Халқымыз  әуел бастан-ақ  ұрпағын  әр нәрсенің қадірі мен обал-сауабын білуге тәрбиелеген.  «Судың да сұрауы бар» деп тіршілік нәрін үнемдеп, тиімді пайдалануды меңзеген. Ғылым мен техниканың заманында су көздерінің азаю проблемасы ғаламдық мәселеге айналып отыр.  Осы орайда  еліміздегі су қорларын құрайтын өзендердің бүгінгі жағдайын бағамдау үшін мамандарға жүгінген едік…

---

Қасым ДУСКАЕВ,
т.ғ.к., әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дың
Метеорология және гидрология кафедрасының профессоры

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СУ РЕСУРСТАРЫНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Су – адамзат баласы тіршілігінің және экожүйенің тұтастығын сақтауда негізгі табиғи компонент болып табылады. Әрі  су қорлары тапшы өңірлердің  экономикасы құлдырайтыны ешбір дәлелді қажет етпейді. Ал еліміздің жалпы су ресурстарына Қазақстанның әлеуметтік-экономи­калық  тұрғыдан тұрақты түрде дамуына, қолданыстағы су қорлары қандай ықпал етер  болса, сол су қорларын молайтуға қа­тысты қажеттіліктерді жүзеге асыру мә­селесі де солай шешімін табуы тиіс. Егер ол теңдестік бұзылар болса,  экономи­калық су секторының проблемалары барынша молая түспек. Су ресурстарының жинақталған әр алуан мәселелерін шешу үшін қазір   жаңа әдістер пайдаланылады. Яғни бағдарламалық әдіснамалар, су қор­ларын бірлесіп басқаруды (СҚББ) ен­гізу, барлық мүдделі тараптардың қатысуы арқылы шешім жасауды  талап етеді.

Қазақстан  аумағын шартты түрде сегіз су шаруашылығы алаптарына бөлуге болады. Олар: Арал-Сырдария, Шу-Талас, Балқаш-Алакөл, Ертіс, Есіл, Нұра-Сарысу, Тобыл-Торғай және Жайық-Каспий.

Қазақстан қазіргі кезде су қорларының  тапшылығы онша  байқала қоймаған елдер қатарына жатады. Әйтсе де Арал-Сыр­дария  және Нұра-Сарысу су шаруа­шы­­лық алаптарындағы көріністер бас­қа­ша. Елі­міздің қалпына қайта келетін су қорлары жылына орташа есеппен 100,5 км³-ді құрайды. Соның тек 56,5 км³-і ғана рес­публика аумағында қалыптасады. Қал­ған 44,0 км³ шекаралас мемлекет­терден келе­тін су қорлары. Мәселен, Қы­тай Халық Республикасынан – 18,9 км³, Өзбекстан Республикасынан – 14,6 км³, Қырғыз Республикасынан – 3,0 км³, Ресей Федерациясынан – 7,5 км³. Сондықтан Қа­зақс­тан көрші елдердің трансшекаралық өзендерінен келетін ағын суға өте тәуелді. Осы мәселеге  қатысты туындаған  әлеу­мет­тік мәселелерді шешу үшін транс­шека­ралық су нысандары бойынша барлық елдермен келіссөздер жүргізілуі тиіс.

Жан басына шаққанда қалпына қайта келетін тұщы судың көлемі бойынша Қазақстан Үнді және Қытай сияқты кейбір аграрлық және өнеркәсіптік елдерден алда. Ал Ресей, Бразилия және Канада елдерінен артта келеді. Табиғатты қорғау мақ­сатында өзендер мен көлдердің (эколо­гия­лық ағынды) экожүйелерін қорғау үш­ін жалпы 100,5 км³ су қорлары қалып­та­суы қажет болса, біз әр жыл сайын 38,6 км³ қажет. Арналар мен өзендерде қажетті инфрақұрылымның жоқтығынан, булану, сүзгілеу және Қытай, Ресей сияқты шекаралас мемлекеттерден судың міндетті түрде келіп түсуі тиіс көлемінің жетімсіз­ді­гінен жылына 29 км³ су жетпей отыр. Оның үстіне су қорларының 12,8 км³-і өзеннің ағын суының табиғи өзгергіштігі себебінен толықпай  қалуда. Сонымен Қазақстан Республикасында қазіргі уа­қытта су қорларының қолжетімді, тұ­рақ­ты және сенімді көлемі жылына 23,2 км³ құрайды.

Қазақстанның экономика саласының суды тұтынуы 1993 жылмен салыстырғанда 35 км³-ден 2006 жылы 26 км³-ге дейін, ал 2012 жылы 21,5 км³-ге дейін төмендеді, 2001 жылы су алу көлемі ең төменгі көр­сет­­кіш­ке  (20 км³) құлдырады. Судың пай­даланылатын көлемінің ауытқуы жылдың  ылғалдылығына және  экономи­ка­дағы ұйымдастырушылық-құрылым­дық өзгерістерге байланысты байланысты өзгеріп отырады. Экономика салаларының сумен қамтамасыз етілуінің 90%-ы жерүсті су көздері арқылы жүзеге асырылады (2012 жылы 20,3 км³-ге жуық). Қалған бө­лігі жерасты сулары, теңіз (Каспий және Арал теңіздері) сулары және ағын сулар есебінен толықтырылады.

Қала және ауыл халқының коммунал­дық және тұрмыстық қажеттіліктеріне  0,8 км³-ге жуық су жұмсалады.  Бұл алын­ған барлық  су қорларының  жалпы көле­мі­нің 4 пайызын құрайды. Мұнда адам басына тұты­нылатын судың үлес салмағы су қор­лары тармағының техникалық жағдайына байланысты тәулігіне 130 литрден 250 литрге дейінгі көрсеткішті құрайды. Жалпы, өнеркәсіп қажеттілігі үшін қол­да­ны­латын судың көлемі ұлғайып барады, 2012 жылы ол 5,2 км³-ге жуық болды (жалпы кө­лемнің 24 пайыз). Суды ең көп тұтына­тындар – жылу энергетика саласы, түсті металлургия кәсіпорындары мен мұнай өнеркәсібі (Қарағанды, Павлодар және Алматы облыстары). Сонымен тұтынатын судың көп бөлігі суармалы егін шаруа­шы­лығына, сонымен қатар, жайылымдар мен бау-бақшаларды  суландыруға, ауылдық елді мекендерді сумен жабдық­тауға жұмсалады.

Қазақстанда су пайдалану тиімділігі өзге елдермен  салыстырғанда  жеке салалар бойынша да, жалпы экономика салалары бойынша да орташа алғанда да  төмен: Қазақстанда ІЖӨ АҚШ-тың 1000 долларына 97 м³ су талап етіледі, бұл Аустралия (15 м³), Бразилия (26 м³), Америка Құрама Штаттары (31 м³), Ресей (33 м³), ҚХР (67 м³)  көрсеткіштерінен біршама жоғары деген сөз. Тасымалдау кезінде су то­ғандарына жұмсалған шығындар ауыл­шарушылығы тұтынушыларында орташа есеппен 60 пайызға, өнеркәсіп тұтыну­шы­ла­рында  40 пайызға жуық және коммунал­дық шаруашылықтарда 50 пайызды (жал­пы пайдаланылған су көлемінен)  құрайды. Коммуналдық сектор мен ауыл­ша­руа­шы­лы­ғында су қорларын пайда­лану­дың бү­гін­гі тиімділігін сақтауда және өнер­кә­сіпте 2040 жылға дейін тиімділікті бі­рың­­ғай арттыруда су алудың 29,7 км³-ге дейін және тұтыну (шығындарымен қоса) 24,6 км³-ге тұрақты түрде өсіп тұруы күті­леді.

Жоғарыда аталған мәселелерді мемле­кеттік деңгейде шешу үшін  2014 жылы Елбасының арнайы қаулысымен «Қазақ­с­тан­ның СҚБ мемлекеттік бағдарламасы» қабылданды. Бұл бағдарлама негізінде су мамандарын дайындау дәрежесі мен сапасына ерекше назар аударылуда.

Қазақстан Республикасында келешекте өндірістің айтарлықтай қарқынды өсуі  өзеннің  ағын суының жиынтық қорларын азайтатын (жылдың орташа сулылығы бойынша) тенденциясы байқалады. Егер су мол  болған жылдарда, мысалға, өткен ғасырдың 40 жылдарынан кейін жылына 150 км³-ге жетсе, 70-80  жылдарында  жы­лына 115-125 км³-ге, 2000 жылға дең­гейін шамамен, жылына 100  км³-ге 2010 жылға дейін және қазіргі уақытта  жылына 91 км³-ге төмендеген. (ҚР БҒМ География Институты).

Климаттық, трансшекаралық және гидрологиялық қолайсыз жағдайларға байланысты  келешекте, 2040 жылға қарай жерүсті ағын суларының жалпы Қазақстан бойынша  көлемі  жылына 11,4 км³-ге аза­юы мүмкін екендігі сөз болуда. Бұл болжам  негізінен трансшекаралық өзендерден келетін  ағын судың жылына 44,7 км³-ден 32,6 км³-ге төмендеуіне байланысты бол­мақ. Соңғы жылдары көрші елдер өңір­лерінің экономикалық және әлеуметтік дамуына байланысты тұтынатын су көле­мінің ұлғаюы осындай  болжамға негіз болып табылады. Қытай Халық Республикасы (ҚХР) аумағынан басталатын өзендер суының азайып кету қаупі жоғары: Ертіс және Іле өзендерінің ағын суының азаю кө­лемі жылына 7,7 км³-ді құрауы мүм­кін.

Қазақстанмен шекаралас мемлекеттер аумағынан ағып келетін судың жалпы көлемі 1998 жылдан 2008 жылға дейін 26 пайызға азайды. Трансшекаралық ағын су көлемінде  келесі 20 жыл ішінде  осы мөлшерде азаюы мүмкін деп күтіледі. Сұраныстың ағымдағы бағамының өсуін ескерер болсақ,  2030 жылы Қазақстан су шаруашылық алқаптарды  құны 2 млрд. АҚШ долларына тең 13 млрд. м³ су қор­лары тапшылығына ұшырауы мүмкін (Қа­зақс­­танның СҚБ мемлекеттік бағдар­ла­масы, 2014).

Қорыта келгенде, еліміздің су ресурс­тарын қорғау әрі аса тиімді пайдалану мә­селе­лері бүгінгі таңдағы ең өзекті мәсе­лелердің біріне айналып отыр.

 

Санат ТҮГЕЛБАЕВ,
география ғылымының кандидаты, доцент

ТІРШІЛІКТІҢ БАСТАУЫ…

Қазақ халқы табиғат аясында тір­шілік етіп, көшіп қонғандықтан та­би­ғатты қастерлеп қадір тұтқан. Алғашқы тіршілік суда басталғанын ғы­лымның дәлелдегеніндей, қазақ халқы табиғи ортадағы судың пайдасын жете түсініп, ұрпақтарын жастайынан  табиғат байлықтарын тиімді пайдалануға баули отырып, өнегелі тәлім-тәрбие берген.

Халықтың салт-дәстүрі мен өмір сүру мәдениеті қоршаған орта мен табиғатқа тәуелді. Өйткені, шаруашы­лық­тың негізгі формасы көшпенді мал бағу болғандықтан ол үрдіс жыл он екі ай бойы қоршаған табиғат аясында өтеді. Әрине, мұндай жағдайда таби­ғат­тың заңдылығын ондағы табиғи үрдіс­тер мен құбылыстарды білмеу өзіңді жоғалтумен тең. Бұл тұр­ғыдан қарағанда біздің дәстүрлі мәдениетімізде, әсіресе, «Өнер алды қызыл тіл» деп білетін қа­зақ халқы білім мен ғылымды сақтау және ке­лесі ұрпаққа жеткізу көп жағ­дайда мақал-мәтел мен нақыл сөздерде сақ­талған. Тіршілік көзі су болған­дықтан және еліміз үлкен континенттің ортасында негізгі мұхиттардан алшақ ор­наласқандықтан, бізде су көзі әрқа­шан да тапшы болған. Осы нәр көзіне байланысты кейбір қанатты сөздерге назар аударып көрейік. Мысалы,        «Өзен бойы тұрғанда өзге жерге қон­ба­ңыз» сөзі. Егер біз географиялық кар­­таларға мұқият қа­расақ, әлемдегі үлкен ірі қалалардың теңіз немесе үлкен өзендер жағалауында орналас­қа­нын байқаймыз. Мұның өзіндік себептері де аз емес. Әрине, өзендер мен мұхиттар ең бірінші тасымал көзі болып табылады. Су арқы­лы алыс ел­дерге тауар тасумен қатар үлкен сау­да-саттық жасаудың мол мүм­кін­дігі бар.

Келесі нақыл сөздің бірі «Шөл жа­ғалап қонба, көл жағалап қон». Әри­не, бұл нақыл сөздің мағынасына келетін болсақ, негізгі тіршілік көзі­нің шаруа­шы­лықтағы алатын орны ерекше мағы­наға ие. Тағы да бір на­қыл сөздің мағына­сына келетін бол­сақ, бұл сөз көп жағдайда қоршаған ортаны ластамау­дың үлкен маңызын білдіреді. Ол нақыл сөз  «Саға­дағы су ішеді, аяқтағы у ішеді». Әрине, мұның мағынасы, әсіресе қазіргі кезде үлкен өзендердің бойында орналасқан елді мекендер мен үлкен өндіріс мекемеле­рінің су көздерін ластамаудың қан­ша­лықты маңызды екенін көрсе­теді. Әрине, өзеннің төменгі сағасында орналасқан халық ол судың сапасына тікелей тәуелді. Мысалы, біздің елден ағып өтетін негізгі үлкен өзендер өз­де­рінің бастауын көрші мемлекеттерден алады. Мұндай жағдайда біз, әрине, ондағы судың сапасына тікелей ықпал жасай алмаймыз. Бұған тағы бір дәлел «Су басынан бұзылады» нақыл сөзі.  «Су бар жерде ырыс бар: ұстап балық жейсің, ақ бидай егіп, нанын жейсің», сөз тіркесі­нің мағы­насы негізгі шаруашылық көзінің су­сыз болмайтынын нақты айғақ­тай­ды. Сусыз тіршілік жоқ, ол бүкіл тірі жан иесінің бойында бар. Тамақсыз бірнеше күн өмір сүруге болады, ал су­сыз сонша уақыт өмір сүру мүмкін емес.

Алайда, ішуге жарамды таза су Жер бетінде барған сайын азайып бара жатыр. Адамдар суды өнеркәсіп қа­жетіне көп пайдаланып, оны өн­діріс қалдығы­мен ластауда. Ал біз су құнды байлығы­мыз екенін ұмыт­пауы­мыз керек. «Су­дың да сұрауы бар» дегендей, су сар­­қыл­масын, тоқ­тамасын, азаймасын десек, еліміздегі су қорларын  көздің қара­шығындай сақтағанымыз абзал. Суды тиімді, кеңінен қолдану үшін ірі гидротехникалық құралдар мен су есептегіштерін орнатуды мықтап қолға алғанымыз жөн.