1913 жылы Қазанда жарық көрген С.Көбеевтің «Қалың мал» романы қазақ жазба прозасының алғашқы іргетасы іспеттес еді. Одан бері де бір ғасыр уақыт өтті. Осы жүз жыл аралығында қазақ прозасы халыққа не берді, халық бойына қандай қасиеттер қалыптастырып үлгерді? Көркем образ ба, көркем тіл ме, азаттық идеясы ма, философия ма? Жалпы, қазақ прозасы қазір қандай ойды басқарып отыр деп ойлайсыз? Кезіндегі жаппай кітап оқитын оқырман халықтың осы күні тыңдарман немесе көрермен қауымға айналуы ұлт талғамына қаншалықты әсер етіп жатыр? Қаламгер қауымға ойтүрткі болған бүгінгі сауалдарымыз осы еді.

 

Марал ЫСҚАҚБАЙ,
жазушы

КІТАП ОҚЫМАЙТЫН КІСІНІҢ ДЕҢГЕЙІ ҚАНДАЙ БОЛУЫ МҮМКІН?

Осында қойылған әр сауалға бір-бір зерттеу мақала арнауға бо­лар еді. Бұл жерде атүсті сөз емес, із­деніп жүрген кісінің толғанып ай­тар ойы керек. Қысқаша сұх­бат­пен көп нәрсе ашылмай қалады.Әйт­се де, шамалап көрейік. Шын мә­ніндегі кәсіби проза халқы­мыз­дың көркемдік ойының көкжиегін кеңітті, әдебиетін әлемдік  деңгей­ге көтерді. Әуезовтің эпопеясы, Нұр­пейісовтің трилогиясы, Ах­та­новтың романдары, Әлім­құ­лов­тың хикаяттары, Кекілбаевтың «Аңыз­дың ақыры» мен «Шыңы­рауы», т.б. кез келген елдің озық үлгідегі туындыларының қа­та­рын­­да өзінің ұлттық бояуымен, үні­мен «менмұндалай» жоталанып, бөлек тұратын туындылар. Бір­неше ғасырлық тарихы бар әде­биеттермен иық теңестіруге қол жет­кізу аз олжа емес. Прозалық туын­дылар халық тіршілігіне жан-жақты үңіліп, тереңдей таразылау мүмкіндігін туғызды. Со­ның арқасында көркем туын­ды­лардың тақырыптық аясы кеңіді, әлеуметттік мәселелердің сырын аш­тық, адам психологиясының қат­парына үңіліп, болмыс пен тұл­­ғаға қатысты пәлсапалық ой түю дамыды. Бұның бәрі оқыр­ман­ның интеллектуалдық дең­гейі­не сапалық өзгерістер әкел­ге­ніне дау жоқ болса керек-ті. Өзіңді өз­геден кем тұтынбай, озық өрке­ниеттің жалына жармасып келе жатқаныңды түйсіну – адам психологиясына керемет әсер ететін жәйт. Тарихи романдар жазу ар­қы­лы тереңде жатқан тамыры ба­рын, адамзат өркениетіне қос­қан мол үлесі барын көрсетіп, хал­қымыздың жігерін жаныды, ең­сесін көтеруге қол ұшын берді.

Әрине, оның бәрі құрғақ сөз­дің әсерінен болған жоқ, үлгі-өне­ге болуға, яки жиреніш туды­ру­ға лайық әдеби қаһармандардың іс-әрекеті арқылы сіңірілді. Бұл ай­тылғанның бәрі, негізінен, ХХ ға­­сырға қатысты. Ол кезде хал­қы­мыз­дың тіршілігіндегі кітаптың ор­ны ерекше еді. Кітап оқу, кітап жинау тіпті сәнге айналғандай-тұғын. Қойшылар мен тракторшы­лар кітапты етіктерінің қонышына тығып жүріп оқитын. Трамвайларда, автобустарда кітап оқып оты­ратын жастар үйреншікті кө­рініс еді. Ал бұның тіл үйренуге, тіл­дің дәмін тұшына татуға тигі­зе­тін ықпалын айтып жеткізу мүм­кін  емес. Шоқан Уәлиханов­тың Ядренцев дейтін орыс досы: «Қа­зақ шаруалары өзінің интел­лек­туалдық деңгейі жағынан орыс крестьяндарынан бір бас бойы биік» (на целую голову выше) деген сөзі бар еді. Сол айтпақшы, ма­ған ХХ ғасырдағы кітап оқығыш сол жастар (бүгінгі қариялар) бү­гінгі жастардан интеллек­туалдық тұрғыдан әлдеқайда биік көрінеді. Өйткені, бүгін кітап оқу жалпыға тән іс болмай қалды. «Кітап оқуды тоқ­татқан күні ойлануды тоқ­та­та­сың» (Когда перестаешь читать, пе­рес­таешь мыслить) деп орыстың ХІХ ғасырдағы Писемский дейтін сын­шысы айтқандай, кітап оқы­май­тын кісінің деңгейі қандай болуы мүмкін?

Бір кезде біздің әкелеріміз «ат құ­лағында ойнайтын». Қазір не­ме­релеріміз компьютердің «құла­ғын­да ойнайды». Күні бойы ком­пьютерлік ойындармен әуреленген соң, рухани тұрғыдан жұтайды, интеллектуалдық деңгейі жетіл­мейді. Деңгей жоқ болған соң, олар үшін әншіден артық ештеме жоқ болып көрінетін шығар. Ол ән­шінің орындап жүргені де өнер­дің озық туындысы болмаса, ол одан не үйреніп, не өнеге алады? Бә­рі айналып келгенде, бүкіл эфи­­рімізді де, интернетімізді де жау­лап алған «тобырлық мәде­ниет­тің» кесірі. Ал оны түзететін күш­ті өз басым көріп отырғам жоқ. Бұл прозаның қолынан мүл­дем келмейтін шаруа. Бүгінгі көп­шілік жастардың талғамы бұзыл­ған. Не әуені жоқ, не мәтінінің ма­ғынасы жоқ, бос ырғаққа құ­рыл­ған әнсымаққа жамырай қол со­ғып, орнында отырып-ақ ырға­ла «билей» беретін көрермендерге басқа не айтуға болады.

Ал енді бүгіндері қазақ прозасында қандай ой, қандай идея басым екенін айта алмаймын. Же­тек­ші ой иелері дегенге байланыс­ты да нақты атап беруім қиын, ал жалпылай айтсам, жұртқа ой салатын пікірлерді оппозицияда жүрген журналистер айтып жүр. Артық айтатыны бар, кем айтатыны бар, әйтсе де, құлақ қоюға болатын нәрселер айтылады. Жалпы, ұлттық ірі мәселе көтеретін тұлға бүгінгі таңда болмай тұр.

 

Бекен (Бекболат) ЫБЫРАЙЫМ,
әдебиетші

ХАЛЫҚТЫҢ ІЗДЕНГІШ ОЙЫНЫҢ САҒЫН СЫНДЫРАТЫН – ЖЕМҚОРЛЫҚ

Прозамыздың та­рихы жүз жылдан әл­­де­қайда әрірек. Құр­малас сөйлем құру­ға үй­ренген шақ­тан прозалық ой­лау басталатын шы­ғар. Ендеше қазақтың ауызша про­за­сы­ның тарихы тереңде. Ал жазба про­за­мыз­дың тарихы әзірге толық анықталған жоқ.

Егер қазақтың алғашқы романы Шың­ғыс ханның өмірбаяны туралы болса, оны ХVІІІ ғасырда француздар өз тіліне аударса, әрі түпнұсқасын қоса жарияласа, тарихымыз әріде жатқаны даусыз. Орта ғасыр­лар­да­­ғы тарихи ескерткіштерді әрі әдеби ес­керт­­кіш ретінде қарастыру бізде әлі күнге ке­­шеуілдеп келеді. Немесе Орхон ескерт­кіш­терінің тіліне қарасаңыз, прозалық ой­лау, сөз саптау мәнері сайрап жатыр. Жа­рай­ды, бұл әңгімені кейінге ысыра тұ­райық.

Ал  бүгінгі  ұғымдағы проза халқымыз­дың өзін өзіне танытты. Қалай танытты де­генде, өзі­нің тарихын, табиғатын, т.т. қы­руар об­раз­­дар мен тақырыптар, мәселе­лерді байыптау мен бейнелеу арқылы танытты.

Қазақ прозасында көркем образдың не­ше атасы бар. Тілдің мүмкіндігін пайдалану мен молайту, есесі кеткен, езілген шақ­тар­­да азаттық идеясын ту ету, адам мен қо­­ғам, заман мен адам, болмыс пен қоғам, мем­­­лекет пен саясат, т.т. қатысты тол­­ға­ныс­тар­­дың барлығы да философиялық пайым­дау­ға бастағаны талассыз болса керек. Ең бас­тысы, соның барлығына ойлы көзбен, сын көзбен қарау дағдысына жетеледі. Әде­биет заманның талабына бейімделетінін, қан­дай ой да негізінен қажеттіліктен туаты­нын ескеру керек.

Екінші сауалға қатысты қысқаша айтарымыз – халықтың ойын – адамның ойын еш­кім де басқара алмайды. Әңгіме ықпал жа­сау туралы болса, бір сәрі… Жетекші ой ие­­лері деп жеке адамды атап айту мүмкін емес. Еліміз түгелдей сауатты, ізденіп-оқып, зерттеп-байыптап жүретін алғыр, зейін­ді, зерек азаматтар өмірдің қай сала­сын­да да бар екенін кәдуілгі өмірден де, мер­зімді басылымдар, ғылыми кітаптар ар­қылы да көріп-біліп отырмыз. Бірақ қазір кор­рупция халықтың ізденгіш ойының са­ғын сындырып отыр.

Ойшылдар қай ел, қай қоғамда да, қай за­­манда да сирек. Рас, сауатсыздық жай­ла­ған елде сауаттылардың ерекше көрінуіне мүм­­кіндік «молырақ», салыстырмалы түрде ал­ғанда. Ал сауатты елде ойдың дамуына зор қамқорлық жасалмайынша, қаншама ой­лар – талаптар жанбай жатып сөнетінін, көк­тей солатынын көріп отырмыз. Қоғамды, мем­лекетті, халықтың алға бастайтын, даму процесіне орасан зор ықпал ететін әншілер де, спортшылар да емес, ең алдымен ғылым мен әдебиет. Ғылымның да, саясаттың да, ең айтулы, айрықша өкілдерінің барлығы да өздеріне ең қуатты әсер еткен көркем әде­биет екенін бір ауыздан айтқан.

Осыдан біраз жыл бұрын дүниежүзінің атақ­ты бизнесмендерінің кітаптарын оқып шықтым. Бұлардың қандай құпиялары бар, біз­дің қазақтың бизнесмендері неге солардан асып түспейді немесе деңгейлесе ал­май­­ды деп. Олардың ортаға салған ойла­ры­ның барлығы дерлік зерделі адамның қай-қай­сысы да ойланса өз ақылымен-ақ жететін «құпиялар». Солардың ешқайсысы ашып, анық айтпағанымен, барлығына ор­тақ заңдылықты байқадым. Қай-қайсының да биік нәтижеге жетуіне «қолдау» жасаған  классикалық көркем әдебиет екен. Әсер алған көркем шығармалардың «көмегімен» идеялар, басқалардың ойына келмейтін шешімдер, т.т. тапқан.

Классикалық әдебиет адам қиялын шал­­­­қытады, интуитивті әлемді байытады. Ке­мел шығарма әр адамның интеллек­туал­дық әлеуетіне игі әсер етеді. Сол әсерді оқыр­ман өз бойына сіңіріп, қажетіне жарата алды ма, ол жағы – бөлек әңгіме.

Осы орайда қазақ бизнесмендерінің іші­нен Бауыржан Оспанов  деген жігітті бө­ліп айтқым келеді. Біраз жылдан бері «Дара­боз» конкурсын ұйымдастырып, демеушілік жасап келе жатқан кәсіпкердің әдебиетке деген нақты көмегі – түптеп келгенде, ха­лық­тың өрлеуіне өз тарапынан жасап отыр­ған қамқорлығы, азаматтық зор үлесі. Қо­ға­мымыздағы зәрулікті, қажеттілікті се­зі­ніп қа­на қоймай, қанатымен су сепкен қар­лы­ғаштай өз үлесін қосуы – әдебиеттің маңы­зын сезінгендіктен болса керек…

Проза немесе көркем әдебиет ойды бас­қара­тын әмірші әкім, деспот емес, ең алдымен оқырманның – халықтың сырласы, досы, қамқоршысы, жан серігі. Бас­қар­май­ды, ықпал жасайды.

Ал бүкіл халықтың ықыласы мен қо­ше­меті әншілерге ауып кетті деп айта алмаймын. Бәрі талғамға, «модаға» – сәнге байла­ныс­ты. Көп әншілердің дәурені уақытша. Біз­де ғана емес, дүниежүзі елдерінде бар «мо­да». Бұл енді байлар мен шенеуніктердің да­рақылығы мен даңғойлығының жарысы. Әміре, Манарбек, Қайрат, Бекболат, Қапаш, Майра сияқты әншілер туралы сөз басқа. Сөз арасында айта кетпесек болмас, дара­қы­лық жарысында бізге Еуропа елдерінің еш­қайсысы да жете алмайтын шығар. Айту­дай-ақ айтатын, түбіне жеткізетін бұл мә­се­ле туралы кейін…

Классикалық ән де, әнші де дүниеге күн­де келе бермейді. Ал қазір жаппай тың­да­лып, айтылып жүрген арзан ермек, баянсыз алданыш әндер де, ойыңа ой қоспақ түгіл білгеніңді ұмыттыратын желөкпе, жеңіл­тек, есерсоқ, «мені тыңда» дегендей жеңіңн­ен тартып, өзіне қарататын немесе «күн тәртібіндегі» коньюктура «мәселе­сі­мен», не кеуек сөзімен ішті кептіретін ән­сы­мақтар мен әншісымақтар көп қазір.

Мұндайлар мен құлақпен тыңдайтын сон­дайлар социализм заманында бізге құ­бы­жық қып көрсеткен капитализм үшін, пи­ғылы таза емес немесе терең ойлауға қа­бі­летсіз, өткінші, жалған дүниені өмірінің ны­санысы деп ұғынуға бейім бизнесшілер үшін қолайлы, өзі кеп тұрған нәпақа. Олар­ға айналаға аңғарып қарайтын, барлап тыңдайтын, байқап бағалайтын тыңдарман емес, еліріп, көзін тарс жұмып алып, басын шай­қап, не істеп, не қойып отырғанына бә­лендей мән бермейтін, айғайға сүрен қо­сып, айтаққа арсылдап ала жөнелетін, же­тек­ке оңай көнетін, айлаға өзі дедектеп ба­рып ойланбай тұтқындалатын топас, тұтынушы тыңдарман керек.

Желөкпе желгіш, айғай-шуға ергіш ес­сіз­ді жетектеу, өз қызметіне жегу оңай. Кры­ловтың шегірткесі құсап гөләйттап, ән са­лып билей беруден ештеңе өнбейтіні қай за­манда да айтылып келеді…

Анығы, әдебиеті жүдеген елдің рухани әле­мі жүдейді. Рухани әлемі жүдеген ел жан-жақтан аш қасқырдай анталаған қы­руар алаяқ ықпалдарға елітеді, алданыш етеді. Соған еріп, өзінің ғасырлар бойы қа­лып­тасқан қадір-қасиетінен айырыла бас­та­ған халық, сақтанып таразыламаған ел өзін-өзі құрдымға құлататынын аңғармай да қа­латынына жойылып кеткен ұлттар, ұлыстар тағ­дыры дәлел. Бәрінен бұрын, барлығынан жа­қын, табиғи көркем Сөз қазақ деген ха­лықты сонау ғасырлар қойнауынан Бүгінге аман-есен жеткізген ұлттық  дәстүрлерінің, ұлт­тық құнды­лық­та­­рының ең басты сақ­тау­шысы, шырақ­шы­сы, айнымас қорғау­шы­сы, айбынбас жоқ­шысы еді. Әумесер ән­сі­мақпен әуе­йіленген тұты­нушы тыңдар­м­ан ата-баба­лары жанын қиған, сан ғасыр­лар арман еткен, қанымен, терімен бүгінгі ұрпағына табыстаған аманат асылынан, жа­рық дү­ниеде халық үшін ең аяулысынан ажырап, аулақтай бастайды.

Бұған дәлелдер қисапсыз екенін ақпарат құ­ралдарынан күн сайын біліп отырмыз. Әр ­түрлі діндерге кіріп, алуан ағымдарға ал­­­данып, басқаны айтпағанда, бір от­ба­сы­ның өзінде алауыздық туып, асқынуы, шетелдіктердің шылауына еріп, шұлғауына қолы жеткеніне мәз болған қазақтың қыз­дары, ақ төсекте шет елдік кәрі әртістің қо­лын ұстап түскен суретін әлдеқандай кө­ріп, интернетте жариялаған қазақтың жап-жас, сұлу актрисасы, жыл сайын миллиардтап шет елдерге асып кетіп жатқан қаржы, өз елін өзі тонап жатқан азғын байлар мен шірі­ген шенеуніктер (бәрі емес, әрине) – ұлт­тық асылдарымызды, демек, өз хал­қы­мызды алдау мен табанға салып таптаудың бұлжытпас, мызғымас дәлелі.

Соның барлығын көріп-біліп шырыл­да­ған қазақтың әдебиеті – ақиқатын айтқан­да, бәрінен бұрын қазақтың баламасы жоқ, ең қажет, ең басты идеологиясы. Қазақ кі­та­бының таралымы күрт құлдырап, 2000 да­наға дейін ойсырауы, қаламгерлері­міздің шындық сөзі, шырылы мен жан дауысы қа­лың елге жетпеуі – өз идеологиямызды өзі­міздің шектегеніміз, басқалардың бей­бастық басынуына жол бергеніміз.

Халық ойының қозғаушысы да, жетек­ші­сі де – көркем әдебиет. Әдебиет – халық­тың сөзі! Адамзат тарихында халықтың сө­зін тыңдамаған, қадірлемеген ешбір елдің кө­сегесі көгермеген!

 

Ертай АШЫҚБАЕВ,
ақын

ҚАЗАҚ ПРОЗАСЫ АШЫЛУҒА ТИІС САНДЫҚТЫ АШТЫ

Жүз жылдық ғұмырында қа­зақ прозасының халыққа не бер­генін бір сауалнамаға қай­та­рыл­ған жауап­пен түгесу мүмкін бе екен? Оның үстіне бұлайша сыр тар­ту ке­шегі кеңес өкіметі немесе ле­нин­шіл компартия халыққа не бер­ген­дігі жөніндегі салыс­тыру­лар­ға апа­­рып соқтыратын төте жол сияқ­ты көрінеді екен. Мейлі ғой.

Меніңше, проза халыққа, яғни 1917 жылға дейін пәленбай пайызы сауатсыз болған қазаққа сауатты оқыр­ман мәртебесін алып берді. Оны азсынсаңыз, жай ғана оқыр­ман емес, белсенді оқырман мәр­те­­бесін алып берді. Әрідегі Жүсіп­бек Аймауытов пен Міржақып Ду­латовтың, Бейімбет Майлин мен Мұх­тар Әуезовтің, Сәбит Мұқанов пен Ғабит Мүсіреповтің, олардың тұрғыластарының қаламдарынан түскен сөздер өз алдына ғой, халық (қа­зақ), әсіресе, сол ғасырдың ал­пы­­сыншы-жетпісінші жылдары, мы­салы, «Жұлдыз» журналын үйде қо­­лынан тастамай, түзде қоны­шы­на тығып оқитын ықыласты оқыр­ман­ға айналып кеткен жоқ па еді. Сол заман жазушылары, түстеп айт­қанда, алпысыншы-жетпісінші жыл­дар қаламгерлері өздеріне дейін­гі тоталитарлық саясаттың сал­қынынан әбден жаураған қаза­қы сөз өнерінің тамырына ыстық қан жүгіртіп, бір-біріне немқұрай­лы қарайтын кейіпкер мен оқыр­ман­ды ортақ  тақырыпта әңгімелесе алатын сырлас дос етіп жіберді ғой. Әдебиет дегеніңіз де, түптеп кел­ген­­де, автор мен оқырманның екеуа­­ра әңгімесі емес пе?!

Рас, идеологиялық цензура қал­­ғыған жоқ. Бірақ қазақ прозасы ашылуға тиіс сандықты ашты, ша­шылуға тиіс жібекті шашты. Әри­не, мүмкіндігінше.

Егер образ дегеніңіз сөзбен баян­далатын сурет екенін ескерсек, жүз жылдың қай кезеңінде қан­­дай көркем образдар назарға ерек­ше іліккенін, іргелі сыни ең­бек­­терді былай қойғанда, мек­теп­тегі жоғары сыныптар оқушы­ла­ры­на арналған «Қазақ әдебиеті» пә­ні оқулықтарынан-ақ шолып шы­ғуға болады.

Ал көркем тіл ше? Мысалы, 1918 жы­лы туған Тәкен Әлімқұлов пен 1935 жылы дүниеге келген Қа­ли­хан Ысқақовтың өздеріне дейінгі қалам иелерінің қолтаңбасына тіпті де ұқсамайтын көркем тілдік айшықтарына 2018 жылы туатын немесе 2035 жылы дүниеге келетін оқырмандар да тамсанатындығына менің еш күмәнім жоқ.

Ал азаттық идеясы дегенге кел­сек… Түртінектеп оқыған адамға сол кездің өзінде-ақ прозалық мә­тіннің бірер сөйлемдеріне немесе кей­бір абзацтарына, тіпті тұтас шы­ғарманың өн бойына жасы­рын­ғансып тұратын сол азаттық са­рынды немесе сол сарынның ұш­қындарын талай авторлардың туындыларынан тауып алу қиын емес-ті. Қазір кітаптардың атауларын толық тізбелеудің мүмкіндігі жоқ, дегенмен Әбіш Кекілбаев, Мұх­тар Мағауин, Асқар Сүлей­ме­нов,Төлен Әбдіков, Дулат Исабеков, Оралхан Бөкеев тәрізді бірқа­тар қаламгерлердің осы идеяны цензураны алдай отырып жеткізу үшін қаншалықты тер төккенін әдебиет сыншылары айтпай жүрген жоқ. Философиялық прозаға тие­сілі сипаттардың талай ерек­ше­лік­те­рін де осы жазушылардың шы­ғар­маларынан адаспай табасыз.

Ал жүз жылдық проза халық бойы­на қандай қасиеттер қалып­тас­­тырып үлгергені жөнінде түп­кілікті байлам жасауды мойынға алу қиын. Себебі, біздің, яғни әлгі жүз жылымыздың төрттен үш бө­лі­гін, шамамен жетпіс бес жылын меншіктенген кеңестік заманда қалыптасқан ұрпақтың бойында қазіргі пайымға түсініксіз болып көрінетін қасиеттер мол болса, оны тек әдебиетке ғана жабудың еш реті жоқ. Өйткені, ол заманда да бойы арба күпшегінен асқан балалардың барлығы бірдей одан әрі роман жас­танып, ұйқысын повестпен ашып кеткен ештеңесі жоқ-ты. Оның үстіне, ең бастысы, КСРО за­манында сананы тәуелді етудің түр­лі қитұрқыларын ойлап тап­қан мемлекеттік идеологиялық ма­шина қалай жұмыс істегенін сол дәуірдің нанын жеп, суын ішкен екі адамның бірі жақсы біледі. Сол себепті, қазақ прозасы тұтас ха­лық­­тың бойына (жекеленген адам­дар­дың емес) қандай қасиеттерді сіңір­генін санамалап айтып беру оңайға соқпайды. Қазір де солай. Қа­зір де әдебиеттің халықты қа­лыптастырудағы ролін қалтқысыз бая­­ндап беруден қиын ештеңе жоқ. Бұл ретте міндетті түрде дауға ки­лік­тіретін «әдебиеттің халықтығы» дейтін терминге әдейі соқпай
отырмын. Дегенмен, анығы сол, университеттегі бес жыл бойғы курс­­тасым, қазіргі белгілі зерттеу­ші, эссеист Мақсат Тәж-Мұраттың бір мақаласының атауында таң­ба­лан­ғандай: «Зая» ұрпақ болса да, зая әдебиет болмайды».

Қазақ прозасының тап қазір қандай ойды басқарып отырғанын тап басып айту қолымнан келмейді екен. Ал жазушыларды, соның ішін­де қазіргі прозашыларды же­тек­ші ой иелері болу мәртебесінен ресми түрде ешкім алып тастаған жоқ. Бірақ сол жазушыларыңыз сол жетекші ойды айта ма, айтпай ма, бұл жағы тіпті бөлек мәселе. Бұ­лай қысқа қайыра сөйлейтін се­бебім, мысалы, мен шығармалары өзіме етене таныс Несіпбек Дәу­тай­ұлы мен Мархабат Байғұттың, Жұмабай Шаштайұлы мен Әлібек Асқаровтың, Серік Асылбекұлы мен Рахымжан Отарбаевтың соңы­нан ерген прозашыларды, өтірік жа­қауратып қайтемін, аса жүйелей оқып қарық қыла қойғам жоқ. Бұны бір десеңіз, екіншіден, бұл та­рап­та толыққанды пікір айту зер­делі сыншыларға лайық іс болар еді. Өйткені, кез келген жаңа формация тіршіліктің басқа салалары тәрізді әдебиетке де жаңалық енгізеді, жаңа ағымдар немесе жаңа ағымдардың элементтері пай­да болады. Ал бұндай өзгеріс­тер­дің пайдасы мен зияны әлбетте бі­ліктілікпен талдауды (білім­ді­лік­ті тықпалауды емес) талап етеді. Мысалы, күрт азайып кеткен, солай болуға тиісті де (енді қайтадан көбеюі тіпті де неғайбыл) оқырман­ды жоқтаудың себептері мен сал­дар­лары да, бір есептен, осылай анық­талса керек.

Міне, осындай тосыннан ки­лік­кен түрлі жағдаяттарға байла­ныс­ты, жасыратыны жоқ, кінәні тек қалам мен қағаздан ғана емес, басқа жақтан да іздеуге құлқымыз ауып тұратыны бар. Соның бір кө­рінісі — халықтың бар ықыласы мен қошеметі әншілерге ауып кет­кенін күстәналау. Бұл, әрине, дерт, бұл дерттің зардаптарының ай­тылуы­ның да кемдігі жоқ. Мысалы, әйтеуір ән салатындар мен әй­теуір ән есебіне жатқызылатын әуен­сымақтарды насихаттау, шын­дығы керек, біз әңгімелеп отырған қазақ прозасы қалыптасқан жүз жылдың ішінде тап қазіргідей зор дәрежеге жете қойған жоқ еді. Мі­не, жетті. Үйіңіздегі теледи­дар­дың, көлігіңіздегі радиоңыздың бар шаруасы — осы.

Ал бұл қазаққа ғана тікелей жа­­бысқан жеке вирус емес, ин­дус­т­риялық қоғамға кіріккен талай ел­дердің басында бар жағдай және тек бар болумен ғана тоқталмай, алуан түрлі әдіс-тәсілдермен дамып бара жатқан пәлекет. Тех­но­логиялық жетістіктерді бізден әл­деқайда бұрын мол пайдаланған батыс елдерінің білгірлері бұл туралы баяғыда дабыл қаққан. Бірақ дабыл қаққандарға, тіпті де ақымақ емес, оқыған-тоқығандары соншама мол идеологтар мен социологтар басу айтумен ғана шектелмей, элек­трондық төңкеріс әр үй мен әр бөл­меге, әр кабинетке кіретін телевизия мен радио, интернет арқылы біржола дерлік тоғышарлық мәде­ниет қалыптастыратынын баян етіп, көнсеңіз де, көнбесеңіз де, хал­қыңыз түптің түбінде тұтыну­шылық қоғамның мүшелеріне толықтай айналатынын (о, сақтай гөр!) теория жүзінде дәлелдеумен келе жатыр. Ұлтымызды мәнсіз да­рақылыққа, сана мешеулігіне сүйрейтін жолдар соған қарағанда әлде де тарам-тарам болып әр қиыр­дан қосыла бере ме деген де қауіп ойламасқа амал кем.

Ешбір ісіне ішіңіз жылымайтын АҚШ-ыңызда да, қанша деген­мен де, осының да ақыр-соңын ой­лайтын бастар бар екен. «Бір
ел — бір кітап» дейтін жобаны ойлап шы­ғарған солар, америка­лықтар. Солайша қазір біздің еліміз де жыл сайын бір кітапты жаппай оқуды дәстүрге айналдырды. Дегенмен, ер­теректе бір жазушы ағамыздың «екі жүз километрге бір жарты не бол­сын» дегеніндей, бір елге бір кі­тап не болсын, әйтеуір сонда да көңіл­ге демеу. Сол бір кітабымыз жүз кітапқа ұласқай.

 

Нұрлан ҚАМИ,
жазушы, драматург

«СӨЗ БҰЗЫЛДЫ, ЖАЗУШЫМ, ЖАУАБЫН БЕР!»

Неге қазақтың прозасы небәрі жүз-ақ жаста? Мүмкін «жазба проза» шығар? Әйтпесе, прозаның озық үлгісі біздің ертегілеріміз, аңыз­дарымыз, мақал-мәтелдеріміз, жұм­бақтарымыз емес пе? Мұхтар Ма­ғауиннің бір сөзін сәл түр­лен­ді­ріп айтсақ, «халық бір жерге жи­на­лайық, бәріміз бас қосып ертегі ойлап шығарайық деген жоқ», кезінде соның бәрінің авторы болды, халық қай кез­де де дана, қазіргідей авторды емес, оның шығарған туын­ды­сын дәріптеді, соны кейінгіге жеткізді, ұмытылған ав­тор­лар сол шығармалары арқылы мәңгі жасап келеді, бас-басына атаулы рахмет естімесе де жанымызды байытып, сезімімізді ұштап, санамызды кеңейткені үшін бақи дү­ниеде сауабын алып жатыр.

Жазба прозаға келсек, халық жаппай сауаттанған соң, әрине, әдебиеттің атқарар міндеті орасан арта түсті. Бұл мін­дет – ең алдымен, жас ұрпақтың көркемдік әлемін қа­лып­тастыру. Адам мен айуанның арасындағы айыр­ма­шы­лықтың бірі – көркемдікке ұмтылу, ондай құлшыныстың түп­кі мұраты Алла-Тағаланы тануға барып тіреледі. Жа­ратқан жалғызды толық танып-білу мүмкін емес, бірақ адам ба­ласы жасампаз болып жаралған, «мүмкін емеске қол созатын кеңкелесің мен емес» деп қол қусырып отырмайды, алға ұмтыла береді, адамзаттың табиғатпен бірге мәңгі жасайтын себебі де осы. Көркем туындының тілі шұрайлы, образы шынайы, рухы асқақ, ойы терең, сезімі таза болсын – міне, әдебиеттің халыққа берер, ұрпақтың бойына сіңірер мәйегі. Ал идея мен пәлсапа өмірдің мәні мен мазмұны тә­різ­ді, қай кезде өмір сүріп, қандай мақсатқа ұмтылуыңа бай­ланысты өзінен-өзі қалыптасатын немесе әдейі алдыңа бағдар етіп ұстайтын өзгермелі құндылықтардың қатарынан. Көкірекке түйген көркем шындығымды халықпен бөліссем деп талаптанған әр жазушы саналы түрде ме, өзі де түсін­бестен бе – әйтеуір осы тұрғыда еңбектенеді. Ниет дұрыс, талап оң болғанмен шама-шарық деген өлшем бар, «самородный сары алтын» деп ұсынғанның бірқатары сарғылт жез немесе қара темір болып, уақыт-сыншы айналып қа­рай­мын дегенше бояуы оңып, тот басып, іске алғысыз болып қалатыны бар. Сондықтан қай жазушы мықты, қай­сысы осал, кім қалады, кім кетеді, өзі ғана кетпей, өзімен бір­ге қара сөздің әрі мен нәрін қоса ала кетіп, артында қал­ған халықты, келер ұрпақты қан-қақсатпақ болып жүрген кім, қазақ байғұс оған не жазып қалыпты – соның бәрін қа­зіргі бірер тиынға жалданып, әлгі жазғыштың не таби­ғатында, не туындысында жоқ көркемдікті тауып, қолдан классик жасап жүрген жасанды сыншылар емес, шынайы сарапшылар анықтағаны жөн. Ондай сарабдалдар қазір арамызда болмай тұр, келешектен күтейік.

Проза да, сатира да, драма да, «сөз патшасы» – поэзия да ешқашан бастық болып көрген емес, ойды да, тойды да, басқаны да басқармайды. «Жетекші ой иелері» деген де қа­зақы ұғымға жат, жасанды тіркес, дегенмен мағынасын тү­сінуге болады. «Бидің айтқанын құл да айтады, бірақ аузы­ның дуасы жоқ» деген сөз бар, күйініштен айтылған ма­қал. Ойлануға, ойын ортаға салуға әркім де хақылы, кей­де сол ойыңыз біреулердің ойымен үндесіп жатады, ал егер көпшіліктің көкейінде жүрген пікірге сәйкес келе қал­са «жетекші ой» дегеніңіз сол болуы мүмкін. Ондай ой­ды халыққа танымал, бұрыннан көзге түсіп жүрген адам айт­са – би, көзге түсуді ұнатпайтын, қалың жұртшылыққа бей­мәлім біреу болса – құл. Құлдың сөзі кімге дәрі, жұрт­тың бәрі «аузы қисық болса да бай баласын» қолдайды, «же­­текші ойдың иесі» қылып шығарады, сөйтіп өздері құл­дыққа ұрынады. Құдайдың бір аты деп ұлықталатын ха­лықтың тобырға айналуы осындай құлдық мінездің белең алуы­нан басталады. Әлгі мақал сондайға ұшырап қалмаңдар деп ұрпағына алдын-ала жасалған ескерту, ал оны қан­ша­лықты ұғына алдық – бұл жағын әркімнің патша көңілі сараптап алсын.

Айтылған ойды ұғу үшін сананың сергектігі қажет, ал оны (сананы) түрткілеп отырмасаң қалғи бастайды, бір­тіндеп өмір-бақи ұйқылы-ояу жүретін маубасқа айналып кетуі ықтимал. Сондықтан құдіретті Құдай-Тағала халық­тың са­насы қалғымауын қадағалайтын қызметшіні де адамзатпен бірге жаратқан, ол – Ұлы мәртебелі өнер. Ең алдымен, Сөз өнері. «Сөз түзелді, тыңдаушым, сен де түзел» деген за­ман өтіп кетті, қазір «Сөз бұзылды, жазушым, жауабын бер!» дейтін кез. «Қазаннан қақпақ кеткесін» әшейінде қа­сиетті қара қазаннан аңқыған хош иіске елтіп, соған мас бо­лып, әрісі сол қазанды қайнатқан аспазды дәріптеуге ға­на жарайтын иттерден ұят кетіп, төбемізде тайраңдауына көн­діккелі де біраз болыпты. Қайдағы әнші?! Сахнаға әнші шықпағалы қашан! Халық музыкасының уызына қанып, Шәм­ші мен Ілияның әнінен сусындап, Қайрат Байбосынов пен Гүлбаршын Ақпанованың дауысынан, орындау мәне­рінен ләззат алып өскен ғазиз басым ылғи «жұлдыздардың» сахнада жылтылдап, қылтылдап, секеңдеп, тепеңдеп, екі иы­ғын жұлып жеп айғайлауын, ойбайлауын, ақыруын, ба­қыруын, шыңғыруын, шырылдауын, қырылдауын, сы­быр­лауын ести-ести кеуіп қалған көнектей болғалы не за­ман.

Қазіргі «талғамды» солар қалыптастырып жатыр. Дұры­сы, талғам атаулыны, өнердің табиғатын түсіну дегенді тү­­бірімен құрту үшін жанталасып жүр. Өнер қазанының құ­лағын ұстаған «ұлт жанашырларын» солардың концертіне апа­рып қамап қояр ма еді.

Дайындаған
Айнара АШАНОВА.