Өмірден өткеніне бір жыл толған көрнекті әдебиеттанушы ғалым Тұрсынбек Кәкішұлының «Мағжан-Сәкен» атты зерттеу еңбегі жуырда жеке кітап болып шығып, тұсаукесер рәсімі де сәтімен өтті. Жазылу формасы өзінің ерекшелігімен назар аудартатын бұл шығарманың басты кейіпкерлері, кітаптың аты  айтып тұрғандай, қазақ халқының ұлы тұлғалары Мағжан Жұмабаев пен Сәкен Сейфуллин. Туындының жазылуындағы шығармашылық мақсат – осынау екі қайраткер қаламгердің арасындағы күрделі қарым-қатынасты талдай отырып, олардың азаматтық әрі шығармашылық бейнелерін әлеуметтік, адамгершілік, шығармашылық және тарихи тұрғыдан жан-жақты ашып көрсету. 

Әлқиссасында айтылғандай, авторды ал­ғаш қызықтырған мәселе – Мағжан мен Сәкеннің арақатынасының қандай сипатта өрбігені. Бірақ тақырып нысанына жете үңіліп, зерттеу жұмыстарын інде­те түскен сайын, оқырманға ұсынуға тиіс әң­гіменің де ауқымы кеңейе беріпті, сөй­тіп қызғылықты эпизодтар мен детальдар қа­тары да молая түскен.

Егер автор екі кісінің арақатынасын анықтаумен ғана тоқталуды ниет етсе, кі­тап көлемі шағындау болып шығары сөз­сіз еді. «Сең бұзылғанда», «От шашқан сауық», «Ақпанның жүзі жылы»,
«Мәскеу – қызыл көздер ұясы», «Матасқан тағ­дыр­лар», «Мақтау мен даттаудың арасы бір-ақ тұтам», «Сәлемнің де сәті бар», «Кекесін», «Қан­ды да қасіретті отыз жеті» және т.б. тараулардың әрқайсысы оқыр­манды тартып тұрады.

Бұл тараулардың әрқайсысын жеке-же­ке шығарма ретінде алып қарастырған жағ­дайда бүкіл кітаптың мазмұны, көр­кем­дік болмысы мен идеялық қазығы ай­қындалмай қалуы әбден ықтимал. Атал­ған тараулардың әрқайсысы жеке-же­ке алғанда бір деректі әңгіме немесе тақы­рып­тық зерттеу тәрізді көрінеді. Ал екін­ші бір тұрғыдан алып қарағанда, та­рау­ларды даралап, бөлшектеп тастауға болмайтын синтездік тұтастыққа көз жеткізесіз.

Кейіпкерлер басынан кешкен әлеу­мет­тік-моральдық жағдаяттарды баяндай ке­ліп, автор бір сәт олардың шығарма­шы­лық бағдарларына тоқталады. Өйткені, Мағ­жан да, Сәкен де – қазақ әдебиетінің тарихында айтулы із қалдырған аса кесек шы­ғармашылық тұлғалар. Сондықтан олар­дың қаламынан жосылып түскен сөз өр­нектеріне назар аудармау, назар аудар­ған күннің өзінде атүсті, салғырт қарау әңгіме мазмұнын жалаңаштап, жеңілдетіп жіберер еді.

Туындының табиғатына бір ғана жанр өлшемімен қарауға болмайды. Оған жеке­леген әдеби талдаулар мен теориялық пайым­даулар басқаша мазмұн береді. Де­мек, анықтамасына автордың өзі айқын­дап бергеніндей, бұл кітапты таза эссе жан­рында жазылған дүние деп қарауға бол­майды.

Т.Кәкішұлының оқырманға жол тарт­қан көркем публицистиканың бұл кітабы бүгінгі оқырманның талабына жауап бере алатын, көптеген мағлұматтардың басын то­ғыстырған салиқалы еңбек. Бас кейіп­керлер өмірінің бірнеше жылдық кезеңін қам­титын болғандықтан, сюжеттік желі­лер­дің үзіліп қалуы, күтпеген тұстан басқа ар­наға қарай ауысып барып, алғашқы оқи­ғалық  желінің қайтадан байланысып, ұш­тасып кетуі заңды да.

Қазақтың ұлы перзенттері Сәкен мен Мағ­жан арасындағы қарым-қатынастың қан­дай сипатта дамығандығы жөнінде тө­мендегі ықшам эпизодтардан анық кө­рі­неді:

«Айқап» журналында «Манап» деген пье­са жарияланып жүр. Соны оқып, жа­рай­тын болса, халыққа көрсетсек те теріс болмас, – дегенде, Мағжан жұлып алған­дай:

– Оны «Қазақ» газеті жамандап тастады ғой, оқыған жоқ па едің? – деп қисын­сыз қыстырылған соң, әлгінде көңіліне дық алып қалған Сәкен «Саған жауап берудің реті келген-ақ шығар» деп:

– Ойпырым-ай, Мағжан, өзіңнен бас­қаны да бірдемені шамалайды деп ой­ла­ғаның жөн болмас па? Мәселенің немен тынарын білмей жатып шоштаңдау – шолжыңның ісі, – деп салды».

«Омбыға биыл қазақ жастарының қалың келгендігі «Бірліктің» күзгі жиналысында анық байқалды. Бұрынғылар қастарына елден ертіп келген қыз-жігіт­терді мүшелікке жаздырып жатқаны қан­ша… Осындай қауырт шақта Сәкен мен Мағжан тағы килігіп қалды.

– «Айқап» дегенде ішкен асыңды жер­ге қоюшы едің, оқыдың ба соңғы номерін, жабылып қалды ғой сорлы, – деп Мағжан кекеткенде, Сәкен:

– Бой тасалағаны шығар, – деп жауап берді».

Әрине, екі ақынның арасындағы ки­кіл­жіңдер сипаты нақ осы айтылғандай болған екен деп үзілді-кесілді тұжырымдау қиын. Бірақ авторлық топшылаулардың де­ректілік шеңберіндегі қиялдың жемісі екен­дігін де қаперден тыс қалдыра алмайсыз. Үзінділер мазмұнынан туындайтын бас­ты мағына – екі жас ақынның жұл­дыз­дарының бір-біріне қарама-қарсы келе бер­гендігін көрсету.

Әлбетте, эсседегі екі жас ақынның ара­сындағы әңгіменің өрбігеніне қарап, өмір­де де нақ осындай болды деп тұжы­рым­дау асығыстық шығар. Бірақ шығарма жан­ры эссе болғандықтан, автор жекелеген ой еркіндігіне тізгін берген және оны­сы оғаш деп айтуға болмас.

Дегенмен, Сәкен мен Мағжан таптық кү­рес үстінде, ұлт азаттығы жолында, шы­­­­ғармашылық өрістерде бір-біріне үне­мі қай­шы келе бермегендігі, бірінің идея­сын екіншісі сырттай болса да қолдап отыр­ғанын білдіретін ойлары қисынсыз емес.

Халықтың мәдениеті, әдебиеті мен өне­рі ірілі-уақты деңгейіне қарамастан, қа­шан да жекелеген тұлғалар арқылы жаса­латыны белгілі. Олардың шығарма­шы­лық және жекебастық өмірбаяндарын реа­листік деңгейде жазып шығу арқылы автор сөз болып отырған кезеңнің шын­ды­ғы көрсете алса, ол оның шеберлігін аң­ғар­татыны рас. Бұл бағытта көсемсөздік рең­мен жазып, нақты фактілерге құрылған бұл зерттеуді тарихи мәнге ие, әлеуметтік жағынан салмақты деп білеміз.

Нұрдәулет АҚЫШ,
жазушы, М.О.Әуезов атындағы
Әдебиет және өнер институтының
бас ғылыми қызметкері.