БАЛАЛАР ӘДЕБИЕТІН КІМДЕР ЖАЗЫП ЖҮР?
Қазақстан Жазушылар одағының жыл сайын өтетін Әдеби жыл қорытындысында Балалар әдебиетінің жай-күйі туралы баяндама жасаған Сәбит Дүйсенбиев сөзін: «Балаларға арналған кітаптар өте аз. Әсіресе, мемлекеттік тапсырыспен шығатын кітаптар жоқтың қасы. Осы орайда балаларға арналған кітаптарға тендер бөлек өткізілсе дер едік. Өйткені, балалар әдебиеті ылғи да үлкендер әдебиетінің көлеңкесінде қалып қойып жүр», – деген болатын. Шынымен де, балалар әдебиетінің бүгінгі жай-күйі қалай, оны кімдер жазып, кімдер оқып жүр деген ос саланың мамандары жауап береді…
Серікбол ХАСАН,
ақын
ОҚЫРМАН БОЛУ – БАЛА КЕЗДЕН
Сұлтан Қалиұлы, Ескен Елубаев ағалар да жазуды сиретті. Өткенде көрдім, екі ағамыз да таяқ ұстайтын болыпты. Байбота Қошым-Ноғай аға да «кеште таяғыма сүйеніп серуендеймін» дейді. Балалар әдебиеті қартайып барады.
Аз жылдың алдында Тұманбай аға бар еді. Қадыр аға бар еді. Фариза апа бар еді. Тұманбай аға «Балдырғанға» нөмір сайын бұрқыратып балалар өлеңдерін беретін. Қазір «Балдырғанның» редакциясына барған сайын Байбота ағалар жаңа өлең сұрайды. Үлкендердің берері таусылған секілді, ал жастар жазбайды. Сонда, балалар әдебиетінің ертеңі қалай болады?
Үлкендер дегеннен шығады, қазіргі балалар прозасының деңгейі түсіп бара жатқандай көрінеді. Кезінде ірі-ірі дүниелерін берген ағаларымыздың соңғы кездері жазған шығармаларын оқысаңыз, жаның құлазиды. Бұрынғы мөлдір дүниелерін өздерін лайлап жатқандай көрінеді. Баланың тілін, ой-өрісін ескермейді. Қазіргі балалардың қалай әзілдесетінін білмейді. Бір көріністі бірнеше бет етіп баяндайды. Баланы жалықтырып жібереді. Бердібек Соқпақбаевтың деңгейіне жете алатын бірде-бір балалар хикаяты әлі дүниеге келген жоқ. Балаларға жазатын жас прозаиктер де көрінбейді. Лира Қоныстың «Тиыны», Бейбіт Сарыбайдың «Рауғаш ерте гүлдейдісі», Аягүл Мантаеваның «Маргаритасы» балалар қызығып оқитын қандай әп-әдемі дүниелер еді. Олар да балаларға жазуды сиреткен секілді.
Балалар поэзиясының да бүгінгі жағдайы осындай. Тірісінде Есенқұл Жақыпбек ағамен сыйласып, сөйлесіп тұратынмын. Бірде ол кісіге «Не жазып жүрсіз?» деген сұрақ қойдым. «Тақпақ жазып жүрмін» деді. Және ол сөзді күрсініп айтты. «Немерелер мектепке барады. Мұғалімдері мерекелік кештерге арнап, үйге тақпақ жаттауға береді. Жазып бергендерін оқып отырып, қарным ашады. Сөйтіп, әлгі тақпақты өзім қайта жазып шығуға тура келді. Мұны байқаған мұғалімдері маған құда түсіп, соңында балалардың бүкіл тақпақтарын маған жаздыратын болды» деген еді.
Сол Есағаның жағдайын енді түсіндім. Балам балабақшаға барады. Күнде бір тақпақ жаттап келеді. Әлгі тақпағын тыңдап отырып, күлкің келеді, жылағың келеді. Жалаң педагогикалық қалып. Не ұйқас жоқ, не мән жоқ. Екі сөздің басын біріктіруді өлең деп түсінеді.
Бұрынғы балалар өлеңдері қандай еді?
Педагогикалық қалыптан пәлсапалық деңгейге дейін өскен болатын. Ақындар айтарын өлеңнің астарына бүгетін. Сөз ойнататын, оқушысын ойландыратын. Олардың қиялдары ұшқыр еді. Бастысы, бала болып ойлай алатын.
Балалар әдебиетінің ең негізгі шарты бар. Ол – қарапайымдылық. Екіншіден, жаттауға жеңіл келетін. Мектеп оқушыларына өлең жазу аздап жеңілдеу, ал балабақша балдырғандарына сай келетін тақпақ тудыру оңай іс емес. Бұл жағынан қазақта Жақан Смақовтың айы оңынан туды. «Бөпем», «Қаз-қаз бас» деген өлеңдері қандай тамаша! Ал қазір балабақшаға арнап өлең жазатын ешкім жоқ.
Бала жанын тереңнен түсіне білген ақынның бірі Әнуарбек Дүйсенбиев еді. Ол кісі балаға сұрақ қойып отырып, ой салатын. Ермек Өтетілеуұлының мадақтамалары мен мазақтамалары қандай еді? Бұрынғы балалар ақындары формалық ізденістерге көбірек барды. Жарасқан Әбдірашев ағамыздың орны бір бөлек. Ол кісінің «Алфавит сыры» өлеңін жатқа соқпайтын бала жоқ шығар. Қадыр Мырзалиев пен Тұманбай Молдағалиев түрлі эксперименттерге барып, балалар поэзиясын биік белеске көтерді. Өлеңге ұлттық бояу беріп, қазақша қалыпқа түсірді. Өтепберген Ақыпбековтың өлеңдері қандай көркем! Балаға ұғынықты, техникасы тең түскен, жаттауға оңай. Бұлардың профессионалдық деңгейіне әзірше жете алмайтын да шығармыз.
Енді не істеу керек?
Балалар қаламгерлерін ынталандыру керек. Мұзафар ағамыз құсап зорлықпен жаздыру да артық етпейтін шығар. Рас, «Балдырған», «Ұлан», «Балабек» секілді балалар басылымдарында бояуы кеппеген жаңа шығармалар жарияланып тұрады. Бірақ «Қазақ әдебиетінің» де балалар әдебиетіне арналған жеке беті болса, жарасып кетер ме еді. Ресейдің «Литературная газетасы» балалар әдебиеті туралы жиі жазады. Балалар кітаптары туралы бағыт-бағдар береді. Балалар жазушыларымен сұхбат құрады. Бәлкім, осы тәсілдерді бізге де байқап көруге болатын шығар.
Біз нені ұмыттық?
Оқырманды бала кезінен тәрбиелеуді назардан тыс қалдырдық. Бүгін балаларға арнап шығарма жазбасаңыз, ертең сіздің том-том кітабыңызды ешкім оқымайды! Осыны түсіну керек!
Сосын балалар әдебиетіне төнген қатер барын да ескерген дұрыс секілді. Ахмадия деген діни ағым бар. Өткенде сол ағымның жетегінде кеткен бір жігіт қызық ұсыныс айтты. «Балаларға арналған діни өлеңдер жазып берсең, балаларға арналған кітаптар шығарғалы жатырмыз» деді. Қаламақысы әжептәуір екен! Қазір мәсіхшілер балалар өлеңдеріне назар аударды. Мәсіхшілердің «Шарапат» деген балаларға арналған журналы бар. Сонда түрлі тақпақтар шығып жатады. Бұл не деген сөз? Секталар балаларымызға ауыз сала бастады. Ал біз, «Әліппенің» өзін керек қылмай отырмыз. Бұл қатер емей, немене?!
Бақтияр СПАНОВ,
Оңтүстік Қазақстан облыстық қуыршақ театрының директоры
ҚАЛАМ ҰСТАҒАННЫҢ КӨБІ ТАРИХ ҚУАЛАП КЕТТІ
Көктемде ҚР Мәдениет министрлігі республикадағы күллі театр ұжымын шақырып алып, үлкен коллегия өткізген еді. Сонда қойылым мәселесін де, жас драматургтердің шығармаларын насихаттау жағын да сөз қылғанбыз. Келісім бойынша, министрлік республикадағы жаңа шығармаларды жинап, әрбір орталықтағы және өңірдегі театр ұжымдарына жолдап отыратын болған еді. Өкініштісі, әлі ол ойымыз жүзеге аса қойған жоқ. Бірақ осы жобадан көп үміттіміз. Себебі, біз Оңтүстік Қазақстанда отырып, өзге өңірде қандай драматург бар, оның қандай шығармасы бар – еш хабарымыз жоқ. Бір орталықтан бірнеше шығарманы таңдап, оны өз театрымызда қоюға мүмкіндік алсақ, әрине, нұр үстіне, нұр болар еді. Республикадағы театрлар әдістемелік іс-шараларымызды өзара алмасып, ақылдасып отырсақ, көп өзгерістер болар еді ғой.
Ал енді нақты біздің театрға, оның ішінде балаларға арналған қойылым қаншалықты жиі жазылады деген мәселеге келсек, жағдай қиындау болып тұр. Себебі, балаларға арнап жазатын драматургтер біздің театрда ғана емес, жалпы Қазақстанда өте аз. Әрі Қуыршақ театры мамандарын даярлау жағы да кемшін. Қазір, бізге арнап жазатын драматургтерді былай қойғанда, актерлар, Қуыршақ театры мамандары тіптен сирек. Әрине, «Ел іші – алтын кеніші» деп, елден актер іздесек, табар едік. Алайда, оған арналған штат та, актерді қамтамасыз ететін баспана да жоқ болып тұрған заманда кімді бізге кел деп қол бұлғап шақыра қоясың? Бұл жайында айта берсем сөз көп. Балаларға арнап кім не жазып жүр деген әңгімені қаузап отырғандықтан, сол төңіректен аспайын.
Өзіңіз білесіз, қазір қолына қалам ұстаған жұрттың бәрі тарихшы болып кетті. Қалам ұстамағаны – банкир, заңгер. Бізге, мысалы бір жылда көп болса, төрт-бес шығарма келеді. Алматыда Әдібай Табылды деген ағамыз бар, сол кісі жылына бір-екі рет дүниелерін ұсынып тұрады. Көбінесе, «балаларға арналған дүние жазып беріңізші» деп драматургтерге өзіміз шығамыз. Қазір театр Мархабат Байғұт, Нұрлан Оразалин, Дулат Исабектов, Рахымжан Отарбаевтардың шығармаларын қойып жүрміз. Өте жақсы дүниелер. Бірақ өзіңіз байқағандай, бізге жазатын жастар жоқ. Жылына алты жаңа спектакль шығарамыз. Оның төртеуі – қойылым, екеуі – мерекелерге арналған бағдарлама сипатындағы дүние.
Тағы бір мәселе, балаларға арнап жазылған пьесалардың көбі бізге жарамай қалады. Себебі, балаларға жазудың өзі – проблема. Оған маман керек. Балалар дүниесін түсінетін, балалар тілінде сөйлей, армандай алатын драматургтер аз.
Әдина ЖҮСІП,
«Ертегілер елінде» журналының редакторы
БІЗДІ ҰСТАЗДАР ҚОЛДАП ОТЫР
Қазақстанда балаларға арнап шығатын газет-журналдар саны өте аз. Осы аз газет-журнал өзара көркемдік, танымдық жағынан бәсекеге түсуі керек. Балалар басылымдары деңгейлі басылым болуы керек. Деңгейлі дегенімді түсініп отырған шығарсыз. Мысалы, мектеп жасына дейінгі балаларға арналған журналдар. Бастауыш сынып, оның ішінде 6-7, 8-9 жастағы балаларға арналған журналдар деп, әрі қарай өсіре беру керек. Сонда ғана газет-журналға жазылу да көп болады. Ата-ана да баласына керектісін тез табады. Қазір ата-аналар балаларына газет-журналдарды жаздырып береді. Бірақ журналдың мазмұны баласының жасына, түсінуіне сай келмейді. Сондықтан ата-ана газет-журналдарың қызық емес, балам оқымайды деген сөзді айтады. Осыдан келіп балалар газет-журнал, кітап оқымайды деген сөз шығатын сияқты.
Мектеп басшылығына біз көп рахмет айтуымыз керек. Газетің немесе журналың керек емес дейтін бір басшыны кездестірген емеспін. Бізді қолдап отырған ұстаздарға дұрыс басылым ұсына білсек болды.
ПІКІРЛЕР1