Көрнекті қаламгерлігін айтпағанда, Әбіш Кекілбаевты танымал саясаткер, белгілі мемлекет және қоғам қайраткері деп те қысқа қайыру жөн емес. Депутат, Жоғарғы Кеңес төрағасы, Мемлекеттік хатшы, сенатор ретіндегі қызметінде ол қазақ саяси әлемінде ерекше құбылыс болды.

 

Амангелді АЙТАЛЫ,
философия ғылымының
докторы, профессор

 

Саясаткерлік кәсіп мамандық ретінде бүгін пайда болған жоқ Вазир Низам әл Мүлік «Сая­сат­нәме» еңбегін 1092 жылы жазған. Тәуелсіздік алған тұста бізде саясаткерлер көбейді. Саясат лас іс, оның төңірегінде саяси алаяқтар, саяси саудагерлер, оңай пайда іздеушілер жүреді деген пікір тарады. Саясатқа баққұмар, тақ­құ­­мар адамдар үйір болған­дық­тан, оны лас іс, қулардың амалы деп атайды. Әйтсе де онымен та­за, адал адамдар айналысса, сая­сат адал, ақниетті болмақ­шы.

Өз бойында парасат пен саясат жақсы үйлесім тапқан саясаткер Әбіш Кекілбаевтай-ақ болар.

«Сіз көрнекті жазушысыз, сізге саясатпен айналысу керек пе?» деген сауалға ол: «Мен әде­биетші болмасам саясатқа келмес ем… Бұрын суреткер ретінде тол­ғандырған мәселелер мені енді азамат ретінде де толған­дырады. Тарих та теңіз айдынындай нәрсе ғой. Мен бүгін теңіз толқындары арасында жүрген адаммын», – деп жауап беруі соған дәлел.

«Мен Шыңғысхан, Ақсақ Темір, Әбілқайырдай кейіпкер­лерімді сағынамын». «Ботасын сағынған аруанадаймын кейде мен» дейтіні де бар. Бұрынғы Әбіл­қайыр заманының оқиға­лары мына заманда қайталан­ғ­аны­на қайран қаламын дейді. Ол сондай-ақ, Тәуелсіздік тұсын­да Қазақстан – Ресей, Қазақстан – Қытай қатынастарының, қазақ­­тардың іштей бірлігінің жаңаша мән алғанын айтады.

Әбіш Кекілбаевтың саясат­керлік қыры 1989 жылы Жаңаөзен оқиғаларына байланысты жар­қы­рай көрінді. Кекілбаевты, те­гін­де, сен еліңе, халқыңа ақы­лың­­­ды айт, бетін қайтар деп жі­­­­­бер­­ген сыңайлы. Тілін алатын бір адам болса, ол өзіңсің деген болар. Қазақ жастары экстремис­тер, ұлттық эгоистер деп айып­талған сол тұста барлық қазақс­тан­дықтардың назары Жаң­аө­зен­­­де болды. Ал Кекілбаев бұл мәселеге басқа қырынан келді.

Маңғыстау – табиғи байлық­тар­ға бай өлке. Бірақ сол байлық­ты игеру үшін басқа республикалардан адамдар шақырылды, ал жергілікті жастар жұмыссыз бол­ды, жұмыссыз болғандықтан баспанасыз, тұрмыстары төмен болды. Мыңдаған жергілікті жастар екі қолға бір жұмыс таппай сенделіспен жүргенде басқа өңірден вахталық әдіспен ұшақ­пен жұмысшылар тасылды. Ол мемлекетке арзанға түскен жоқ. Оны нақты деректерімен Ә.Ке­кіл­баев дәлелдеді. Бірақ ол өзге республикалардан мамандар келмесін деген жоқ, мәселені жан-жақты ойлап шешудің жөнін айт­ты. Осылай ағайындарыңа ақылыңды айт деп жіберген Ә.Ке­кілбаев мәселе оларда емес, әлеуметтік әділдіктің, ақылға сыйымды саясаттың жоқтығында екенін үкіметтің алдына аймандай ғып жайып салды.

Бұл халықтар достығы жасасын дейтін ұраншыл саясаткер емес, сараптаушы, талдаушы жаңа саясаткердің үлгісі еді. Ә.Ке­кілбаев, осылайша, тек көр­некті жазушы емес, ойшыл саясаткер ретінде мойындалды. Н.Назарбаевтың оны Орталық Ко­митеттің ұлтаралық қатынас­тарды реттеу  бөлімінің меңгеру­ші­сі етіп тағайындауы осыдан еді.

Кейін депутат, Жоғарғы Ке­ң­ес төрағасы, Мемлекеттік хатшы, сенатор қызметінде де Ә.Ке­кіл­баев ұлт мәселесіне, тіл тағды­рына қарасты жайларға терең ар­аласты. Ұлтаралық келі­сім де­ген тек көнбістік, төзгіштік, ың­ғайға жығылғыштық емес. Кейде ұлттық намыс, жігер, тіпті қай­сарлық та керек. Әбекеңнің «Арға тартпай – арман тұл, намыс қумай – мақсат тұл» деген ма­қаласы – соның айғағы. Ол бүгін де өте маңызды.

Тәуелсіздік алғаннан кейін, Әбіш Кекілбаев айтқандай, мыл­қауға тіл, момынға тіс бітті. Бұ­ры­н­ғыдай астарлап емес, айқай­лап теңдік сұрайтын ашық та­лас­тар заманы туды.

«Ақыр аяғында тіл туралы алғашқы заңның республика Жоғарғы Кеңесінде қаралғаны есімізде», – дейді Әбекең. Ол Рейхс­тагқа шабуылдағаннан да қиын болды. Аузы дуалы қазақ азаматтары айқасып бақты. Бірақ қызыл империя ми біткенге мықтап тұрып шегелеп кеткен тоталитар­лық сана мызғыр емес. Қазақ тілімен қатар орыс тіліне мем­ле­кет­тік мәртебе беру туралы ай­тыс­тың бетін қайыру керек еді.Сол кезде ол Жоғарғы Кеңестің Ұлттық саясат комитетін басқара­тын. Әбіш Кекілбаевтың сонда айтқаны: «Немене, кеше ел басына күн туғанда, тар үйімізден орын ығысып, төрімізді ұсын­ған­да, тартыңқы дастарқанымыз­ды алдарыңызға жайып, жарты күлшемізді ауыздарыңызға ұста­ғанда, біз күндердің күнінде, бүгін­гідей демократия орнатып, кемелденеміз деп жатқан заманда, өз үйімізде өз тілімізде сөйлеу үшін мына сіздерден жылап отырып рұқсат сұраймыз ғой деп ойлап па едік?!».

Әбекең осылай тойтарыс бе­рмегенде бұл тіл таласы немен бітер еді? Қоғамда қандай саяси ахуал туар еді? Тәуелсіздік алып, өздерінің ұлттық тілдеріне мем­ле­кеттік мәртебе берген басқа пос­т­­кеңестік ұлттардың алдында қ­а­зақ­тардың беделі қандай болар еді?

Мен Мәжілісте, Әбекең Сенатта қатар депутат болған кезім­де білімі телегей теңіз, парасат пайымы жоғары сөз зергері өз ортасынан көктей биік Әбіш Ке­кілбаевтың қарапайым­дылы­ғына таң қалатын едім. Сол ор­тада­ғылардың сөзіне қарасам, олар Әбішпен күнделікті пенде­ші­лік әңгімеден аса алмайды. Себебі, онымен әңгімелесуге үл­кен дайындық керек. Ондағы шалқар білім – туабіткен нәрсе емес, ең­бектенудің, ізденудің жемісі. Ол жылдар бойы жата-жастана сая­саттанушылардың да еңбегін оқыған, Аристотель мен Платонды, Монтескье мен Локты, басқа да авторларды зерделеген. Бірақ олардың еңбектерін, айтқан ойларын оп-оңай басшы­лыққа ала қоймайсың, себебі, біз автори­тар­лық ойлауға, сондай амал-әре­­кетке үйренгенбіз дейтін Әбе­кең. Бұрын да, кейде бүгін де өзінің білігін, пікірін, ұстанымын бас­қа­ларға дарыта білгендер табысқа жетеді.

Осыдан келіп, Әбіш Кекілбаев Жоғарғы Кеңестің мәжілістеріне төрағалық еткен тұста автори­тарлық тәрбие алған депуттар кейде белгілі бір заңды неге күш­теп, белден басып өткізбе­діңіз, неге Министрлер кабине­тіне қы­сым жасамадыңыз деп төрағаға сын таққаны бар-ды. Қысым жасау парламент стилімен үйлес­пейді дейтін Әбекең.

Әбіш Кекілбаев дұрыс айтады! Парламентте шешімді күш­пен өткізуге болатын ондай жағ­даят­­тар кездесіп тұрады. Бірақ оны оңай жол екен деп, соның ығы­тында кетсе не болмақ? Пар­ламент-демократизмнің үлгісі, елді демократияға тәрбиелейтін билік, сондықтан әр депутат демократ тұлға болуы тиіс. Жоғарғы Кеңес төрағасы, спикер – адам­дарға жол көрсететін саяси көсем емес; қанша депутат болса, солар­­дың әрқайсысы өзінше кө­сем. Ал спикер – көп депутаттың бірі, ол заңды талқылауды ұйым­дас­тырады, мәселені тиімді шешу үшін әр түрлі пікірлерді жан-жақ­­ты, тереңірек талдауға жағ­дай туғызып, бір мәмілеге келуге ты­рысады. Сондықтан спикерге ең әуелі сабырлылық пен байсал­дылық қажет. Спорт тілімен айтсақ, ол – қақпашы емес, жат­тықтырушы не қорғаушы емес – төреші, өзге футболшылармен бірге жүгіріп, ойынның тәртіпке сай өтуіне жағдай жасаушы. Қа­шан да есте болатын қағида: пар­ламент қоғамның демокра­тизмін бейнелесе, спикер парла­менттің демократизмін бейне­лейді.

Әбіш Кекілбаев – Тәуелсіз мемлекетіміздің іргетасын қа­лауға, әсіресе рухани ұстаным­дарын бекітуге атсалысқан қай­рат­кер. Мемлекеттік хатшы қыз­­­ме­тінде оның бастамасымен «Ұлттық татулық пен саяси қу­ғын-сүргін құрбандарын еске алу», «Халық бірлігі мен ұлттық тарих», «Ұрпақтар сабақтастығы» жылдары өтті. Ол елді рухани жақындастыру, тарихымызды құрметтеу сезімін қалыптас­тырады. Сан-салалы қызметі орын­ды бағаланып, Президенттің Бейбітшілік пен рухани татулық сыйлығына, Еңбек Ері атағына ие болуы содан.

Бірақ Ә.Кекілбаевтың саясат­тағы да, әдебиеттегі де жолы тақ­тайдай теп-тегіс болған жоқ.

Колбин келген кезде үстінен талай арыздар түсті. Қазақтарды азғыратын неше түрлі сұмырай­лар бар, солардың ең бір пәлесі – осы Кекілбаев деген, өзі барып тұрған қазақшыл, – деп қаралап-ақ бақты дейтін.

Колбин кетіп еді, әлгі жаз­ғыштар енді оны орысшыл десті, басқа бабаларымыз құрып қал­ған­дай-ақ Әбілқайырды, Бөген­байды, Есетті жазады деп жаз­ғыр­ды. Ол арыздар жүрекке сал­мақ салды.

Әбекең бір сұхбатында өзінің саясаттағы жолын айта келіп: «Бұл жолда ащыны да, тұщыны да түгел таттым деуге болады. Ащы­сының тұсында жасқанған, тұщысының тұсында мастанған жерім жоқ сияқты. Жеңіп те көрдім, жеңіліп те көрдім. Бірақ соның бәрін бір басымның бағы мен астымдағы тағым үшін істе­ген емеспін. Соны сезіну маған ең берік рухани медет болды», – дегені бар-ды.

Иә, халқының жадында ол парасат биігіндегі де азамат боп қалды.