміздің ұлттық-тілдік саясаты өзгермейінше жуыр маңда құтыла алмайтынымыз анық.
ҚОҒАМНЫҢ ТҰТАСТЫҒЫ МЕН БЕРІКТІГІ ТІЛГЕ
БАЙЛАНЫСТЫ
Тереңірек үңіліп, кеңірек ой жүгіртетін болсақ, 25 жыл бойы еліміздің тұрмыс-тіршілігіне ендірілген жаңашылдықтың (реформалардың) баршасы жақсы нәтиже берді дей алмасақ керек. Бәріне тоқталмай-ақ, тек білім беру саласына ғана енгізілген немесе енгізілгелі жатқан жаңашылдықтардың талайы, әсіресе ағылшынша оқытып, ағылшын тілді мамандар дайындау мақсатындағы реформамыз біздің «дәстүрлі, қалыптасқан ұлттық мұраттарымызға қабыспайтынын» жақсы аңғарамыз. Орыс тілінің үстемдігі де сол қалпында сақталып отыр. Тіпті орыс тілінің үстемдігі біздің елімізде жылдан-жылға күш алып бара жатқан сияқты. Сондықтан да қазақ жастарына орыс, ағылшын және т.б. шетел тілдерін әлемдік білім-ғылымды игерудің құралы ретінде ғана барынша сапалы оқытып-үйретіп, ұлттық құндылықтардың ең асылы және солардың сақталуына негіз болатын ұлттық тілде білім-тәрбие беруге, ұлттық тілде оқытуға баса мән беруіміз қажет. Олай етпесек, жер бетінде ұлт болып сақталып қалуымыз неғайбыл. Бірақ бұны қаперге алмай, ел жастарына үш тілді қатар меңгертіп шығаруды қолға алып жатырмыз. Қазақ қоғамының қазіргі тілдік жағдаяты ұлт тұтастығы үшін үштілділік тұрмақ, қостілділіктің өзі аса қауіпті екенін байқатады. Қостілділіктің бірден аңғарыла қоймайтын, талай жылдар өте келе сезілетін зарары бар. Бұл зарар өзге бір тілді білім-ғылымды игерудің құралы ретінде оқып-үйренуден емес, негізінен, өзге тілде білім-тәрбие алудан болады. Осы ретте мынаған мән беруіміз қажет сияқты. Кез келген ұлттық мемлекет, ол бірұлтты (моноұлтты) немесе көптеген ұлт өкілдерінен тұратын мемлекет болсын, әйтеуір бір тілді мемлекеттік тіл ретінде пайдаланып, өзінің әлеуметтік-экономикалық саясатын жүргізеді. Көбінесе ондай тілдің қызметін мемлекет құрушы жергілікті ұлттың тілі атқарады. Ұлттық тіл мемлекеттік тіл қызметін атқара отырып, мемлекеттік маңызды іс-шаралардың ұлттық мүдде тұрғысынан жүргізілуін қамтамасыз етеді. Ұлттық мемлекет өзінің қоғамдық-әлеуметтік, яғни мемлекеттік сан салалы қызметі жан-жақты бола түсуі үшін мемлекеттік тілді өз қамқорлығына алып, дамып өркендеуіне барынша қолайлы жағдай жасап бағады. Сөйтіп, мемлекеттің тілдік саясаты ұлттық саясатпен етене астасып жатады. Сол себептен мемлекеттік тіл саясаты еш уақытта ұлт мәселесінен тысқары бола алмайды. Ұлттық мүдде ескерілмей, ұлттық мемлекеттің болуы да, дамуы да мүмкін емес.
Тілдік саясатын ұлттың ділі мен мүддесіне негіздеп жүргізетін елдер өзінің мемлекеттік тілі болып отырған ұлттық тілдің сан салалы қызметтік қолданысына кедергі келтіретін жағдайларға ешқашан жол бермейді. Егер мемлекеттік тілмен қосамжарласып екінші бір тіл сол елде саяси-қоғамдық қызмет атқарса, ондай мемлекеттегі қоғамның тұтастығы мен беріктігі осал деуге болады. Себебі, екінші тілдің сондай дәрежеге ие болуынан елде қостілділік жағдай қалыптасып, мемлекеттік іс жүргізу әлсірейді. Бюрократизм басталып, қағазбастылық күшейеді.
Қолданыстағы екінші тіл бұрыннан қызмет етіп келе жатқан бұқаралық ақпарат құралдары (СМИ) мен қазіргі заманғы ақпараттық-қатыстық технологияларды (ИКТ) пайдалану арқылы өзін қолдап-жебейтін басқа мемлекеттің (осы тілді мемлекеттік тіл ретінде пайдаланып отырған мемлекеттің) тілдік (ұлттық) саясатын жүзеге асырып, өз қызметінің маңызын арттыра түседі. Жергілікті ұлттық тілдің қолданылу аясын тарылтуға барлық мүмкіншілігін, барлық әлеуетін мейлінше жұмсайды. Бір есептен, бұны тілдер (ұлттар) арасындағы тіршілік үшін күрес десе де болады.
Адамзат тарихына назар аударсақ, бір тілдің қоғамдық-әлеуметтік қызметінің зор қарқын алып, үстем тілге айналуына байланысты екінші бір тілдің, олар жергілікті ұлт тілі бола тұрса да, қолданыс аясы бірте-бірте тарылып, жойылып кеткенін немесе қолданушы-тұтынушылары жоқ «өлі тілдерге» айналғанын көруге болады. Ондай тілдер жүз-жүздеп саналады. Солардың жойылып өлі тілдерге айналуына, көп жағдайда, белгілі бір ұлттың өмір бақи тіршілік етіп келе жатқан атамекенінде құрылған мемлекеттің ұстанған тілдік (ұлттық) саясаты себеп болып жатады. Тілдің қолданыстан шығуымен бірге біртіндеп ұлт та құриды. Алаш ардагері Ахмет Байтұрсынұлы: «Өз тілімен сөйлескен, өз тілімен жазған жұрттың ұлттығы еш уақытта адамы құрымай жоғалмайды. Ұлттың сақталуына да, жоғалуына да себеп болатын нәрсенің ең қуаттысы – тіл. Сөзі жоғалған жұрттың өзі де жоғалады», – деп айтқанда осы мәселені ескерсе керек.
Кез келген тілдің «тірі организм» ретінде дамып жетілуі, өркендеп кемелденуі тұрмыс-тіршіліктің барша саласында кең қолданатын тұтынушыларының көп болуымен тығыз байланысты. Ал тіл тұтынушыларының аз-көп болуы, біріншіден, ұлттың саны мен сапасына (қазақтілді, орыстілді, т.б.), екіншіден, ұлт өмір сүріп отырған мемлекеттің тілдік саясатына байланысты.
Атам қазақ «Қос тіл – қос қанатың» деген. Бұны кез келген саналы адам мойындайды. Жеке тұлға үшін орыс тілін және т.б. тілдерді жетік білу – білім-ғылымды игеруге кең жол ашатыны ақиқат. Солай болғанымен, әрбір адамның белгілі бір ұлттың немесе қоғамның мүшесі екенін де ұмытпау керек. Тілсіз қоғам болмайтыны сияқты, қоғамсыз жеке тұлға да өмір сүре алмайды. Сондықтан әрбір жеке тұлға өзі нанын жеп, суын ішіп отырған қоғамына (ұлтына) адал қызмет етуі үшін соның тілін жетік біліп, сосын қай тілде болсын игерген білімін сол қоғамның игілігіне айналдыруы керек. Ал біз болсақ, орыс тілін жаппай игереміз деп жүріп өз ішімізден өзімізге өзгеше қоғам қалыптастырып алып, енді оларды елге мемлекеттік тілде қызмет істете алмай, қор боп жүрміз.
Бұл көп нәрсені аңғартады. Әлемнің өркениетті елдерінің тарихына және бүгінгісіне үңілсек, олар өзге бір тілді жаппай ұлт боп меңгеруге әсте ұмтылмаған. Олардың, тіпті іргемізде отырған орыстардың мектептерінде жас ұрпаққа қаншама тіл оқытылып-үйретілсе де, мектеп бітірушілерінің арасынан шетел тілдерін өте жақсы біліп шығатындары жалпы ұлттың 1%-ға жетер-жетпестейін ғана құрайды екен. Солар ғана сол біліктілігін әрі қарай ұштау мақсатында шетел тілдері, халықаралық қатынастар сияқты т.б. оқу орындарына түсіп, білімі мен біліктілігін шыңдап, өзге тілде оқып-тоқығанын өз ана тіліне аударып, екі елдің саяси, мәдени, әдеби, экономикалық байланыстарына дәнекер болып, ұлт мүддесі үшін қызмет етеді екен. Байқап тұрсақ, біздегі орысша оқып, тәлім-тәбие көргендердің басым көпшілігі өзінің жеке басын күйттеп кеткен немесе Ресейдің қамын ойлап жүр деуге болады. Олар қазақ тілі, ұлт мүддесі деген секілді мәселелерге аса бас қатыра қоймайды. Сөйтіп, өзі қызмет етіп жүрген елінің мемлекеттік тілінде сөйлемей, сол іс-әрекетімен өзі отырған бұтағын өзі кескендей боп, елдігіміздің қадірін кетіріп жүр. Мемлекеттік қандай дәрежедегі болсын қызметкердің мемлекеттік тілді білмеуінен, сондай-ақ біле тұра сөйлемеуінен өткен сорақылық болар ма екен?!
ПІКІРЛЕР2
Для отправки комментария вам необходимо авторизоваться.