Гайдай түсірген «Кавказ тұтқынында» процесс кезінде орын алған залдағы мына бір көрініс көз алдымнан кетер емес. Вицын сомдаған әпенде әрі маскүнем: «Біздің Сот – Әлемдегі ең әділ әрі арлы Сот, ур-а-а-а…», – деп қол шапалақтайтыны бар ғой. Сол кейіпкердің сөзі ойландырады да тұрады. Осы орайда «Заң туралы танымымыз қалай? «Құқықтық сана», «құқықтық тәрбие», «құқықтық норма» сияқты категорияларды қазақ қаншалықты меңгеріп үлгерді?» деген сауал төңірегінде Заң саласының қызметкерімен сұхбат құрған едік. 

---

 

Әділ ЕРНАЗАРҰЛЫ,
«Zan Baynazar»
ЖШС Атқарушы директоры, заңгер

 

– Қазіргі қазақ қоғамында құ­қық­тық сауаттылық  жағ­дайы қа­лай?

Қазіргі таңда қазақ қоғамы құқықтық жағынан толық сауат­ты деп айта алмаймыз. Қан­шама жастар құқықтық са­ладағы мамандықтарды бі­ті­ріп жатса да, өз құқықтарын қор­ғауға дәрменсіз. Қара­пайым азаматтар күнделікті шы­ғып жатқан заңнамалардан ха­барсыз. Қазақстан Респуб­ли­касының Конституциясын­да – Қазақстан Рес­пуб­лика­сы­ның демократиялық, за­­йыр­лы, құқықтық және әлеу­­меттік мемлекет ретінде көр­сетілген. Сондай-ақ, Ата Заңымыздың 1-бабында: «Қазақ­стан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құ­қық­тары мен бостандықтары» делінген. Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің ка­лыптасуының алғы­шар­ты­ның бірі – азаматтардың құ­қықтық білімін жетілдіру, құ­­қықтық мәдениетін қалып­тастыру, әсіресе оның негізгі бөлігі – адам құқығының мә­де­ниеті. Қоғамның ең өзекті мә­селелерінің бірі – қыл­мыс­тың, құқық бұзушылықтың алдын алу. Бүгіндері бұны ше­неуніктерден бастап, құқық са­ласының қызметкерлері, ұстаз­дар мен ата-аналар және бар­ша азаматтар да түсінуде. Құқық бұзушы­лық – адамның қоғамға, мемлекетке я жеке тұл­ғаға зиян келтіретін, со­­ны заң алдындағы жа­уап­­тылыққа апаратын құқыққа қайшы әре­ке­ті. Қоғамда тәр­тіп ор­намаса, ел күй­рей­ді.

– Дәл осы бір ойды Пла­тон да «Мемлекет» атты трактатында айт­қан еді… Яғни бұндай нәр­сеге атүсті қарауға бол­майды деген сөз ғой…

– Осынау күрделі мәселе бар­лық ойшылдарды маза­ла­ған. Расында да, тәртіпті бұзу­ға бейім тұратын адамдар ел үшін қауіпті. Ол асқына келе дерт­ке айналады. Құқық бұзу­шылықтың себептеріне қа­тыс­ты ықылым заманнан бері сан түрлі болжам, долбар айтылып келеді. Солардың ішін­де әлеуметтік және био­ло­гия­лық жағдаяттар алдыңғы орын­да тұратынға ұқсайды. Жас­тар арасында құқық бұзу­шы­лықтың алдын алуға, қо­ғамдық тәртіпті сақтауға, заң алдындағы жауапкершілікті сезінуге үйрететіндердің бірі – оқу орындары. Онда оқитын жа­сөспірімнің бойында аза­маттық, патриоттык, адам­гер­шілік, салауаттық, құқықтық, мә­дени, шығармашылық, т.б. қасиеттерін қалыптас­ты­ра­ды.

– Қайткенде қылмыстың алдын алуға болады?

– Қылмыстың алдын алу үшін өскелең ұрпаққа құқық­тық тәрбие беру керек. Мә­се­лен, заң, сот, жаза, үкім кате­го­риялары туралы көп айт­сақ, онда істейін деп жатқан қыл­мыс­тың алдын аламыз. Тәрбие беру­мен қатар, балаға құ­қық­тың міндетін, мақсатын түсін­діруі­міз керек. Құқықтық тәр­­бие мақсаты – оқушы бойын­­да құқықтық мәдениет қа­лыптастыру. Аталмыш тәр­бие түрі – ұрпақты ұлы қателік жасаудан сақтай қалады.

Тәуелсіз мемлекетті ны­ғай­ту, өскелең ұрпаққа адам­гер­шілік, патриоттық, азаматтық тәрбие беру – бар­шамыздың міндетіміз. Құқық­тық тәрбиені ұстаздар қауымы мен ата-аналар заң, денсаулық сақтау, спорт саласының қыз­меткер­лерімен қоса сан түрлі мекеме, ұйым, бірлестіктермен бірлесіп жүргізсе, нәтижелі бо­лар еді.

Оқу орны мен отбасында бала бойында әлеуметтік іс-әрекеттің  алғашқы дағдылары қа­лыптасып, адамгершілік, әдеп, салт-дәстүр, құқықтық нормаларды меңгере бастайды. Әлеуметтік нормалардың негізгі маңызды түрі боп саналатын әдептік канондардың құ­қықтық сипаты болма­ға­нымен, оның ережелеріне ба­ғы­нып үйренген ұрпақ, әри­не қоғамға зиянын тигізбейді. Ке­рісінше, өмірде өз орнын тауып, елжанды, саналы азамат болмақ. Әдептілік нормалары кұқықтық нормаларға негіз бола отыра, белгілі бір дәре­жеде адамның ар-ұятын, на­мысын қалыптастыруға, қо­ғамдық тәртіпті сақтауға ұйыт­қы болады.

– «Құқықтық сана» жөнінде не айтар едіңіз? Осынау бір нәр­се қазақ қоғамында қалып­тасқан ба?

– Мемлекетіміз жастарға құқықтық тәрбие беру ісіне үлкен мән беріп келеді. Қа­зақ­стан заңдарын сыйлап, оларды сөзсіз сақтау және орындау – ұзақ жылғы тәрбие жұмы­сы­ның жемісі. Көбіне құқық­тық сананың төмендігі, материал­дық және рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеудің кесі­рінен қоғамға жат қылық­тар пайда болды. Сондықтан да әр оқушының санасына құ­қықтық нормаларды жеткізу, жет­кізіп қана қоймай, оның күнделікті мінез-құлық нор­ма­­сына айналдыру үшін күресуіміз керек.

– Құқық пен отбасы дегенді бөліп қарауға болмас…

– Иә, құқықтық тәрбие негізі отбасынан басталады. Оқу­шылардың тәртіп бұзуы­ның бір жайы осы отбасында жатыр. Бізде отбасылар әр­қилы: маскүнемдікпен, ұрыс-ке­рістен көз ашпайтын, бас­қалардың, мемлекеттің есе­­бінен арам жолға барып қал­ғысы келетін отбасылар бар. Осындай отбасында өскен баланың оқуға, еңбекке қалай қа­райтыны да түсінікті шы­ғар.

– Заңға салғырт қарап, оны білмеудің кесірі неге алып келуі мүмкін?

– Заңды білмеу – құқық­тық тұрғыдан алғанда елеулі кемшілік. Бұл жерде оқушы заң және құқықтық мәдениет ұғы­мын шатастырмауға тиіс. Құқықтық мәдениет оқу­шы­дан жан-жақтылықты талап етеді. Адамның құқықтық мә­дениеті – күрделі психо­ло­гиялық құбылыс. Бұл кұбылыс коғамның, мемлекеттің көпте­ген маңызды салаларында көрініс тапты. Заңдағы ең басты талап – адамгершілік.

– «Азаматтық қоғам» орнату үшін қазаққа не қажет?

– Гегель мен Маркс сынды ғалымдар «Азаматтық қоғам­ды» біраз зерттеп, құнды тео­рия­лық, ғылыми мұра қал­ды­рып кетті. Енді осы құнды ғы­лыми мұраға сүйене отыра, қа­зіргі заманның талабына сай өз моделімізді түзуге тиіс­піз. Біздіңше «Азаматтық қо­ғамның» мазмұны төменде­гі­дей болуға тиіс:

– экономикалық бос­тандық және әр түрлі меншік, нарықтық қатынас;

– адамдардың табиғи бос­тан­дығы мен құқықтарын қа­лы­птастырып, қорғау;

– заңды, демократиялық билік;

– ақпаратқа бостандық беру;

– заңның, соттың  алдында адамдардың теңдігі болу;

– таптық, ұлттық бірлік, достық, келісім болу;

– адамдардың әлеуметтік жағ­дайын, денсаулығын, мә­дени, рухани білімін көтеру, жақ­сарту.

«Азаматтық қоғамды» ор­на­­татын объект – адам. Соны­мен қатар, адам – қоғамның негізгі элементі, діңгегі.

Сұхбаттасқан
Әлібек БАЙБОЛ.